Ρητορεία και ρητορική: Ἐνθύμημα

(enthymema, commentum/commentatio, epichirema, argumentum)

 

Πρόκειται για αποδεικτικό μέσο που προκύπτει από τα δεδομένα της υπόθεσης με βάση μια λογική διαδικασία εξαγωγής συμπεράσματος - τη μέθοδο του συλλογισμοῦ (ratiocinatio) (Αριστοτέλης, Ῥητορική 1.2.1356b.2-4). O Κοϊντιλιανός, που χρησιμοποιεί και τον όρο ἐπιχείρημα (epichirema, Institutio oratoria 5.14.14), ονομάζει το ἐνθύμημα (enthymema) «ρητορικό συλλογισμό» (rhetoricus syllogismus, Institutio oratoria, 1.10.38, 5.10.1-6), που αποβλέπει στην ανάδειξη του πιθανού και πειστικού, σε διάκριση από τον φιλοσοφικό συλλογισμό, που απoβλέπει στην ανάδειξη του αληθούς. Ο Αριστοτέλης τo χαρακτηρίζει στη Ῥητορική του ως σῶμα τῆς πίστεως (1.1.1354a15) και διακρίνει μεταξύ δεικτικῶν και ἐλεγκτικῶν ἐνθυμημάτων (ἔστι δὲ τὸ μὲν δεικτικὸν ἐνθύμημα τὸ ἐξ ὁμολογουμένων συνάγειν, τὸ δὲ ἐλεγκτικὸν τὸ τὰ ἀνομολογούμενα συνάγειν, Ῥητορική 2.22.1396b25-27, «Στο αποδεικτικό ενθύμημα συνάγεται συμπέρασμα από προτάσεις που το περιεχόμενό τους είναι κοινής αποδοχής, ενώ στο ελεγκτικό ενθύμημα συνάγεται συμπέρασμα που δεν είναι αποδεκτό από τον αντίπαλο»).

 

Γι' αυτή τη διαδικασία απαιτείται καταρχήν μια διαπίστωση που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση ή, τουλάχιστον, δύσκολα αμφισβητείται (μία μείζων προκειμένη πρότασις, propositio). Πάνω σε αυτήν την εκτίμηση (που έχει κανονικά γενικά αναγνωρισμένη ισχύ, αφού αφορά οφθαλμοφανείς και σαφείς συνθήκες ή ηθικές και πολιτικές αρχές λειτουργίας μιας κοινότητας, ό,τι π.χ. προστατεύεται ή προβλέπεται από το φυσικό ή/και το θετό δίκαιο, όπως η αρχή «οφείλεται σεβασμός στους γονείς»), θα στηριχτεί η συλλογιστική του ομιλητή, για να στερεώσει με τη σειρά της ό,τι κατά βάσιν επιδέχεται αμφισβήτηση και ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο προκαλεί τον προβληματισμό ή ερίζεται. O συλλογισμόςοδηγεί σε ένα εύλογο και πιθανό συμπέρασμα (εἰκός, credibile), που φέρει το κύριο βάρος της απόδειξης όπως και το όνομά της (ἀπόδειξις, conclusio).

 

Είναι προφανές ότι βάσει μιας απλής συνεκδοχής μπορεί το ἐνθύμημα να ονομάζεται συλλογισμός ή ἀπόδειξιςή ἐπιχείρημα και κατ' αναλογία το argumentum να χαρακτηρίζεται ως ratiocinatio ή syllogismus (rhetoricus) ή probatio ή epichirema (Κοϊντιλιανός, Institutiooratoria 5.10.1-6). Γενικά, η χρήση των όρων παρουσιάζει πολύ μεγάλη και δύσκολα εποπτεύσιμη ποικιλία.

Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του ἐνθυμήματος: η συντομία και η αληθοφάνεια. Συγκεκριμένα, σε έναν ρητορικό συλλογισμό (ἐνθύμημα) δεν είναι απαραίτητη η εμφάνιση της μείζονος προκειμένης, κάποτε ούτε καν του συμπεράσματος, όταν αυτό εννοείται εύκολα - είναι προφανές ότι η συνθήκη αυτή δεν ισχύει για τους φιλοσοφικούς συλλογισμούς. Εξάλλου οι (ρητορικοί) συλλογισμοί δεν οδηγούν κατά κανόνα σε απολύτως ασφαλή και αληθή συμπεράσματα. Ας υποθέσουμε για παράδειγμα ότι πρέπει να αποδειχθεί η θέση «η αρετή αποτελεί αγαθό». Ο πλήρης συλλογισμός θα έχει την ακόλουθη μορφή: «Αγαθό είναι μόνο ό,τι δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς για να κάνει κακό. Κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει την αρετή για να κάνει κακό. Άρα, η αρετή είναι αγαθό». Ο συλλογισμός «Κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει την αρετή, για να κάνει κακό. Άρα, η αρετή είναι αγαθό» είναι βραχυλογικός - έχει τη μορφή που διακρίνει κατεξοχήν τα ἐνθυμήματα, όπου η μείζων προκείμενη πρόταση παραλείπεται για λόγους οικονομίας, ακριβώς γιατί εννοείται εύκολα.

 

Αὔξησις-μείωσις

(amplificatio, minutio)

 

Ο Αριστοτέλης εντάσσει στα ἐνθυμήματα -και όχι στους τόπους (τα στοιχεῖα) των ἐνθυμημάτων- το αὔξειν και το μειοῦν, τη μέθοδο που χρησιμοποιεί ο ομιλητής, για να δείξει ότι κάτι είναι μεγάλο ή μικρό (Ῥητορική 2.26.1403a16-21). Οι όροι θα αποδοθούν στα λατινικά με τους αντίστοιχους amplificatio (αὔξησις, δείνωσις) και minutio (μείωσις, ἐλάττωσις) (Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 8.4.3, 8.4.28). Στην πρώτη περίπτωση δίνεται έμφαση στο αντικείμενο του λόγου, που προβάλλεται ως ιδιαίτερα σημαντικό και σπουδαίο -ο ομιλητής αξιοποιεί γι'αυτόν τον σκοπό το περιεχόμενο και το ύφος του λόγου, τη φωνή του, την έκφρασή του και τη στάση του σώματός του-, ενώ στη δεύτερη η σημασία του περιορίζεται και αποδυναμώνεται. Και οι δύο τακτικές συμβάλλουν στην ενίσχυση της πειθούς.

 

Τέσσερις είναι οι μορφές της αύξησης:

 

-η κλιμάκωση (incrementum): η περιγραφή του αντικειμένου του λόγου γίνεται με όρους που έχουν σταδιακά αύξουσα επιτατική σημασία: «Είναι ανοσιούργημα να δέσεις ρωμαίο πολίτη, είναι έγκλημα να τον μαστιγώσεις, είναι σχεδόν πατροκτονία το να τον σκοτώσεις. Τι να πω ότι είναι το να τον σταυρώσεις;» (Κικέρων, In Verrem 2.5.170, Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 8.4.4.).

 

-η σύγκριση (comparatio): γίνεται σύγκριση με μια λιγότερο σημαντική περίπτωση, ώστε να συμπεράνουμε ἐκ τοῦ ἥσσονος τὸ μεῖζον.

 

-ο συλλογισμός, το επιχείρημα (ratiocinatio): το συμπέρασμα μιας λογικής διεργασίας συμβάλλει στην εμφατική προβολή της θέσης του ομιλητή.

 

-η συσσώρευση (congeries): χρησιμοποιείται ένα πλήθος συνωνύμων λέξεων και φράσεων. Hσυσσώρευση ενδέχεται να μην παρουσιάζει μια ιδιαίτερη δομή, μπορεί όμως να έχει τα χαρακτηριστικά της κλίμακας.

 

Αύξηση επιτυγχάνεται εξάλλου με τη χρήση κοινών τόπων που χρησιμοποιούνται για να ενισχύσουν την προηγούμενη επιχειρηματολογία. Η αύξηση που αποβλέπει στη διέγερση του πάθους ονομάζεται δείνωσις (Κοϊντιλιανός, Institutio oratoria 6.2.24, 8.3.88, 9.2.104). Η αξιοποίησή της αναμένεται ιδιαιτέρως στον επίλογο.

