Η ιστορία δεν αποφαίνεται περί της αξίας ανθρώπων σκιαγραφεί απλώς την ιστορική τους δράση, η οποία όμως είναι μία αυτοτελής κατηγορία της ιστορικής γνωσιοθεωρίας. Ακόμη και για την ικανότερη, σπουδαιότερη, υπεροχότερη, την με την μία ή την άλλη έννοια σημαντική προσωπικότητα η ιστορία δεν θα ανέφερε το παραμικρό, ούτε καν σε υποσημείωση, εάν η προσωπικότητα εκείνη δεν είχε να παρουσιάσει μία συγκεκριμένη δράση και συγκεκριμένα, απτά αποτελέσματα της δράσης αυτής. Τούτο δε ισχύει όχι μόνο για την πολιτική ιστορία των εθνών αλλά εξ ίσο και για την ιστορία των γραμμάτων και των τεχνών. Η ιστοριογραφία δεν πιστοποιεί ότι πνευματικές ή άλλες αξίες υπάρχουν αληθώς αλλά μόνο ότι υπάρχουν συνειδησιακώς, οπότε και εγείρεται το ερώτημα, μήπως τελικά η ιστορία ουδέποτε καταγράφει τα όντως εξαιρετικά, αφού ελάχιστες συνειδήσεις είναι σε θέση να τα προσλάβουν;
Η ιδιαιτερότητα και η σοβαρότητα μάλλον αντενδείκνυνται ως παράγοντες επιρροής στο παρόν και διάρκειας στο μέλλον. Όσο οξύμωρο κι αν ακούγεται, για να ξεχωρίσει ένα πρόσωπο ή ένα έργο πρέπει -ακριβώς!- να μη ξεχωρίζει. — Μόνο πνευματικά, μύωπες αναγνωρίζουν στα πρόσωπα των μεγάλων της ιστορίας ιδεώδεις πράγματι ενσαρκώσεις της ανθρώπινης ουσίας. Ο ανώτερος άνθρωπος έχει πολύ μεγαλύτερο βάθος και πολύ ανώτερη αξία από αυτήν που βλέπουμε μέσα στην ιστορία. Ούτε καν ο Coethe, ο Κant, ο Shakespeare, ο Rembrandt κ.ο.κ. μπορούν να διεκδικήσουν τον τίτλο του ιδανικού ανθρώπου.
Στα χρόνια του Σοφοκλή οι Σοφοκλείς ήσαν πολλοί ενώ υπήρχαν κι άλλοι, ακόμη καλύτεροι από αυτούς. Οι βαθύτερες, ωραιότερες, ευγενέστερες ψυχές δεν αφήνουν το ίχνος τους στην ιστορία και ο λόγος είναι ότι παρεμβάλλονται αξιολογικές ανάγκες που επιλέγουν συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα και άρον άρον τα αναγορεύουν σε φορείς των υπέρτατων επίκαιρων αξιών. Ενίοτε, βέβαια, φθάνουν στους επιγενόμενους (και τα προαναφερθέντα ονόματα το αποδεικνύουν) ορισμένες ανώτερες αξίες και εκλεκτές ψυχές, ωστόσο στην περίπτωση αυτή η αντοχή τους στον χρόνο δεν οφείλεται στην αξία τους αλλά στους ιστορικούς εκείνους νόμους που απαθανατίζουν πρόσωπα και πράγματα κατ’ αξίαν και παρ’ αξίαν αδιακρίτως. — Εάν η φήμη ήταν συνάρτηση της αξίας και μόνον, τότε κατ’ εξοχήν οι ανώτεροι άνθρωποι θα στερούνταν την υστεροφημία (όσο ψηλότερος κανείς, τόσο δυσκολότερο να τον διακρίνουν τα μεσαία αναστήματα). Εάν τα μεσαία αναστήματα, εάν ο μέσος άνθρωπος μπορούσε να δει τις υπέρτατες αξίες, δεν θα τις εννοούσε, εάν τις εννοούσε, θα τις παρεννοούσε.
Είναι, άρα, άτοπος ο ισχυρισμός ότι η ιστορία κρίνει σε πρώτο αλλά και έσχατο βαθμό, είναι το «μέγα κριτήριο», η «μέλλουσα κρίση» κτλ. Εάν ίσχυε κάτι τέτοιο, η ετυμηγορία της θα ήταν άδικη και αθέμιτη, όπως η ετυμηγορία κάθε συνοπτικής δίκης. Τα εν ζωή σήμερα δείγματα του ανθρώπινου γένους είναι επίγονοι και όπως αυτά αδυνατούν να διακρίνουν τα πλέον εκλεκτά, τα πλέον πνευματικά προγονικά στοιχεία, έτσι ποτέ δεν θα μπορέσουν οι κατιόντες της κτηνωδίας, τα ενεργούμενα της ένδειας να κρίνουν όποιον υπερβαίνει τον μέσο όρο.
Οι κατ’ εξοχήν γενναίοι, οι κατ’ εξοχήν ηθικοί από τους ήρωες και τους μάρτυρες δεν καταγράφονται στις δέλτους της ιστορίας, όσοι δε καταγράφονται είναι πιθανότατα πολλοστημόριο όσων αγνοούνται. Γι’ αυτό και το όντως γνήσιο πνεύμα ουδέποτε αποτείνεται στην ιστορία, ουδέποτε αποβλέπει, στις μέλλουσες γενιές· κι ας λειώνει απ’ το κρυφό μαράζι του άδοξου βίου! (Ο εκλεκτός άνθρωπος θυμίζει τον βασιλιά των θεών Ουρανό που απ’ την καλή του την καρδιά σκορπάει έξι ώρες κάθε μέρα για να κάνει μάθημα περί ανοησίας στον ταύρο Βούσιρι, την προσωποποίηση της συμπαγούς βλακείας που με τα κέρατά του πολιορκεί το κάστρο του ξέροντας πως αν πέσει το κάστρο θα σκοτωθεί κι ο ίδιος. Κι όμως απτόητος συνεχίζει!)· συνάμα όμως ο άριστος γνωρίζει πως όλα τα βιβλία κι οι έπαινοί τους δεν είναι παρά χαρτοπόλεμος και, καθώς το όμορφο λουλούδι που ανθίζει μέσα στην χαράδρα, σε μέρος απάτητο κι αθέατο, λέει μέσα του, ήμουν ο εαυτός μου κι αυτό μου φτάνει:
Ποιος είμαι και τι κάνω ξέρω εαυτός μου,
Δεν είμαι στα βιβλία, στα στόματα του κόσμου.
Η ιστορία δεν χαλάει χατίρι σε κανένα, γράφει το όνομα του μάρτυρα δίπλα σ’ αυτό του δήμιου, τιμά τους αρπαγές και τους πορθητές όσο και τις διάνοιες ή τις ψυχούλες. Σε τελευταία, πάντως, ανάλυση τόσο οι μεν όσο και οι δε είναι ψιλά ονόματα και μόνο για τους εκάστοτε ζώντες.
Σιμώνει κι η δική σου ώρα, μη θαρρείς,
την λήθη και το τίποτα για να χαρείς
-αφρίζοντας το κύμα καταφτάνει,
’τοιμάσου για το αιώνιο το λιμάνι.
Δεν θα είχε, επομένως, νόημα μία διερεύνηση των όρων και των προϋποθέσεων του ιστορικού κλέους. Είναι αυτονόητο πως ό,τι πιο βλακώδες, ό,τι πιο άτοπο, ό,τι πιο ποταπό δίνουν λαβή για σημαντικές κινήσεις και αλλαγές, επηρεάζουν δηλαδή τα ιστορικά δρώμενα, τουναντίον οι αξίες -ηθικές ή πνευματικές, αισθητικές ή διανοητικές- είναι δυνατόν να χάνονται χωρίς κανείς να το αντιλαμβάνεται. Βέβαιο είναι μόνο ότι λόγοι ανάγκης ή χρείας καθορίζουν το ποια στοιχεία της πραγματικότητας συλλαμβάνουν και εξαίρουν οι ιδεατές επιθυμίες.
Δεν αμφισβητούμε εδώ ότι ενίοτε μπορούν και οι αξίες να καρποφορούν και να δοξάζονται και όχι οι δύο κύκλοι -πραγματικότητα και αξία- τέμνονται αυτή όμως η σχέση δεν είναι αναγκαία αλλά απλώς ενδεχόμενη. Ούτε το κλέος στεφανώνει πάντα την αξία ούτε η απαξία εγγυάται την πρόοδο και την διάκριση· η αποτυχία, η αφάνεια, η λησμονιά ενός προσώπου ή ενός έργου δεν συνεπάγει οπωσδήποτε την αξία του. Ούτε, τέλος, μπορούμε να αναγορεύσουμε σε κριτήριο αξίας (όπως πράττουν ο Darwin και ο Νietzsche) την ιστορική επιτυχία, δηλαδή την επικράτηση, διότι τότε απλώς ανάγουμε την ζωή στην αξία και την αξία στην ζωή εμπλεκόμενοι σ’ ένα φαύλο κύκλο, μάταιο και στείρο. Ισχύει όμως τούτο, ότι τα ίδια περιστατικά που χωρίς το κλέος είναι αδιάφορα, ασήμαντα ή και περιττά, άχρηστα, γίνονται αίφνης, άπαξ και επικρατήσουν ιστορικώς, πολύτιμα και βαρυσήμαντα.
Θα άξιζε να μελετηθεί, κατά πόσον για να αναγνωριστεί κάτι ως αξία πρέπει να παρεκκλίνει από μία κανονικότητα, να αψηφά τον ορθό λόγο, μήπως δηλαδή προκειμένου να έχει ιστορική επιρροή, πρέπει πρώτα να αμφισβητηθεί και να συντρίβει — άραγε τα ίχνη ενός Νietzsche ή ενός Ηolderlin θα είχαν το ιστορικό βάθος που όλοι γνωρίζουμε χωρίς την παράνοια, αυτά του Ηράκλειτου, του Spinoza , του Schopenhauer χωρίς την συναρπαστική βιογραφία των εν λόγω προσώπων ή, γενικότερα μιλώντας, είναι ποτέ δυνατόν χωρίς μια δόση παράνοιας και μωρίας -κατά την κρίση του μέσου ανθρώπου- να υπάρξουν μείζονα ιστορικά μεγέθη;
Πόσο δίκιο έχει ο Βοναπάρτης: «η επιτυχία ικανοποιεί τους πάντες». Χωρίς την επιτυχία δεν δικαιώνεται καν η αξία! Η ύπαρξη ακόμη και των πλέον αναλλοίωτων αξιών θα ήταν για την ιστορία εντελώς ασήμαντη, αν δεν παρίσταται, πρώτον, ανάγκη για τις συγκεκριμένες αξίες, δεύτερον, δυνατότητα πρακτικής εφαρμογής τους, τρίτον, δυνατότητα να γίνουν αντιληπτές.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου