Διαλογισμός στην αρχαία Ελλάδα.

«Η φύσης και η αλήθεια δεν αποκαλύπτονται ποτέ γυμνές στα μάτια εκείνων των ανθρώπων που καρδιά των τρέφει ακόμη ίχνη κακίας και ο νους των γίνεται στίβος όπου στροβιλίζονται αντιφυσικοί διαλογισμοί και σκέψεις ταπεινές»
Πυθαγόρας

Ο διαλογισμός είναι μία μορφή πνευματικής συγκέντρωσης που επιτυγχάνεται με τη βαθιά χαλάρωση, την απομάκρυνση κάθε σκέψης και εξωτερικών ερεθισμάτων από τη συνειδητότητα του υποκειμένου. Σκοπός του διαλογισμού είναι η άντληση γνώσης ή και εμπειριών άμεσα, χωρίς τη χρήση των αισθητηρίων οργάνων του ανθρώπου ή οποιασδήποτε πηγής πληροφόρησης. Γενικότερα θεωρείται και μέσο ψυχικής χαλάρωσης και ευεξίας. Τον διαλογισμό οι περισσότεροι τον έχουμε ταυτίσει με αρχαίες Ανατολικές θρησκείες και πρακτικές. Είναι όμως έτσι; Ενδιαφέρον παρουσιάζουν κάποιες αναφορές από την αρχαία Ελλάδα, οι οποίες αποδεικνύουν πως ο διαλογισμός δεν ήταν κάτι «ξένο», στην αρχαία Ελλάδα. Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

Σε αποσπάσματα του Πλάτωνα (Συμπόσιο ) ο Σωκράτης, φέρεται να διαλογιζόταν συχνά. Στην αρχή του διαλόγου και ενώ οι συνδαιτυμόνες του τον περίμεναν να μπει μέσα, βλέποντας ότι αργεί έστειλαν έναν δούλο να τον φωνάξει :

Αγάθων: Φώναξε τον γρήγορα.
Αριστόδημος: Αφήστε τον. Έχει ξέρετε ένα τέτοιο συνήθειο. Παραμερίζει πότε-πότε όπου τύχει και στέκεται ακίνητος.
Πλάτων – Συμπόσιο 175B

Σε επόμενο σημείο του διαλόγου ο Αλκιβιάδης, εξιστορεί ένα γεγονός από την μάχη της Αμφίπολης, όπου φαίνεται πως ο Σωκράτης διαλογιζόταν για μια ολόκληρη ημέρα:

"Αλκιβιάδης: Αξίζει όμως να ακούσετε ακόμα και το τι έκαμε και τράβηξε πάλι ο γενναίος άντρας κάποτε εκεί στην εκστρατεία. Αφού βυθίστηκε λοιπόν, που λέτε, σε περισυλλογή, στεκότανε στον ίδιο τόπο, από την αυγή, και στοχαζότανε κάποιο ζήτημα....Και αυτός στεκόταν, ωσότου ξαναφώτισε η αυγή και βγήκε ο ήλιος. Έπειτα προσευχήθηκε στον Ήλιο και έφυγε».
Πλάτων – Συμπόσιο 220C

Στον Φαίδωνα (περί ψυχής), ο Σωκράτης αναφέρει σχετικά με τον διαλογισμό:

"Χωρίς αμφιβολία τότε ακριβώς συλλογίζεται άριστα η ψυχή όταν δεν ενοχλείται διόλου από πουθενά, ούτε από την ακοή, ούτε από την όραση, ούτε από κανένα πόνο, ούτε από κάποια ηδονή, αλλά απομονώνεται όσον το δυνατόν περισσότερο μέσα στον εαυτό της, αποχαιρετώντας το σώμα, και όταν αποφεύγουσα, όσο είναι δυνατόν, κάθε συνεργασία και κάθε επαφή μαζί του, ορέγεται αυτούσια την πραγματικότητα".
Πλάτων – Φαίδων 65c-d

Επίσης στον Φαίδων (περί ψυχής), ο Σωκράτης περιγράφει την γη από ψηλά. Αναφέρει συγκεκριμένα:

"Λέγεται λοιπόν, ω συνομιλητή, πως η γη είναι, αν την έβλεπε κανείς από ψηλά, σαν τις σφαίρες που είναι από δώδεκα κομμάτια διαφορετικού δέρματος Δηλαδή είναι πολύχρωμη σφαίρα και τα μέρη της ξεχωρίζουν από τα χρώματα που έχει το καθένα, ενώ τα χρώματα που χρησιμοποιούν οι ζωγράφοι μας εδώ, δεν είναι παρά απομιμήσεις εκείνων των χρωμάτων.

