Θησέας ερμηνευτική προσέγγιση του μύθου

Ο Θησέας σαν μυθικό πρόσωπο έγινε δίπλα στον Ηρακλή ένας από τους πιο μεγάλους ήρωες της αρχαιότητας. Η καταγωγή του όμως δεν είναι ξεκαθαρισμένη. Κατ' άλλους πρόκειται για Λαπίθη ήρωα που αργότερα μεταφέρθηκε από τη Θεσσαλία στην Αττική και κατ' άλλους πρόκειται για Τροιζήνιο ήρωα γιατί στην Τροιζήνα αναφέρεται ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε και πολλά τοπωνύμια τον δένουν μαζί της. Η Τροιζήνα όμως ήταν ιωνική πόλη. Έτσι μάλλον υπερισχύει η άποψη ότι πρόκειται για Ίωνα ήρωα αφού είναι συνδεδεμένος και με την Αττική από πολύ παλιά. Οι γενεαλογικοί κατάλογοι των επικών τον τοποθετούν μια γενιά πριν από τα τρωικά.

Αργότερα οι Αθηναίοι θέλοντας να έχουν έναν σημαντικό ήρωα πλάι στο μύθο του Ηρακλή συνέδεσαν το μύθο του Θησέα με την ιστορική παράδοση της Αθήνας. Έγινε συνοικιστής, πρώτος δημοκρατικός ηγέτης και μαζί με τον Ηρακλή ο ήρωας που απάλλαξε τη χώρα από τους κακοποιούς.

Πολλές φορές συμβαίνει οι μεγάλοι ήρωες να έχουν δυο πατέρες ένα θεό και ένα θνητό. Για να εξηγήσουν τη διπλή πατρότητα οι πηγές μας δοκιμάζουν διάφορες λύσεις: ο θεός είναι ο πραγματικός πατέρας και ο θνητός είναι ο θετός, μόνο επειδή η μητέρα του ήρωα που χάρηκε τον έρωτα του θεού ήταν ήδη παντρεμένη, ή επειδή το ίδιο βράδυ βρέθηκε και με τους δύο.

Στην πραγματικότητα το πιο πιθανό είναι ότι τη διπλή πατρότητα την προκάλεσε η επιθυμία να παρουσιάσουν ένα σημαντικό ήρωα, που ο θνητός πατέρας του ήταν ήδη γνωστός, ως γόνο θεού. Δεν αποκλείεται να έχουμε την προσπάθεια να συμβιβαστούν δυο ανεξάρτητες αρχικές παραδόσεις. Δεν αποκλείεται ακόμη ο θνητός πατέρας να ήταν στην αρχή τοπικός θεός που αργότερα υποβιβάστηκε σε ήρωα.

Ο Θησέας ενώ είναι παιδί ακόμα κάνει κιόλας τον πρώτο του άθλο. Σηκώνει το βράχο που ο πατέρας του από κάτω είχε κρύψει τα σημάδια της αναγνώρισης –το σπαθί, όπλο του ήρωα αγωνιστή του πνεύματος και τα σανδάλια, που ρόλος τους είναι να προστατέψουν το πόδι σύμβολο της ψυχής- ώστε να αποδείξει ότι είναι αρκετά δυνατός ώστε να τα βγάλει πέρα και στο δύσκολο ταξίδι που τον περίμενε. Άλλωστε όλοι οι αγαθοποιοί ήρωες δοκιμάζονται για τις σωματικές ή πνευματικές τους δυνάμεις από πολύ μικροί. Η ερώτηση που τίθεται είναι γιατί ο Αιγέας έκρυψε τα πέδιλα και το σπαθί του κάτω από το βράχο. Αν σήμερα επισκεφτούμε την Πελοπόννησο θα θαυμάσουμε τα γνωστά σε όλους μας `Κυκλώπεια' τείχη. Ακόμα και σήμερα προκαλεί το θαυμασμό μας το πώς οι άνθρωποι εκείνης της εποχής κατάφεραν να μετακινήσουν τόσο μεγάλους βράχους και να τους τοποθετήσουν τον ένα πάνω στον άλλο, ενώ δεν είχαν ανακαλύψει τους μοχλούς. Ανατρέχοντας λοιπόν σ' αυτή την εποχή είναι εύκολο να εξηγήσουμε την επιλογή του Αιγέα.

