Οι Ψυχολογικές άμυνες και ο Φρόυντ

Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία οι ασυνείδητες ψυχολογικές άμυνες είναι εκείνες που εμποδίζουν επιθυμίες, ορμές και συναισθήματα του Εκείνο να βγουν στην συνείδηση. Αυτό συμβαίνει επειδή αυτές θεωρούνται αρνητικές, επιθετικές ή και δυσάρεστες. Το Εγώ, το λογικό και προσαρμοστικό μέρος της ψυχής, επιστρατεύει άμυνες, λοιπόν, προκειμένου να αποφευχθεί το άγχος και η απειλή.
 

Παρακάτω θα περιγράψουμε μερικές από τις βασικές άμυνες της ψυχαναλυτικής σχολής μαζί με παραδείγματα, τα οποία θα τις καταστήσουν περισσότερο κατανοητές. Κάποιος, διαβάζοντας τα παρακάτω, ίσως εντοπίσει μία ή και περισσότερες άμυνες στο δικό του Εγώ. Πάρα ταύτα, σημειώνουμε εξ αρχής πως οι άμυνες, σύμφωνα πάντοτε με τον Φρόυντ, είναι ασυνείδητες.

• Άρνηση. Το άτομα αρνείται από την συνείδησή του πως κάτι συνέβη στα αλήθεια. Το αποκλείει και το στέλνει κατευθείαν στον ασυνείδητο. Το συναίσθημα, η επιθυμία ή η σκέψη, μετά την άρνηση, παύουν να υπάρχουν για το άτομο.

Παράδειγμα: Το άτομο ξεχνάει παντελώς -όχι με δική του συνειδητή πρόθεση- πως σήμερα έχει ένα ραντεβού στον οδοντίατρο για μία εξαιρετικά επίπονη αφαίρεση δοντιού (άρνηση γεγονότος). Το παιδί αρνείται το μίσος που βιώνει για τον έναν γονέα (άρνηση του συναισθήματος) ή κάποιος άνθρωπος αρνείται πως θέλει να βλάψει τον καλύτερό του φίλο (άρνηση επιθυμίας). Σημειώνουμε εδώ, σχετικά με τα δύο τελευταία παραδείγματα, πως η ψυχανάλυση παραδέχεται γενικά ότι ένα συναίσθημα μπορεί κάλλιστα να συνυπάρχει με κάποιο εντελώς αντίθετο, όπως η αγάπη και το μίσος.

• Απώθηση. Είναι παρόμοια με την άρνηση, μόνο που το άτομο αναγνωρίζει πως το γεγονός, η επιθυμία ή το συναίσθημα πράγματι υπήρξε. Παρόλα αυτά, τα έχει απωθήσει στο ασυνείδητο.

Παράδειγμα: Ένα θύμα βιασμού μπορεί να μην θυμάται την επίθεση που δέχτηκε, αλλά να βιώνει “αναλαμπές”, όπως εικόνες που έρχονται απρόσμενα στο νου ή αρνητικά συναισθήματα που βγαίνουν στην επιφάνεια. Το άτομο εδώ, επίσης, ξέρει πως έπεσε θύμα βιασμού, εν αντιθέσει με την άρνηση, αλλά δεν μπορεί να ανακαλέσει το γεγονός αυτό καθαυτό.

• Παλινδρόμηση. Σε αυτή την άμυνα το υποκείμενο επιστρέφει σε προηγούμενα εξελικτικά στάδια, για να αντιμετωπίσει το άγχος ή γενικώς τα αρνητικά συναισθήματα ή και τις αρνητικές εμπειρίες, που βίωσε.

Παράδειγμα: Ύστερα από έναν χωρισμό μία γυναίκα καταναλώνει υπερβολικές ποσότητες φαγητού και αλκοόλης ή καπνίζει πολύ. Εδώ συγκεκριμένα έχουμε παλινδρόμηση στο στοματικό στάδιο, όπου η ικανοποίηση πηγάζει από την ερωτογενή ζώνη του στόματος.

• Αντιδραστικός σχηματισμός. Ένα συναίσθημα ή μια πράξη, που θεωρείται απειλητικό για το Εγώ, μετατρέπεται στο εντελώς αντίθετό του.