 

Παράδειγμα

(exemplum)

 

Η χρήση του παραδείγματος, η μνεία μιας ανάλογης πραγματικής ή πλαστής αλλά αληθοφανούς περίπτωσης, στηρίζεται στη μέθοδο της ἐπαγωγῆς (inductio) (Αριστοτέλης, Ῥητορική 1.2.1356b2-3), που, όπως και ο συλλογισμός, οδηγεί σε ένα εύλογο και πιθανό συμπέρασμα (εἰκός, credibile) με αποδεικτική δύναμη (ἀπόδειξις). Η ἐπαγωγή, η μέθοδος της εξαγωγής ενός λογικού συμπεράσματος βάσει του παραδείγματος, η πορεία από το ειδικό προς το γενικό, ονομάζεται και ἐπιχείρημα. Άλλωστε και το ίδιο το παράδειγμα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ἀπόδειξις ή ἐπιχείρημα.

 

Το παράδειγμα λειτουργεί εξάλλου ως όρος σύγκρισης για την υπόθεση που απασχολεί τον ομιλητή, ώστε να καταστήσει προφανές ή πιθανό -χάρη στον δικό του αναμφισβήτητο και προφανή χαρακτήρα- ό,τι ο ομιλητής επιθυμεί να προβάλει με πειθώ και σαφήνεια. Η χρήση του παραδείγματος μπορεί λοιπόν να έχει, πέρα από αποδεικτική, και διδακτική λειτουργία.

 

Στον βαθμό που το παράδειγμα δεν αποτελεί απαραιτήτως επινόηση του ομιλητή, ταιριάζει με τις ἀτέχνους πίστεις. Ωστόσο, ενώ οι ἄτεχνοι πίστεις έχουν προφανή και άμεση σχέση με την ίδια την υπόθεση, η σχέση του παραδείγματος με την υπόθεση θα πρέπει αφενός να διαγνωσθεί αφετέρου να αναδειχθεί από τον ίδιο τον ομιλητή.

 

Κιόλας ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο κατηγορίες παραδειγμάτων:

 

-το ιστορικό παράδειγμα (προέρχεται από το ιστορικό παρελθόν ή το ιστορικό παρόν, μεταφέρει, επομένως, στοιχεία μιας ιστορικής πραγματικότητας). Η αξιοπιστία του είναι μεγάλη, γιατί στηρίζεται σε ιστορικά δεδομένα που το ακροατήριο μπορεί να γνωρίζει από προσωπική πείρα - σε αυτή την περίπτωση το παράδειγμα έχει ιδιαίτερο συναισθηματικό βάρος και σημασία. Έτσι στον Γ΄ Ὀλυνθιακόν του λόγο (24) ο Δημοσθένης, που ζητά να προβάλει με μεγαλύτερη έμφαση την παρακμή της σύγχρονης αθηναϊκής δημοκρατίας εξαιτίας των λαϊκιστών δημαγωγών, που χαϊδεύουν το πλήθος, αναφέρεται στον «χρυσό αιώνα» της Αθήνας, όταν οι ρήτορες δεν κολάκευαν, όπως υποστηρίζει, τον λαό.

 

-το πλαστό παράδειγμα: η παραβολή ή ο μύθος. Αυτός ο τύπος παραδείγματος μεταφέρει συνήθως μια γενικά αποδεκτή αλήθεια. Η αξιοπιστία του παραδείγματος που προέρχεται από τη λογοτεχνία εξαρτάται από το κύρος του δημιουργού του λογοτεχνικού έργου απ' όπου αντλείται το παράδειγμα.

 

Γνώμη

(sententia)

 

Πρόκειται για αποφθεγματικές, συνήθως επιγραμματικές φράσεις με αποδεικτικό κύρος, που μπορεί να αξιοποιηθούν και ως μέσα καλλωπισμού του λόγου. Έτσι στην τελευταία παράγραφο του αποδεικτικού τμήματος του Ὑπὲρ Μαντιθέου (19) ο Λυσίας βάζει τον Μαντίθεο να υποστηρίζει την εξής γενική θέση ὥστε οὐκ ἄξιον ἀπ᾽ ὄψεως, ὦ βουλή, οὔτε φιλεῖν οὔτε μισεῖν οὐδένα, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν ἔργων σκοπεῖν· («επομένως, κύριοι βουλευτές, δεν είναι πρέπον ούτε να αγαπάς ούτε να μισείς κάποιον με βάση την εξωτερική του εικόνα, αλλά πρέπει να τον εξετάζεις έχοντας υπόψη τα έργα του»). Η γνώμη μπορεί να αξιοποιηθεί ως αφετηρία ή ως συμπέρασμα ενός συλλογισμού.