Το ακατόρθωτο και το υπεράνθρωπο έπρεπε να είναι έργο ήρωα στα μάτια του απλού λαού. Έτσι ο Θησέας καταφέρνοντας κάτι τόσο δύσκολο και χωρίς τη βοήθεια άλλου αποδεικνύει την αξία του και το μεγαλείο της γενιάς του. Αποδεικνύει ότι είναι γεννημένος για τα μεγάλα έργα και ότι θα είναι άξιος των προσδοκιών της καταγωγής του.

Διαλέγει να ακολουθήσει το δύσκολο δρόμο της ξηράς, αντί για εκείνο της θάλασσας, που είναι γεμάτος κακοποιούς, όπως κάποτε ο Ηρακλής αποφάσισε να διαλέξει το δρόμο της Αρετής που ήταν γεμάτος δυσκολίες και βάσανα από το δρόμο της Κακίας που είναι ο εύκολος δρόμος για την εφήμερη δόξα και ευημερία. Για να εξαιρεθεί όμως η αρετή έχει απόλυτη ανάγκη να αντιμετωπίσει την κακία. Πώς αλλιώς ο Θησέας αλλά και ο Ηρακλής θα ήταν ευεργέτες των ανθρώπων αν δεν είχε πλαστεί η σειρά των κακοποιών που εξαφάνισαν;

Το ταξίδι του Θησέα από την Τροιζήνα στην Αθήνα συμβολίζει το πέρασμα του νέου από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Ο νέος παρουσιάζεται παρορμητικός όπως άλλωστε και κάθε παιδί στα δεκαέξι του χρόνια. Με τον ενθουσιασμό της νεότητάς του και σίγουρα παθιασμένος και σίγουρος για τον εαυτό του και τις δυνάμεις του οδηγείται στην απόφαση του ταξιδιού από την ξηρά. Άλλωστε και μερικές από τις μετέπειτα πράξεις του μας δείχνουν το παρορμητικό της ηλικίας του. Το ταξίδι που ήταν γεμάτο κακοποιούς και ήταν δύσκολο να φτάσει στο τέλος του είναι αντίστοιχα το δύσκολο ταξίδι του έφηβου για να φτάσει στην ενηλικίωση και στην ωριμότητα των σκέψεων και των πράξεων του. Όπως ο Θησέας είχε να αντιμετωπίσει όλους αυτούς τους κακοποιούς για να φτάσει στο στόχο του που ήταν η Αθήνα και η αναγνώριση του πατέρα έτσι και ο κάθε έφηβος έχει να αντιμετωπίσει πολλούς σκοπέλους ώσπου να φτάσει στο επίπεδο της ωρίμανσης.

Οι ίδιοι οι άθλοι του Θησέα και η συνάντηση με τους κακοποιούς έχουν ερμηνευτική αξία. Ο κάθε ένας από τους περίφημους κακοποιούς συμβολίζει και κάτι διαφορετικό.Έτσι ο Περιφήτης γιος του Ήφαιστου είναι ίσως η προσωποποίηση του θυελλώδους σύννεφου και του κεραυνού που πέφτει εναντίον των ανθρώπων.

Ο Σίνης μπορεί να είναι ο θυελλώδης άνεμος, ο τυφώνας που με την καταστροφική του δύναμη σπάει τα δέντρα. Ο Σκίρωνας είναι οι σφοδροί άνεμοι που έκαναν το δρόμο πολύ δύσκολο αφού ήταν απότομα λαξευμένος. Εξάλλου και σήμερα το σημείο όπου βρίσκεται η Κακιά Σκάλα είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για τους οδηγούς .

