Ο λεγόμενος Θρόνος
Οι δραστηριότητες της Νικαρέτης στην Κόρινθο, έτσι όπως τις είδαμε να περιγράφονται λεπτομερώς στον Κατά Νεαίρας (18-32) δικανικό λόγο, ρίχνουν άπλετο φως στο θέμα του εμπορίου γυναικών κατά την περίοδο της κλασσικής αρχαιότητας. Επρόκειτο για πλέγμα δοσοληψιών που δούλευε σαν καλολαδωμένη μηχανή. Στην περίπτωση της Νικαρέτης, μια έμπειρη εταίρα, με φιλοδοξίες και προγραμματισμό και –πάνω απ” όλα– με μάτι που έκοβε, αγόραζε μικρές δούλες και τις εκπαίδευε η ίδια, παίρνοντάς τις μαζί της στα συμπόσια. έτσι ώστε να αποκομίζει το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος από την εκμετάλλευσή τους, μέχρι που τελικά να τις πουλήσει σε νέους αφέντες και να πετύχει πλήρη απόσβεση –και με το παραπάνω, φυσικά– όσων εξόδων είχε κάνει γι” αυτές.
Ωστόσο, στην πόλη της Κορίνθου και στην τομή δύο αξόνων διακίνησης αγαθών –από στεριά σε στεριά μέσω Ισθμού κι από θάλασσα σε θάλασσα μέσω Διόλκου–, το μοντέλο που εφάρμοζε η Νικαρέτη δεν αποτελούσε τη μοναδική εκδοχή. Η διακίνηση κοριτσιών απέφερε εξαιρετικά μεγάλα οφέλη για να αφήνεται αποκλειστικά στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Το θέμα ήταν σοβαρό και λειτουργούσε ως κράχτης για την πόλη ολόκληρη. Προσείλκυε το ενδιαφέρον των ταξιδευτών. Γινόταν, τελικά, κρατική υπόθεση. Κι η πόλις-κράτος διέθετε το κατάλληλο θεσμικό οικοδόμημα για να την πλαισιώσει. Επρόκειτο για το ιερό της Ουρανίας Αφροδίτης, στο οποίο άντρες και γυναίκες μπορούσαν να αφιερώνουν δούλες για να υπηρετούν τη θεά. Το θέμα το εξηγεί ο Στράβων (VIII, 6. 20), γεωγράφος του 1ου π.Χ. αιώνα. Μνημονεύει –με αρκετή δόση υπερβολής– άλλες εποχές που το ιερό είχε πλούτο αμύθητο και πάνω από χίλιες ιερόδουλες, έτσι ώστε εύκολα έσερνε καραβοκύρηδες στην οικονομική καταστροφή και δικαιολογούσε το ρητό “δεν μπορούν όλοι να πλεύσουν στην Κόρινθο”».
Οι Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου (XIII, 573 d) μνημονεύουν τις ιερόδουλες της Κορίνθου, τσιτάροντας ένα επίγραμμα του Σιμωνίδη στο ιερό της Αφροδίτης, το οποίο απέδιδε τη σωτηρία της πόλης αυτής, όταν ο Ξέρξης κατέβαινε στην Ελλάδα, στις επικλήσεις τους:
“Γυναίκες που αφοσιώθηκαν στην Κύπριδα για να προσευχηθούν για τους γενναίους μαχητές της πόλης. Γιατί η θεά δεν θέλησε να παραδοθεί η ακρόπολις των Ελλήνων στους Πέρσες τοξότες.”
Στη συνέχεια της αφήγησής τους, οι Δειπνοσοφισταί (ΧΙΙΙ, 574 c-e) τοποθετούν το ζήτημα των αφιερωμάτων στο ιερό της Αφροδίτης σε περισσότερο εύλογη κλίμακα κι αφήνουν να αντιληφθούμε σε ποιες περιστάσεις η αριστοκρατία της Κορίνθου έκανε αυτού του είδους τα αναθήματα. Αναφέρουν το τάμα του αθλητή Ξενοφώντα, πριν κατέβη στους Ολυμπιακούς αγώνες το 464 π.Χ. Στο επινίκιο δείπνο του, τραγουδήθηκε προς τιμήν του σκόλιον, συμποτικό δηλαδή τραγούδι, το οποίο είχε συνθέσει ο Πίνδαρος (fr. 122/ Snell) και που περιελάμβανε σειρά στροφών κι αντιστροφών συνοδευόμενων από χορική όρχηση. Τρία από τα σωζόμενα χωρία αναφέρονταν άμεσα στις γυναίκες του ναού.
Η κεντρική επωδός περιέκλειε επίκληση στην Αφροδίτη:
“Κύπριδα, εδώ στο άλσος των φοράδων σου, ο Ξενοφών οδήγησε
αγέλη από μπούτια εκατό, χαρά γεμάτος που εκπλήρωσες τις προσευχές του.”
