Δεν ταράζουν τους ανθρώπους τα πράγματα, αλλά οι γνώμες που σχηματίζουν για τα πράγματα

Ο Μάρκος Αυρήλιος γράφει στα «Εις Εαυτόν»:

«Μοναξιές γυρεύουν οι άνθρωποι, εξοχές και παραθαλάσσια και βουνά· Και σύ πολλάκις τυχαίνει να τα λαχταράς. Ολ’ αυτά όμως είναι καλά για τους απαίδευτους, αφού μπορείς, όποια στιγμή θελήσεις, ν’ αποτραβηχθείς στον εαυτό σου. Γιατί πουθενά ησυχότερα και αμεριμνότερα δεν αποτραβιέται ο άνθρωπος παρά μέσα στην ψυχή του, και μάλιστα εκείνος που έχει τακτοποιημένα τα εσωτερικά του έτσι που, όταν τα βλέπει, καταλαμβάνεται από τέλεια καλή διάθεση. Και καλή διάθεση εννοώ την αρμονική διάθεση. Συχνά, λοιπόν, δίνε του εαυτού σου του είδους τούτου απομόνωση και ανανέωνέ τον. Σύντομες να είναι και βασικές οι αρχές εκείνες που, άμα τις συλλογισθείς, αρκούν για να σου πλύνουν την ψυχή και να σε στείλουν πίσω τέτοιον που να μην αγανακτείς μ’ εκείνα στα οποία επιστρέφεις».

Η αυτοπαρατήρηση μπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη μιας Στωικής στάσης ζωής. Θα μπορούσαμε, αλλιώς, να ονομάσουμε την διαδικασία αυτή «Στωική ενσυνειδητότητα». Η ενσυνειδητότητα, στην σύγχρονη ψυχοθεραπεία, έχει τις ρίζες της στον Βουδιστικό διαλογισμό. Ο Στωικισμός, όμως, επικεντρώνεται στην προσπάθεια να ζούμε στο εδώ και τώρα και παράλληλα να εστιάζουμε την προσοχή μας στις σκέψεις και τα συναισθήματά μας.

Στο παραπάνω απόσπασμα ο Μάρκος Αυρήλιος υπενθυμίζει στον εαυτό του την αξία του να βάζει κανείς τις σκέψεις του σε τάξη και να ανανεώνεται, προετοιμάζοντας τον εαυτό του για τις προκλήσεις της ζωής. Η στάση του δίνει μια πολύ ακριβή περιγραφή της Στωικής ενσυνειδητότητας.

Ο Επίκτητος περιγράφει, επίσης, καθαρά το τι σημαίνει «Στωική ενσυνειδητότητα». Μας καλεί να εξασκηθούμε κατάλληλα ώστε κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε μια δυσάρεστη εντύπωση να λέμε:

«Εντύπωση είσαι και ούτε καν αυτό που φαίνεσαι. Έπειτα υπόβαλέ την σε εξέταση και δοκιμή με τους κανόνες που διαθέτεις· πρώτα και κυρίως τον κανόνα του αν είναι απ’ εκείνα που εξουσιάζουμε, ή απ΄ εκείνα που δεν εξουσιάζουμε. Και αν τύχει να είναι απ’ εκείνα που δεν εξουσιάζουμε, έτοιμη να έχεις τη σκέψη ότι: Αυτό δεν με αφορά».

Ο Επίκουρος μας προτρέπει να εκπαιδεύσουμε τον εαυτό μας να αποφεύγουμε τις λάθος εκτιμήσεις και να μην παρασυρόμαστε από τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Οι Στωικοί πιστεύουν ότι η βασική αιτία που εκτιμούμε λάθος τα πράγματα είναι ότι αντιμετωπίζουμε τα εξωτερικά πράγματα (όπως η υγεία ή τα χρήματα) ως εγγενώς καλά ή κακά, λησμονώντας ότι η αρετή αποτελεί το μόνο γνήσιο καλό.

Ο Επίκτητος λέει πως κλειδί για την επιτυχή διατήρηση της επαφής με την αντικειμενική πραγματικότητα, προκειμένου να μην παρασυρθούμε από τα παράλογα συναισθήματα ή επιθυμίες, αποτελεί η έγκαιρη αποστασιοποίησή μας από αυτά πριν μπούμε στην διαδικασία αμφισβήτηση των σκέψεών μας. Αυτό εννοεί όταν μιλάει για «εξέταση των εντυπώσεων». Ο όρος «εντύπωση» είναι πολύ γενικός στον Στωικισμό και συμπεριλαμβάνει σκέψεις, συναισθήματα και αισθήσεις.

Ο Επίκτητος υπογραμμίζει ότι πρέπει να τα «εξετάζουμε» όλα αυτά, πριν τα αποδεχτούμε ως βάσιμα και συμβατά με την αντικειμενική πραγματικότητα (στην ψυχολογία χρησιμοποιούν μια αντίστοιχη προσέγγιση με τον όρο «cognitive distancing»). Στον Στωικισμό, το πρώτο βήμα για να αντιμετωπίσουμε τις επιθυμίες και τα συναισθήματα που μας προβληματίζουν είναι να αποστασιοποιηθούμε ψυχολογικά από αυτά υπενθυμίζοντας στον εαυτό μας ότι οι εντυπώσεις από τις οποίες αυτά προκαλούνται είναι απλά εντυπώσεις – μόνον σκέψεις – και να μην συμπεραίνουμε πως αποτελούν την πραγματικότητα. Μια αναφορά του Επίκτητου περιγράφει επ’ ακριβώς τα προαναφερθέντα:

«Δεν ταράζουν τους ανθρώπους τα πράγματα, αλλά οι γνώμες που σχηματίζουν για τα πράγματα»

Ο Επίκτητος συμβούλευε συχνά τους μαθητές του να θυμούνται την Στωική αυτή αρχή ώστε να μην παρασύρονται από τα ενοχλητικά συναισθήματα και επιθυμίες.

Τα παρακάτω δύο αποσπάσματα από τα «Εις Εαυτόν» του Μάρκου Αυρήλιου μεταφέρουν την ίδια άποψη:

«Σβήσε την ιδέα, πάει και το «βλάφθηκα». Σβήσε το «βλάφθηκα», πάει και η βλάβη» και «όλα είναι ιδέα, και αυτή την εξουσιάζεις. όταν θέλεις, λοιπόν, βγάλε την ιδέα από την μέση και, όπως το καράβι που πέρασε τον κάβο, θα βρεις γαλήνη, όλα σταθερά, και λιμάνι χωρίς κύματα».

Πρέπει να βρισκόμαστε σε εγρήγορση ώστε να εντοπίζουμε έγκαιρα προειδοποιητικά σημάδια προβληματικών συναισθημάτων και επιθυμιών, που συνήθως είναι παθολογικά και σπανίως συνειδητά. Μόλις διαπιστώσουμε τέτοια πρώιμα σημάδια, που εκδηλώνονται συνήθως ως σωματικές αισθήσεις ή εσωτερικά συναισθήματα, θα πρέπει γρήγορα να αναγνωρίσουμε την αρχική εντύπωση και την υποβόσκουσα αξιολογική κρίση που την προκαλεί. Για παράδειγμα, το σύγχρονο γνωστικό μοντέλο του άγχους, που έχει ρίζες στην Στωική ψυχολογία, υποστηρίζει ότι το άγχος προκαλείται από την σκέψη ή την εκτίμηση ότι κάτι κακό πρόκειται να συμβεί και δεν θα μπορέσω να το αντιμετωπίσω. Προκειμένου να αποστασιοποιηθούμε θα μπορούσαμε να πούμε κάτι σαν «διαπιστώνω ότι κάνω την σκέψη πως κάτι κακό θα συμβεί και αυτό είναι που με αναστατώνει», αντί να παρασυρθούμε από την εντύπωση πως κάτι κακό θα συμβεί και να επιτρέψουμε, έτσι, στον φόβο να κλιμακωθεί δίχως να χρειάζεται.