Ο Προκρούστης ίσως είναι το τέρας της καταιγίδας . Η Φαία είναι ο ορμητικός χείμαρρος ο οποίος κατακλύζει και καταστρέφει. Το στοιχείο του γριογούρουνου το συναντούμε και στους μύθους του βορρά. Εκεί υπάρχει ο θεός Βόδαμ, θεός της καταιγίδας που έχει μαζί του ένα αγριογούρουνο. Στις ελληνικές δοξασίες για τον περιηγητή και το θαλασσοπόρο το αγριογούρουνο ήταν σημάδι βροχής και τρικυμίας, ενώ για το γεωργό ολέθριος οιωνός.

Ο Θησέας ίσως είναι ο ήλιος που αποξηραίνει το νερό και σταματά την ορμή των χειμάρρων. Ακόμα ο Θησέας είναι σύμφωνα με αυτή την ερμηνευτική προσέγγιση η προσωποποίηση των καιρικών φαινομένων της Αττικής καθώς και των ανωμαλιών του εδάφους και του κλίματος.

Κατ' άλλους η πορεία του Θησέα από την Τροιζήνα στην Αθήνα είναι η πορεία της μύησης που υπέστη ο ήρωας με την κάθοδό του στην Κρήτη. Σύμφωνα με μια παράδοση τα πέδιλα και το σπαθί που του άφησε ο πατέρας του ήταν του Περσέα, που τα χρησιμοποίησε κάποτε στην αποστολή του, πηγαίνοντας στη χώρα των γοργόνων.

Ο πρώτος άθλος του Θησέα είναι λοιπόν και ο πρώτος σταθμός της μύησης. Είναι η νίκη πάνω στην εξωτερική δύναμη της φύσης, που σαν κακούργος με ένα ρόπαλο καταδυναστεύει τους αδύνατους και τους σκοτώνει ψυχοσωματικά.

Ο δεύτερος άθλος ή δεύτερη αναβαθμίδα δείχνει στη μύηση τη σύσταση των δύο κόσμων και των όντων με τη δυϊστική ενέργεια, στην πλαστικότητα της φυσικομορφής. Βλέπουμε καθαρά την απόκρυψη της σύνθεσης των κόσμων και των όντων στη μορφή δύο δυνάμεων, που ενωμένες σαν τα δύο σκέλη και τα δύο δέντρα να σχηματίζουν και να αποσχηματίζουν τα πλασμένα στη μορφή. Τα δύο δέντρα είναι οι δύο δυνάμεις αρνητική και θετική. Τα άρτια και τα περιττά. Τα θηλυκά και τα αρσενικά επιμερισμένα. Ο άνθρωπος στη μορφή γίνεται απ' αυτά τα δυο κύρια δυναμοενεργειακά δυναμικά στοιχεία, που πάλι θα αποχωριστούν από τον προγραμματισμένο νόμο και θα επανέλθουν οι κορυφές των δέντρων στα ίδια, στις θέσεις που κατείχαν οι δυο πρωτοδυνάμεις πριν σχηματίσουν το σύνθετο σώμα του ανθρώπου.

Στον τρίτο άθλο ο υλικός άνθρωπος κατανικήθηκε. Στο τρίτο σκαλοπάτι της μύησης και κάθε μύησης σκοτώνεται ο κατώτερος εαυτός και με βίαιη επέμβαση απορρίπτεται. Ο χοίρος-κάπρος σύμβολο της χαμηλής και παχιάς ύλης δολοφονείται.

Στον τέταρτο άθλο φονεύει τις εσωτερικές βίαιες παρορμήσεις. Τα βάρβαρα ένστικτα που αναβλύζουν κάπου-κάπου όταν η φουρτούνα κυριαρχήσει μέσα μας. Η θάλασσα, το σύμβολο της ύλης, δέχεται στην αγκαλιά της τους νικημένους από τις εσωτερικές βίαιες παρορμήσεις.

Η σκάλα της ανόδου στη μύηση συνεχίζεται και φτάνει στο πέμπτο σκαλί εκεί όπου ο υποψήφιος μύστης πρέπει να κατανικήσει τον ίδιο του τον εαυτό. Η νίκη πάνω στον Κερκύωνα είναι συμβολική και συμβολίζει την επιβολή του κάλλους πάνω στην ασχήμια και της αρμονίας πάνω στη δυσαρμονία. Ο Κερκύωνας είναι ο άσχημος, ο βάρβαρος, ο πρωτόγονος σε ένστικτα άνθρωπος.

Ο Θησέας ανέρχεται στην έκτη αναβαθμίδα της εσωτερικής αλήθειας. Σκοπεύει να διδάξει στο μυούμενο πώς πρέπει να διδάσκει τους συνανθρώπους του και με τι τρόπο να αποκόβει και να απομακρύνει τις αδυναμίες του και προπαντός τα πάθη του. Πρέπει ο μυούμενος μπροστά του να έχει το `παν μέτρον άριστον'. Την αναλογία και την αντιστοιχία των πραγμάτων. Είναι ο βαθμός της ισορροπίας και της αρμονίας.

Ο Θησέας φτάνει στην Αθήνα αναγνωρίζεται από τον πατέρα του γίνεται αποδεκτός από τους πολίτες αλλά παρόλα αυτά πηγαίνει να αντιμετωπίσει τον ταύρο του Μαραθώνα. Ο ταύρος αυτός ήταν ή εκείνος στον οποίο μεταμορφώθηκε ο Δίας και έκλεψε την Ευρώπη ή εκείνος ο οποίος έστειλε ο Ποσειδώνας στο Μίνωα ο οποίος είχε υποσχεθεί να τον θυσιάσει αλλά επειδή ήταν μεγάλος και όμορφος τον κράτησε και θυσίασε άλλο άντ' αυτού. Οργισμένος τότε ο Ποσειδώνας τον εξαγρίωσε και αυτός κατέστρεφε τη χώρα. Ο Ευρυσθέας έστειλε τον Ηρακλή να τον φέρει και αυτός τον ζήτησε από το Μίνωα. Μετά από πάλη μαζί του ο Ηρακλής τον νίκησε και αφού τον έδειξε στον Ευρυσθέα τον άφησε ελεύθερο. Ο ταύρος αφού περιπλανήθηκε στη Σπάρτη και Αρκαδία πέρασε στο Μαραθώνα.

Ο ταύρος είναι ο άθλος που πρέπει να κάνει ο Θησέας για να αποδείξει ότι είναι άξιος γιος βασιλιά και ικανός να τον διαδεχθεί στο θρόνο. Ωστόσο η πορεία του ζώου, από την Κρήτη στην Αργολίδα, Αρκαδία, Κορινθία, Μεγαρίδα, Αττική, δεν αποκλείεται να σημαδεύει την εξάπλωση κάποιας μινωικής λατρείας, που καταργήθηκε στην Αθήνα από το Θησέα.

Συνεχίζοντας με την πορεία του μύθου φτάνουμε στο μύθο που συνδέει την Αθήνα με τον Μίνωα μέσω του γιου του, τον Ανδρόγεω. O Ανδρόγεως λατρευόταν στην Αττική και ίσως από εκεί να ξεκινά ο μύθος για το πώς άρχισε η μινωική διείσδυση στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ο Μίνωας, είναι γνωστό από την γενικότερη παράδοση, εγκαθιστούσε τους γιους του ηγεμόνες στα μέρη τα οποία προσαρτούσε. Ο Ανδρόγεως μπορεί να ήταν μια τέτοια περίπτωση. Η σύνδεσή του με τις εορτές για το Λάιο και τα Αθήναια ίσως εξηγεί κάποια συγγένεια λατρευτική. Αν με το σκοτωμό του από τον ταύρο υποδηλώνονται και ανθρωποθυσίες , δεν είναι βέβαιο.