Μια επόμενη επωδός υποδείκνυε στις πενήντα αναθηματικές κόρες του Ξενοφώντα να συνοδεύσουν με τις χορευτικές κινήσεις τους το τραγούδι του ποιητή:
“Μα νοιώθω αμήχανος, ποιαν άραγε αρχή να βρω στο σκόλιό μου,
τέτοιαν που να ευφράνει τους αφέντες του Ισθμού
και που, κατάλληλα, να τηνε συνοδεύσουνε χορεύοντας ετούτες οι κοινές γυναίκες;”
Και τέλος, μια στροφή επαινούσε τις ιερόδουλες ως εξής:
“Κοπέλες που, στην πλούσια Κόρινθο, πολλούς φιλοξενείτε,
εσείς θεραπαινίδες τής Πειθούς,
έτσι που θυμιατίζετε ξανθές σταλαγματιές από χλωρό λιβάνι,
η σκέψη σας διαρκώς πετάει στην Ουράνια Αφροδίτη,
εκείνην που επιθυμία για έρωτα γεννά,
εκείνην, κόρες, που από ψηλά σάς δικαιώνει
στις θελκτικές σας κλίνες να θερίζετε καρπούς τής τρυφερής σας νιότης,
κάνοντας την ανάγκη μιαν απόλυτη ομορφιά.”
Η Κόρινθος μάλλον δεν ήταν η μόνη πόλη του ελληνόφωνου κόσμου που είχε ιερόδουλες. Έχουμε ήδη δει ότι ένας τέτοιος κύκλος γυναικών ίσως υπονοείται και στην αφήγηση του Ηροδότου σχετικά με τη δράση της εταίρας Ροδώπιος στην ελληνικών συμφερόντων Ναύκρατιν στο Δέλτα του Νείλου (“φιλέουσι δέ κως ἐν τῇ Ναυκράτι ἐπαφρόδιτοι γίνεσθαι αἱ ἐταῖραι”, ΙΙ, 135). Και δεν φαίνεται αβάσιμη η υπόθεση ότι τα ναυτικά περάσματα και τα λιμάνια θα είχαν πολλά να ωφεληθούν επενδύοντας σε φαντασιώσεις “ιερογαμίας,,” σ” έναν ερωτισμό δηλαδή που φερόταν να τελεί –ως άκρως μυστηριακός και τελετουργικός– υπό την αιγίδα της Αφροδίτης της ίδιας.
Ο Στράβων (VI, 2. 5) καταγράφει ανάλογες μνήμες για το ύψωμα του Έρυκα στη Σικελία, στον ναυτικό δρόμο δηλαδή των πλούσιων ελληνικών αποικιών της Δύσης προς την Καρχηδόνα. Και τοποθετεί εκεί ένα σημαντικό ιερό της Αφροδίτης. Σε άλλες εποχές –λέει–, το ιερό ήταν γεμάτο ιερόδουλες, τις οποίες ανέθεταν είτε οι ντόπιοι είτε και ξένοι επισκέπτες. Στις μέρες του, ωστόσο, ο τόπος είχε περιπέσει σε μαρασμό, συμπαρασύροντας στην παρακμή του και τον αριθμό των “ιερών σωμάτων.” Η λατρεία της Ερυκίνης Αφροδίτης παρατηρούνταν πλέον στη Ρώμη, κοντά στην Κολλίνη Πύλη, όπου υπήρχε ναός της θεάς με αξιόλογη στοά: οἰκεῖται δὲ καὶ ὁ Ἔρυξ λόφος ὑψηλός, ἱερὸν ἔχων Ἀφροδίτης τιμώμενον διαφερόντως ἱεροδούλων γυναικῶν πλῆρες τὸ παλαιόν, ἃς ἀνέθεσαν κατ᾽ εὐχὴν οἵ τ᾽ ἐκ τῆς Σικελίας καὶ ἔξωθεν πολλοί· νυνὶ δ᾽ ὥσπερ αὐτὴ ἡ κατοικία λιπανδρεῖ καὶ τῶν ἱερῶν σωμάτων ἐκλέλοιπε τὸ πλῆθος. ἀφίδρυμα δ᾽ ἐστὶ καὶ ἐν Ῥώμηι τῆς θεοῦ ταύτης τὸ πρὸ τῆς πύλης τῆς Κολλίνης ἱερὸν Ἀφροδίτης Ἐρυκίνης λεγόμενον, ἔχον καὶ νεὼν καὶ στοὰν περικειμένην ἀξιόλογον.