Μια από τις ευκολότερες μεθόδους αντίδρασης σε σκέψεις που μας προκαλούν ανησυχία όταν διαπιστώνουμε τα πρώιμα σημάδια, είναι η αναβολή οποιασδήποτε δράσης (ή αντίδρασης) σε αυτές. Οι σύγχρονοι ερευνητές έχουν βρει ότι αυτή η μέθοδος μπορεί να μειώσει την συχνότητα, την ένταση και την διάρκεια των επεισοδίων ανησυχίας κατά 50% περίπου κατά μέσο όρο.

Ο Επίκτητος είχε δώσει μια παρόμοια συμβουλή στους μαθητές του πριν 2.000 χρόνια περίπου. Τους είχε πει, όταν διαπιστώνουν τα πρώιμα αυτά σημάδια, να υπενθυμίζουν στον εαυτό τους πως οι εντυπώσεις είναι απλά σκέψεις και να περιμένουμε πριν τους δώσουμε περαιτέρω σημασία ή πριν αποφασίσουμε πως θα αντιδράσουμε. Στις ημέρες μας, στα μαθήματα διαχείρισης του θυμού, αυτή η μέθοδος αποκαλείται «time-out». Οι Στωικοί μιλούσαν για συγκράτηση της «αποδοχής» των αρχικών ενοχλητικών εντυπώσεων.

Δεδομένου ότι έχουμε ήδη ξεκινήσει να παρακολουθούμε τις σκέψεις, τις πράξεις και τα συναισθήματά μας, και να διακρίνουμε μεταξύ των όσων μπορούμε να ελέγξουμε και όσων όχι, ας προσπαθήσουμε, αρχής γενομένης από σήμερα, να καταλαβαίνουμε τα πρώιμα σημάδια των έντονων επιθυμιών ή των ενοχλητικών συναισθημάτων. Όποτε εντοπίζουμε τέτοια σημάδια ας κάνουμε μια παύση και ας δίνουμε στον εαυτό μας χώρο να σκεφτεί και να αποστασιοποιηθεί ψυχολογικά από την αρχική εντύπωση. Εάν τα αισθήματα που βιώνουμε εκείνη την στιγμή είναι πολύ έντονα ή δύσκολα διαχειρίσιμα, μεταθέτουμε την διαδικασία της σκέψης μέχρις ότου καταφέρουμε να ηρεμήσουμε.

Έπειτα, ας ρωτήσουμε τον εαυτό μας τα ακόλουθα:

Αυτά τα πράγματα που μας αναστατώνουν, βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας ή όχι; Εάν όχι, αποδεχόμαστε το γεγονός και υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας ότι τέτοια πράγματα δεν έχουν ουσιαστική σημασία όπως η αρετή.

Τι θα έκανε ένας σοφός και ενάρετος άνθρωπος αν βρισκόταν αντιμέτωπος με ένα παρόμοιο πρόβλημα ή περίπτωση; Οι Στωικοί χρησιμοποιούσαν τον ιδανικό του «σοφού» ή «ενάρετου» ανθρώπου με ακριβώς αυτόν τον τρόπο. Ας σκεφτούμε κάποιον γνωστό μας ή κάποιο δημόσιο πρόσωπο που πλησιάζει αυτό το «ιδανικό» και ας τον χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα στην συγκεκριμένη περίπτωση.

Ποιες ικανότητες και ποια φυσικά χαρίσματα μας έχει δώσει η φύση για να αντιμετωπίζουμε τέτοιες περιπτώσεις; Για παράδειγμα, έχουμε την ικανότητα της υπομονής και της αντοχής; Πως θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τις ικανότητες αυτές ώστε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημά μας με έναν πιο σοφό τρόπο;