Εκεί λοιπόν όλη η γη είναι χρωματισμένη απ' αυτά τα χρώματα, που είναι πιο λαμπερά και καθαρά από τα εδώ. Κάποιο μέρος της είναι πορφυρό και καταπληκτικό στην ομορφιά, ενώ άλλο χρυσωπό, άλλο λευκότερο από το γύψο και το χιόνι, και έτσι είναι χρωματισμένη και με τα άλλα χρώματα, και ακόμα περισσότερα, και ωραιότερα από όσα εμείς έχουμε δει. Γιατί ακόμα και οι κοιλότητες της που είναι γεμάτες αέρα και νερό, παίρνουν μια απόχρωση λαμπερή μέσα στην ποικιλία των άλλων χρωμάτων, ώστε να δίνει την εντύπωση μιας ενιαίας εικόνας πολύχρωμης".

Μία άλλη μαρτυρία από τον Νέο Πυθαγόρειο Ιάμβλιχο , αναφέρει πως ο Πυθαγόρας , κατά την διάρκεια του ταξιδιού του στην Αίγυπτο, φαίνεται ότι διαλογιζόταν καθ όλη την διάρκεια του ταξιδιού.

"Καθόλο το διάστημα του ταξιδιού έμεινε (ο Πυθαγόρας ) σε ένα και το αυτό σημείο επί δύο νύκτες και τρεις ημέρες, χωρίς να μετάσχει ούτε τροφής, ούτε ποτού, ούτε ύπνου. Και θα διέφευγε της προσοχής όλων, όπως καθόταν στη θέση του ακίνητος, αν δεν ταλαντευόταν για λίγο".
Ιάμβλιχος - Πυθαγορικός Βίος 16

Σύμφωνα δε με τον Ιεροκλέεα, το κλειδί της ευδαιμονίας για τους Πυθαγόρειους, ήταν η αυτογνωσία δια μέσου της αυτοκάθαρσης. Ιδού η ατραπός, όπως την δίδαξε ο Πυθαγόρας στους μαθητές του:

Μην επιτρέψεις στα μάτια σου ύπνο απαλό πριν εξετάσεις τρεις φορές τις πράξεις της ημέρας: "Τι παρέβην; Τι δ' έρεξα; Τι μοι δέον ουκ ετελέσθη;"

- Tι έπραξα που δεν έπρεπε;
- Τι έπραξα που έπρεπε;
- Τι δεν έπραξα που έπρεπε;

Ξεκινώντας από το πρώτο να προχωράς στη συνέχεια, και μετέπειτα προσεκτικά μεν, για τα κακώς πεπραγμένα σου να μέμφεσαι τον εαυτό σου, για τα χρηστά δε να ευχαριστιέσαι.

Γι’ αυτά να μοχθείς, να ασκείσαι, αυτά πρέπει να αγαπάς.Μ' αυτά ασχολήσου, αυτά μελέτα με προσοχή, αυτά είναι ανάγκη να αγαπήσεις με ζήλο.

Ιεροκλέους «Χρυσά Έπη» του Πυθαγόρα

«Διαλογισμός δεν είναι απόσυρση από τη ζωή. Ο διαλογισμός είναι μια διαδικασία κατανόησης του εαυτού μας, Και όταν κάποιος αρχίζει να κατανοεί τον εαυτό του, όχι μόνο τον συνειδητό αλλά και όλα τα κρυμμένα μέρη του εαυτού του, τότε έρχεται ησυχία. Αλλά ένας νους που γίνεται ήσυχος, που μένει ακίνητος με διαλογισμό ο οποίος είναι αποτέλεσμα εξαναγκασμού, συμμόρφωσης, δεν είναι ήσυχος, δεν μένει ακίνητος. Είναι ένας τελματωμένος νους.

Δεν είναι ένας νους ξύπνιος, ουδέτερος, ικανός για δημιουργική δεκτικότητα. Ο διαλογισμός απαιτεί αδιάκοπη επαγρύπνηση, αδιάκοπη επίγνωση της κάθε λέξης, της κάθε σκέψης και του κάθε συναισθήματος, που αποκαλύπτουν την κατάσταση της ίδιας μας της ύπαρξης, της κρυμμένης καθώς επίσης και της φανερής· και καθώς αυτό είναι επίπονο, καταφεύγουμε σε κάθε είδους παρηγορητικό ή απατηλό σύστημα και αυτό το ονομάζουμε διαλογισμό.

Η αυτογνωσία, λοιπόν, είναι η αρχή του διαλογισμού· χωρίς αυτογνωσία δεν υπάρχει διαλογισμός.

Και καθώς εμβαθύνει κανείς στο ζήτημα της αυτογνωσίας όχι μόνο ο επιφανειακός νους γίνεται γαλήνιος, ήσυχος, αλλά φανερώνονται και τα διάφορα κρυμμένα επίπεδά του. Όταν ο επιφανειακός νους είναι ήσυχος, τότε το ασυνείδητο, τα κρυμμένα επίπεδα της συνείδησης, εμφανίζονται· αποκαλύπτουν το περιεχόμενό τους, κάνουν τις νύξεις τους, έτσι ώστε να κατανοεί κανείς εντελώς όλη τη διαδικασία της ύπαρξής του.

Ο νους, λοιπόν, γίνεται εξαιρετικά ήσυχος – είναι ήσυχος. δεν τον κάνουμε ήσυχο, δεν εξαναγκάζεται να είναι ήσυχος για κάποια ανταμοιβή ή από φόβο. Τότε υπάρχει μια σιωπή όπου εμφανίζεται η «Πραγματικότητα». Αλλά αυτή η σιωπή δεν είναι η χριστιανική σιωπή, ή η ινδουιστική σιωπή, ή η βουδιστική σιωπή. Αυτή η σιωπή είναι σιωπή χωρίς όνομα. Αν ακολουθήσεις το μονοπάτι της χριστιανικής σιωπής, ή της ινδουιστικής ή της βουδιστικής, ποτέ δεν θα είσαι σιωπηλός.

Ο άνθρωπος που θα βρει την «Πραγματικότητα» πρέπει να εγκαταλείψει εντελώς τη διαμόρφωσή του – είτε είναι χριστιανός, είτε ινδουιστής, είτε βουδιστής, ή είναι από οποιοδήποτε άλλου είδους ομάδα. Το να δυναμώνεις απλώς τα διαμόρφωσή σου με τον διαλογισμό, με τη συμμόρφωση και την υπακοή, φέρνει αποτελμάτωση του νου, νωθρότητα του νου· και δεν είμαι καθόλου βέβαιός ότι δεν είναι αυτό που θέλουμε οι περισσότεροι από εμάς, γιατί είναι πολύ πιο εύκολο να δεχόμαστε ένα πρότυπο και να το ακολουθούμε.

Αλλά το να ελευθερωθούμε από τη διαμόρφωση απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση στις σχέσεις. Από τη στιγμή, λοιπόν, που υπάρχει αυτή η σιωπή, τότε υπάρχει μια εξαιρετικά δημιουργική κατάσταση — αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να γράψεις ποιήματα, να ζωγραφίσεις πίνακες και λοιπά· μπορεί ναι, μπορεί και όχι. Αλλά αυτή τη σιωπή δεν μπορείς να την επιδιώξεις, να την αντιγράψεις, να την μιμηθείς, γιατί τότε παύει να είναι σιωπή. Δεν μπορείς να φτάσεις σε αυτήν από κανένα μονοπάτι. Γεννιέται μόνο όταν κατανοηθούν οι τρόποι του «εγώ», και όταν το «εγώ» με όλες του τις δραστηριότητες και τις κατεργαριές, φτάνει σε ένα τέλος. Που σημαίνει ότι όταν ο νους παύει να δημιουργεί αυτός, τότε υπάρχει δημιουργία.

Οπότε ο νους πρέπει να γίνει απλός, πρέπει να γίνει ήσυχος. πρέπει να είναι ήσυχος… Όχι, το «πρέπει» είναι λάθος· το να πεις ότι ο νους πρέπει να είναι ήσυχος συνεπάγεται εξαναγκασμό – κάτι που το κάνει το «εγώ» – και ο νους είναι ήσυχος μόνο όταν έχει μπει τέλος σε όλη τη διαδικασία του «εγώ». Όταν κατανοηθούν όλοι οι τρόποι που χρησιμοποιεί το «εγώ», κι έτσι σταματήσουν οι δραστηριότητες του «εγώ», τότε μόνο υπάρχει σιωπή. Αυτή η σιωπή είναι ο αληθινός διαλογισμός. Και μέσα σε αυτή τη σιωπή εμφανίζεται το αιώνιο».