Παραμένουμε στην ευρύτερη περιοχή. Μετακινούμαστε όμως, τώρα, στο κατώτερο άκρο της Καλαβρίας –με άλλα λόγια πολύ κοντά στον πορθμό που χωρίζει αυτήν τη χερσόνησο από τη Σικελία. Εκεί υπήρχε άλλη μια σημαντική ελληνική αποικία, που πάντα διοικείτο από τα συμφέροντα μιας αριστοκρατίας του εμπορίου. Ήταν οι Επιζεφύριοι Λοκροί. Για την πόλη αυτή –και συγκεκριμένα για τη θέση Centocamere/Marasà (εκτός του οικισμού και σε άμεση γειτνίαση με τις παραθαλάσσιες εγκαταστάσεις μιας αγοράς για διερχόμενους εμπόρους)– ισχυρές αρχαιολογικές ενδείξεις παραπέμπουν στη λειτουργία ενός ιωνικού ναού της Αφροδίτης με ιερόδουλες. Ήδη από τα τέλη του 7ου π.Χ. αιώνα, ο ναός περιελάμβανε στοά σε σχήμα U, η οποία ανακατασκευάστηκε τον επόμενο αιώνα για να γίνει περισσότερο ευρύχωρη και να μείνει σε χρήση μέχρι τα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα. ΟΙ 370 βόθροι βρέθηκαν στα δάπεδά της να περιέχουν υπολείμματα γευμάτων, αλλά και θραύσματα αναθηματικών προς την Αφροδίτη σκύφων και πήλινων ειδωλίων, με απεικονίσεις ανδρών ξαπλωμένων σε ανάκλιντρα, εύγλωττα μαρτυρούν τον χαρακτήρα της. Η στοά του ναού αποτελείτο από μια σειρά αιθουσών συμποσίων.
Αναπαραστάσεις γυναικών –άλλων από την ίδια την Αφροδίτη– δεν βρέθηκαν στον ίδιο τον ναό των Επιζεφυρίων Λοκρών. Έχει ενδιαφέρον, όμως, ότι, στη βάση τεχνοτροπικών αναλογιών, η αρχαιολογική έρευνα τού αποδίδει ένα μαρμάρινο βωμό που, στις τρεις πλευρές του, διακοσμείται με ανάγλυφες αναπαραστάσεις. Πρόκειται για τον λεγόμενο Θρόνο Ludovisi, που πήρε το όνομά του από τη γνωστή ρωμαϊκή οικογένεια Παπών και συλλεκτών έργων Τέχνης, στα χέρια της οποίας κατέληξε. Ο “Θρόνος” χρονολογείται γύρω στο 460 π.Χ. και είχε μάλλον υπάρξει προϊόν σύλησης του ιερού στον ναό της Αφροδίτης των Λοκρών, ήδη από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα. Η κεντρική αναπαράσταση εικονίζει τη μυθική ανάδυση της θεάς από τη θάλασσα, με δύο γυναικείες μορφές (ίσως τις Ώρες) να την υποδέχονται. Στις πλαϊνές του πλευρές εικονίζονται συμμετρικά δύο γυναίκες να κάθονται βολικά πάνω σε μαξιλάρια. Η μία είναι μια όμορφη γυμνή αυλητρίδα, που κάθεται με σταυρωμένα σκέλη. Η άλλη είναι μια νεαρή και λεπτοκαμωμένη γυναίκα, που είναι όμως ντυμένη και κάθεται πιο κόσμια γιατί ασφαλώς προέρχεται από την τάξη των αστών. Αυτή καίει θυμίαμα.