Παράδειγμα: Το παιδί μπορεί να ζηλεύει το δεύτερο μέλος που προστέθηκε στην οικογένεια κι έτσι ενδόμυχα να επιθυμεί την εκδίωξή του. Γνωρίζοντας, όμως, πως αυτή η επιθυμία και αυτό το συναίσθημα δεν είναι σωστά, τα μετατρέπει. Έτσι παρουσιάζει μια μεγάλη αγάπη προς τον αδερφό/η μαζί με συμπεριφορικές εκδηλώσεις, που την μαρτυρούν (λ.γ. αγκαλιές και φιλιά). Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση το κρυμμένο αρνητικό συναίσθημα ενδέχεται να γλιστρήσει και να φανερώσει κάποια ίχνη της ύπαρξής του. Το παιδί σφιχταγγαλιάζει τόσο έντονα τον αδερφό του, που του προκαλεί δυσανασχέτηση. Ή τον χαϊδεύει τόσο δυνατά στα μαλλιά, που του προκαλεί πόνο.

• Προβολή. Το υποκείμενο προβάλει αρνητικά συναισθήματα ή και απαγορευμένες επιθυμίες σε κάποιο άλλο πρόσωπο. Με τούτο τον τρόπο αποφεύγεται η συνειδητοποίηση της κατοχής τέτοιων συναισθημάτων ή επιθυμιών και το εγώ προστατεύεται.

Παράδειγμα: Κάποιος μπορεί να θέλει να βλάψει το φίλο του, αλλά μέσω της προβολής, αρνείται αυτή την επιθυμία και πιστεύει ότι ο φίλος του είναι αυτός που θέλει στην πραγματικότητα να τον βλάψει.

• Μετάθεση. Τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις εδώ πέρα απομακρύνονται από τον αρχικό τους στόχο και κατευθύνονται προς έναν άλλον, λιγότερο επικίνδυνο ή και περισσότερο προσεγγίσιμο.

Παράδειγμα: Το παιδί δεν μπορεί να εκφράσει την επιθετικότητά του απέναντι στους γονείς του, που συνεχώς το τιμωρούν, γιατί φοβάται την αντίδρασή τους. Έτσι, στρέφεται σε έναν πιο εύκολο στόχο. Φωνάζει ή χτυπάει τον μικρό του αδερφό, λες και είναι αυτός υπεύθυνος για τον θυμό του.

• Γνωστική απόσπαση. Δύο γνωστικά σχήματα ή συμπεριφορές, εντελώς αντίθετα και αντικρουόμενα, συνυπάρχουν χωρίς να προκαλούν σύγχυση, απορία, αναστάτωση ή άγχος. Το άτομο δεν συνειδητοποιεί την ασυμβατότητα και αν κάποιος προσπαθήσει να του την φανερώσει, το πιο πιθανόν είναι να την αρνηθεί και να προσπαθήσει να την εκλογικεύσει.

Παράδειγμα: Ένας άνθρωπος που συμμετέχει ενεργά σε εκστρατείες κατά του AIDS, δεν παίρνει προφυλάξεις στις δικές του σεξουαλικές επαφές. Ένας γονέας που δηλώνει δημόσια φανατική εναντίωση με την κακοποίηση των παιδιών, κακοποιεί τα δικά του.

• Εκλογίκευση. Την αναφέραμε στο ακριβώς από πάνω παράδειγμα, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί ξεχωριστή άμυνα. Το άτομο χρησιμοποιεί δικαιολογίες για μιαν ανεπιθύμητη συμπεριφορά ή ένα ανεπιθύμητο συναίσθημα κι έτσι αποφύγει το άγχος που αυτά προκαλούν.

Παράδειγμα: Μία μητέρα σφαλιαρίζει το παιδί της, όταν αυτό κάνει μια ζαβολιά, ισχυριζόμενη πως “έτσι το μωρό θα μάθει”. Ένας άντρας σε δεσμό φλερτάρει με άλλες γυναίκες, πιστεύοντας πως “έτσι θα διατηρηθεί το πάθος στην σχέση του”.

• Μόνωση του συναισθήματος. Το συναισθηματικό κομμάτι μιας εμπειρίας απωθείται στο ασυνείδητο και παραμένει μόνο το γνωστικό. Η συγκεκριμένη άμυνα αναφέρεται και ως “ψυχολογικό μούδιασμα”.

Παράδειγμα: Μια γυναίκα μιλάει εντελώς ψύχραιμα για μια επίθεση, που δέχτηκε από έναν διώκτη, λες και περιγράφει απλώς ένα αντικείμενο. Οι συναισθηματικές εκφράσεις εκλείπουν παντελώς και η αντίδρασή της φαίνεται παράδοξη με το πλαίσιο της προκειμένης κατάστασης.

• Μετουσίωση. Η έκφραση επιθετικών συναισθημάτων και απωθημένων παρορμήσεων με δημιουργικούς και αποδεχτούς τρόπους. Ο πιο ωφέλιμος τύπος άμυνας. Τα συναισθήματα εκτονώνονται με τρόπο ευεργετικό τόσο για το ίδιο το άτομο όσο και για την κοινωνία. Η ψυχική ενέργεια δεν σπαταλιέται σε προσπάθειες άρνησης ή διαστρέβλωση των συναισθημάτων, αλλά καλλιεργείται σε κάτι δημιουργικό και εποικοδομητικό.

Παράδειγμα: Η συγγραφή, ο χορός, η μουσική ή τα ακαδημαϊκά ενδιαφέροντα μπορεί να αποτελούν μια δημιουργική και εύστοχη έκφραση των παρορμήσεων.

 

Αυτές ήταν μερικές από τις άμυνες, που χρησιμοποιεί το Εγώ μας, για να μας προσαρμόσει στην πραγματικότητα και τις απαιτήσεις της, καθώς και στις ηθικές μας αξίες. Αναφέρουμε και πάλι πως οι άμυνες έχουν ασυνείδητη επιστράτευση και εφαρμογή. Λόγου χάρη, όταν ένας άνθρωπος προσπαθεί συνειδητά να περιγράψει με ψυχραιμία μια τραυματική εμπειρία, περιορίζοντας δηλαδή τις συναισθηματικές του εκφράσεις, δεν χρησιμοποιεί άμυνα. Απλώς προσπαθεί να είναι ψύχραιμος. Εξίσου, όταν κανείς αναιρεί με πρόθεση να παραβρεθεί σε ένα βαρετό ή επώδυνο ραντεβού, δεν σημαίνει πως το αρνείται. Απλώς ότι το αγνοεί συνειδητά.

 

Οι άμυνες, πάντως, είναι ιδιαίτερα χρήσιμες για τον άνθρωπο. Χωρίς αυτές το Εγώ θα κατακλυζόταν από άγχος κι ενοχές, με αποτέλεσμα να καταλήγει παντελώς δυσλειτουργικό και ανήμπορο. Οι άμυνες, εντούτοις, μπορούν να αποβούν και καταστροφικές, όταν χρησιμοποιούνται σε τόσο έντονο βαθμό, που αποκλείουν την χρήση άλλων, περισσότερο εποικοδομητικών στρατηγικών.

 

Για παράδειγμα, μια γυναίκα που από φόβο αρνείται ή απωθεί  το γεγονός πως ο καρκίνος μπορεί να προσβάλει και τον δικό της μαστό, θα αποφεύγει την γυναικολογική εξέτασή του. Αυτή η τακτική αποφυγής, λόγω άμυνας, μπορεί να αποβεί κυριολεκτικά καταστροφική για την υγεία, δεδομένου ότι η έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου του μαστού διασφαλίζει κατά κύριο λόγο μια αποτελεσματική θεραπεία. Παρομοίως, ένας άνδρας που αρνείται ή απωθεί το γεγονός ότι ο ιός HIV μπορεί να προσβάλει και τον ίδιο, δεν χρησιμοποιεί προφυλάξεις, εκθέτοντας τον εαυτό του σε μεγάλο κίνδυνο. Τέλος, μια γυναίκα που επιστρατεύει έντονα την εκλογίκευση για την βίαιη συμπεριφορά του συντρόφου της απέναντί της, πιθανώς καθηλώνει τον εαυτό της σε μια προβληματική σχέση, που της επιφέρει περισσότερα προβλήματα από αυτά που η άμυνα μπορεί να “λύσει”.

 

Σίγουρα οι άμυνες δεν είναι καλές ή κακές από μόνες τους. Το δίπολο θετικό-αρνητικό μπορεί να χαρακτηρίσει την συχνότητα επιστράτευσής τους, το πλαίσιο όπου αυτές χρησιμοποιούνται και τα αποτελέσματα που επιφέρουν. Πάντως, στην σύγχρονη ψυχολογία υπάρχει η παραδοχή ότι μερικές ψυχολογικές ιδιότητες μπορεί να παραμένουν ασυνείδητες. Ταυτόχρονα, όμως, υποστηρίζεται εξίσου ότι ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να ελέγξει τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές του. Εν ολίγοις, δεν είμαστε έρμαια του ασυνειδήτου μας, όπως όμως δεν είμαστε και παντελώς ελεύθεροι από αυτό.