Ο μύθος για το φόρο της Αθήνας και την υποτέλειά της τονίζει ιδιαίτερα το γεγονός ότι ο Μίνωας παρά τη μεγάλη δύναμη που διαθέτει και τη μεγάλη στρατηγική εμπειρία δεν κατορθώνει να πατήσει στην Αθήνα , και τα δεινά που υποφέρει η πόλη δεν προέρχονται από την αξιοσύνη του κατακτητή, αλλά από την οργή του θεού. Ακόμα ο φόρος αίματος συνδέεται με τις λατρείες, τόσο σαν αναφορά στις ανθρωποθυσίες όσο και με τους ιερούς αριθμούς που βγαίνουν από κοσμογονικά και ημερολογιακά πρότυπα. Τα εφτά αγόρια και τα εφτά κορίτσια συμβολίζουν τις επτά μέρες και τις επτά νύχτες της εβδομάδας.

Το δεύτερο ταξίδι του Θησέα που αυτή τη φορά γίνεται μέσω της θαλάσσιας οδού. Αυτή τη φορά ο Θησέας δεν είναι έφηβος. Το ταξίδι δεν στηρίζεται στον ενθουσιασμό της νιότης του αλλά και σ' αυτό το ταξίδι ο Θησέας καλείται να υπηρετήσει το συμφέρον του λαού. Αυτό το ταξίδι είναι που θα τον καθιερώσει σαν βασιλιά της Αθήνας και θα του δώσει έστω και άθελά του το θρόνο. Ο Θησέας δεν στηρίζεται πια μόνο στον εαυτό του αλλά φροντίζει να πάρει μαζί του έμπιστους και ικανούς να τον βοηθήσουν άντρες. Είναι η προσωπική του πορεία προς την ωριμότητα και την καταξίωση.

Καθώς φτάνουν στην Κρήτη και ο ήρωας καλείται να αντιμετωπίσει τον εχθρό του μπορούμε να πούμε ότι ο Θησέας συμβολίζει την ακτίνα του ήλιου που εισέρχεται μέσα στο Λαβύρινθο και το σκοτάδι. Είναι το καλό που αντιμετωπίζει το κακό και το νικά. Η Αριάδνη είναι η σοφία, που με το σπάγκο της την ευρύνοια οδηγεί τον άνθρωπο στη λάμψη του ήλιου και τον φωτίζει. Υποστηρίζεται ότι η μετάβαση στην Κρήτη είχε σκοπό να μυήσει τα παιδιά στα Κρητικά μυστήρια, τη διαπαιδαγώγηση, τη μόρφωση, την καλλιέργεια και την αποκάλυψη γνώσεων και τεχνών που κατείχε το Κρητικό ιερατείο.

Γυρίζοντας ο Θησέας στην Αθήνα και έχοντας ξεχάσει να αλλάξει τα πανιά στο καράβι, μαύρα-πένθος λευκά- χαρά, γίνεται η αιτία να πεθάνει ο πατέρας του. Ο λαός της Αθήνας πενθεί το θάνατο του βασιλιά την ώρα που φτάνει το καράβι έχοντας μέσα όλο το πολύτιμο φορτίο. Ο λαός δεν ξέρει τι να κάνει. Να θρηνήσει για το χαμό του Αιγέα ή να πανηγυρίσει την επιστροφή των νέων και μαζί με αυτούς και του νέου βασιλιά. Η σκηνή μας παραπέμπει στο γνωστό "Le Roi est mort. Vive le Roi"

Ένα ακόμη στοιχείο του μύθου του Θησέα στο οποίο πρέπει να σταματήσουμε είναι και το θέμα της αρπαγής των γυναικών. Ο Θησέας άρπαξε πέντε γυναίκες. Στην πραγματικότητα πρόκειται ίσως για τον αρχαίο μύθο της αρχαίας θεάς της βλάστησης που αρπάζεται από τον θεό Πλούτο. Ακόμη μπορεί να πρόκειται για περιγραφή ενός παλιού κοινωνικού εθίμου που φανέρωνε την παλικαριά του νέου ή ήταν μια καλή αιτιολόγηση της επιγαμίας με ξένες γυναίκες όπως ήταν όλες οι γυναίκες του Θησέα. Στη βιβλική παράδοση έχουμε αντίστοιχα την αρπαγή της κόρης του Ιακώβ από τον Σιχέμ ενώ στη ρωμαϊκή την αρπαγή των Σαβίνων γυναικών.

Σε ότι αφορά τη βασιλεία του Θησέα τα ιστορικά στοιχεία μαρτυρούν το μέγεθος της αξιοσύνης του και της φιλανθρωπίας του. Πόσο όμως η κοινή γνώμη των Ελλήνων πίστευε στην ιστορική αξία των μύθων φαίνεται καθαρά από τον τρόπο που τους χρησιμοποίησαν στην πολιτική τους ζωή. Ένας λαός σήμερα όταν θέλει να εξάρει τη συμβολή του στην πρόοδο του ανθρώπινου πολιτισμού, είτε για να συνειδητοποιήσει ο ίδιος, είτε για να την προβάλλει στους ξένους καταφεύγει στην παλιότερη πολιτική και πνευματική της ιστορία. Ακόμη ό,τι μεγάλο καταφέρνουν οι Έλληνες μέσα στην ιστορική τους πορεία προτιμούν να το παρουσιάζουν ως επίτευγμα των μυθικών τους ηρώων. Έτσι για τους Αθηναίους για να καταξιωθεί η δημοκρατία έπρεπε να παρουσιαστεί σαν έργο των μυθικών χρόνων. Έτσι ο Θησέας γίνεται ο πρώτος που καθιερώνει το δημοκρατικό πολίτευμα.

Τέλος η κατάβαση του ήρωα στον Άδη είναι ένα στοιχείο που συναντάται πολύ συχνά στην μυθολογία. Και παρότι ο ήρωας γίνεται υβριστής με την πράξη του αυτή σώζεται και πάλι από το φίλο του ο οποίος τον γυρίζει ξανά στη γη και στη ζωή. Ο μύθος του Θησέα θα ήταν άδικο αν τελείωνε έτσι υβριστικά για τον ήρωα. Με το θάνατό του από το Λυκομήδη ο μύθος τελειώνει και οι Αθηναίοι ξαναβλέπουν τον θρυλικό βασιλιά τους να πολεμά μαζί τους στη μάχη του Μαραθώνα. Άλλωστε πόσες φορές δεν διηγείται η παράδοση ότι Άγιοι και πολλές φορές και η ίδια η Παναγία πολέμησαν στο πλάι του λαού όταν ξένοι επιβουλευόταν την ελευθερία του.

Τελειώνοντας την ερμηνευτική αυτή προσέγγιση θα ήταν σημαντικό να σταθούμε στα στοιχεία που τον χαρακτηρίζουν. Και οι δυο πατέρες του είναι συνδεδεμένοι με το υγρό στοιχείο. Ο Ποσειδώνας θεωρείται ο θεός της ευφυΐας και αν κάτι χαρακτηρίζει το Θησέα είναι η εξυπνάδα του. Η μητέρα του έχει κυρίαρχο στοιχείο της τον αέρα. Ο Θησέας όμως δρα στη στεριά και είναι στενά δεμένος μ' αυτή. Ίσως επειδή το νερό και ο αέρας είναι αυτά που δίνουν ζωή στη γη και την κάνουν να είναι γόνιμη. Είναι και τα πρώτα που προσφέρει ο Θεός στη δημιουργία του κόσμου στη γη για να της χαρίσουν ζωή.