Αν λοιπόν ο “θρόνος” αυτός προερχόταν από την Αφροδίτη στους Επιζεφύριους Λοκρούς, σε ποια συμπεράσματα μπορεί να οδηγήσει η διακόσμησή του; Το θέμα της αυλητρίδας θα ήταν αναμενόμενο. Ευνόητα θα παρέπεμπε σε γυναίκα που υπηρετούσε τα συμπόσια στον ναό. Όμως, πώς εξηγείται η παρουσία μιας γυναίκας από την τάξη των αστών; Η συνηθισμένη απάντηση είναι ότι οι ευϋπόληπτες γυναίκες των Λοκρών επίσης επισκέπτονταν το ιερό της Αφροδίτης, ειδικά πριν τον γάμο τους, για να ζητήσουν τις αναπαραγωγικές ευλογίες της θεάς. Είναι όμως αυτή η μόνη δυνατή απάντηση στο ερώτημα;
Επιστρέφω στον κυρίως ελλαδικό χώρο αναζητώντας άλλη πιθανότητα. Στο πολύ μεγάλο λιμάνι και πέρασμα, που, μέχρι τώρα, δεν έχω συζητήσει επαρκώς: στην Πειραϊκή ακτογραμμή της Αττικής και στο ιερό της Αφροδίτης Κωλιάδος Άκρας (στο ακρωτήρι του σημερινού Αγίου Κοσμά). Ο Κατά Νεαίρας (33) λόγος δείχνει ότι το ιερό αυτό επέλεξε ο Χαβρίας ο Αιξωνέας, για να τελέσει το –πέρα από κάθε αμφισβήτηση– οργιώδες επινίκιο γλέντι του, μετά τη νίκη του στις αρματοδρομίες των Πυθικών αγώνων. Ήταν το γλέντι, στο οποίο διαβόητα συμμετείχε η Νέαιρα ως εταίρα. Η θέση της Κωλιάδος είναι όμως γνωστή κι από την κωμωδία. Η Λυσιστράτη (1-3) του Αριστοφάνη εκφράζει δυσαρέσκεια για τον χώρο. Έχει καλέσει σε κρυφή μάζωξη τις γυναίκες της Αθήνας, για να τους θέσει προβληματισμούς για το θέμα του πολέμου. Θέλει να τους προτείνει να εκβιάσουν τους άντρες τους με σεξουαλική αποχή, προκειμένου να τους πιέσουν και να φέρουν την ειρήνη. Κι όμως, οι Αθηναίες σύζυγοι καθυστερούν να έρθουν, ενώ “αν προσκαλούνταν σε καμια γιορτή του Βάκχου/ ή του Πανός ή της Γενετυλλίδας στην Κωλιάδα, θα κάνανε το αδιαχώρητο απ” τα τύμπανα” (1-3). Με μια πρώτη ματιά, η αναφορά της Γενετυλλίδος Κωλιάδος παραπέμπει σε γιορτή σχετική με τις γυναικείες αναπαραγωγικές ικανότητες, αλλά το όλο πλαίσιο αυτών των στίχων της κωμωδίας μοιάζει να αποπνέει κάτι έντονα έκλυτο. Το πράγμα υπογραμμίζεται ζωηρότερα στις αριστοφανικές Νεφέλες (41-55), όπου ο Στρεψιάδης γκρινιάζει στον γιο του που –φτωχός κι απλοϊκός αγρότης αυτός– πήγε και παντρεύτηκε γυναίκα αριστοκράτισσα, πολυέξοδη και –προπάντων– φιλήδονη:
“Κοιμήσου εσύ, μα να το ξέρεις ότι
τα χρέη όλα τούτα κάποτε στην κεφαλή σου θα ξεσπάσουν.
Άει στα κομμάτια η προξενήτρα που μου ’βαλε στο νου τη μάνα σου να πάρω.
Που μια χαρά εγώ ζούσα στους αγρούς
χωρίς λουσίματα, ξυρίσματα, κι όπως μου ερχόταν βολικά,
ζωή γεμάτη από μελίσσια, πρόβατα και μούργες.
Και πήγα και παντρεύτηκα του Μεγακλή του γιου του Μεγακλή
την ανιψιά, εγώ χωριάτης μια πρωτευουσιάνα,
μια καλομαθημένη κομψευάμενη, μια κυρία.
Τη μέρα που την πήρα, καθώς έπεφτα μαζί της στο κρεβάτι,
εγώ μύριζα μούστο, ξεροτύρι, μαλλιά, αφθονία.
Κι εκείνη μοσχοβόλαγε αρώματα, κρόκο, γλωσσοπιπιλίσματα,
έξοδα, απληστία, Κωλιάδα και Γεννετυλλίδα Αφροδίτη.
Δεν θα πω, βέβαια, πως ήτανε τεμπέλα. Άψογα τηνε δούλευε του αργαλειού τη σπάθα.
Κι εγώ, ετούτο το ιμάτιο δείχνοντας,
έβρισκα αφορμή και έλεγα «Μωρέ γυναίκα, όλο διασπαθίζεις».”
Να συνοψίσω, λοιπόν, ως εξής. Ο Κατά Νεαίρας λόγος υποδεικνύει ότι σε ένα ιερό της Αφροδίτης, όπως στην Κωλιάδα της Αττικής ή και σε εκείνο των Επιζεφυρίων Λοκρών, σύχναζαν εταίρες που συνόδευαν αριστοκρατικά συμπόσια. Ίσως δεν ήταν πραγματικά έγκλειστες στους ναούς αυτούς, αλλά οπωσδήποτε τους χρησιμοποιούσαν ως σημεία αναφοράς. Η αριστοφανική κωμωδία, όμως, προεκτείνει το φιλήδονο αυτών των χώρων και προς την κατεύθυνση των εκλεκτών γυναικών των αστών. Ήξεραν οι γυναίκες της αριστοκρατίας από αισθήσεις “μύρου, κρόκου, καταγλωττισμάτων,” όπως τις περιγράφει ο Αριστοφάνης;
Οι εταίρες, ενδεχομένως, τους τις μάθαιναν.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου