ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΑΡΙΣΤ ΗΝικ 1163b32–1165b36
Σχετικά με τη διατήρηση και διάλυση της φιλίας
Ο Αριστοτέλης στο Θ´ βιβλίο καθόρισε τα είδη και τα γενικά γνωρίσματα της φιλίας και άρχισε να εξετάζει πώς εκδηλώνεται αυτή στα ευρύτερα πλαίσια της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Η διερεύνηση αυτή συνεχίζεται σε ολόκληρο το Ι´ βιβλίο, το οποίο ξεκινά με το ακόλουθο απόσπασμα:
Ἐν πάσαις δὲ ταῖς ἀνομοιοειδέσι φιλίαις τὸ ἀνάλογον
ἰσάζει καὶ σῴζει τὴν φιλίαν, καθάπερ εἴρηται, οἷον καὶ
ἐν τῇ πολιτικῇ τῷ σκυτοτόμῳ ἀντὶ τῶν ὑποδημάτων ἀμοι-
(35) βὴ γίνεται κατ’ ἀξίαν, καὶ τῷ ὑφάντῃ καὶ τοῖς λοιποῖς.
[1164a] ἐνταῦθα μὲν οὖν πεπόρισται κοινὸν μέτρον τὸ νόμισμα, καὶ
πρὸς τοῦτο δὴ πάντα ἀναφέρεται καὶ τούτῳ μετρεῖται· ἐν
δὲ τῇ ἐρωτικῇ ἐνίοτε μὲν ὁ ἐραστὴς ἐγκαλεῖ ὅτι ὑπερφι-
λῶν οὐκ ἀντιφιλεῖται, οὐδὲν ἔχων φιλητόν, εἰ οὕτως ἔτυχεν,
(5) πολλάκις δ’ ὁ ἐρώμενος ὅτι πρότερον ἐπαγγελλόμενος
πάντα νῦν οὐδὲν ἐπιτελεῖ. συμβαίνει δὲ τὰ τοιαῦτα, ἐπει-
δὰν ὃ μὲν δι’ ἡδονὴν τὸν ἐρώμενον φιλῇ, ὃ δὲ διὰ τὸ χρή-
σιμον τὸν ἐραστήν, ταῦτα δὲ μὴ ἀμφοῖν ὑπάρχῃ. διὰ
ταῦτα γὰρ τῆς φιλίας οὔσης διάλυσις γίνεται, ἐπειδὰν
(10) μὴ γίνηται ὧν ἕνεκα ἐφίλουν· οὐ γὰρ αὐτοὺς ἔστεργον ἀλλὰ
τὰ ὑπάρχοντα, οὐ μόνιμα ὄντα· διὸ τοιαῦται καὶ αἱ φι-
λίαι. ἡ δὲ τῶν ἠθῶν καθ’ αὑτὴν οὖσα μένει, καθάπερ εἴρη-
ται. διαφέρονται δ’ ὅταν ἕτερα γίνηται αὐτοῖς καὶ
μὴ ὧν ὀρέγονται· ὅμοιον γὰρ τῷ μηδὲν γίνεσθαι, ὅταν
(15) οὗ ἐφίεται μὴ τυγχάνῃ, οἷον καὶ τῷ κιθαρῳδῷ ὁ ἐπαγ-
γελλόμενος, καὶ ὅσῳ ἄμεινον ᾄσειεν, τοσούτῳ πλείω· εἰς
ἕω δ’ ἀπαιτοῦντι τὰς ὑποσχέσεις ἀνθ’ ἡδονῆς ἡδονὴν ἀπο-
δεδωκέναι ἔφη. εἰ μὲν οὖν ἑκάτερος τοῦτο ἐβούλετο, ἱκανῶς
ἂν εἶχεν· εἰ δ’ ὃ μὲν τέρψιν ὃ δὲ κέρδος, καὶ ὃ μὲν ἔχει
(20) ὃ δὲ μή, οὐκ ἂν εἴη τὰ κατὰ τὴν κοινωνίαν καλῶς· ὧν
γὰρ δεόμενος τυγχάνει, τούτοις καὶ προσέχει, κἀκείνου
γε χάριν ταῦτα δώσει. τὴν ἀξίαν δὲ ποτέρου τάξαι ἐστί,
τοῦ προϊεμένου ἢ τοῦ προλαβόντος; ὁ γὰρ προϊέμενος ἔοικ’
ἐπιτρέπειν ἐκείνῳ. ὅπερ φασὶ καὶ Πρωταγόραν ποιεῖν·
(25) ὅτε γὰρ διδάξειεν ἁδήποτε, τιμῆσαι τὸν μαθόντα ἐκέλευεν
ὅσου δοκεῖ ἄξια ἐπίστασθαι, καὶ ἐλάμβανε τοσοῦτον. ἐν
τοῖς τοιούτοις δ’ ἐνίοις ἀρέσκει τὸ «μισθὸς δ’ ἀνδρί». οἱ δὲ
προλαμβάνοντες τὸ ἀργύριον, εἶτα μηδὲν ποιοῦντες ὧν ἔφα-
σαν διὰ τὰς ὑπερβολὰς τῶν ἐπαγγελιῶν, εἰκότως ἐν ἐγ-
(30) κλήμασι γίνονται· οὐ γὰρ ἐπιτελοῦσιν ἃ ὡμολόγησαν. τοῦτο
δ’ ἴσως ποιεῖν οἱ σοφισταὶ ἀναγκάζονται διὰ τὸ μηδένα ἂν
δοῦναι ἀργύριον ὧν ἐπίστανται. οὗτοι μὲν οὖν ὧν ἔλαβον τὸν
μισθόν, μὴ ποιοῦντες εἰκότως ἐν ἐγκλήμασίν εἰσιν. ἐν οἷς
δὲ μὴ γίνεται διομολογία τῆς ὑπουργίας, οἱ μὲν δι’ αὐτοὺς
(35) προϊέμενοι εἴρηται ὅτι ἀνέγκλητοι (τοιαύτη γὰρ ἡ κατ’
[1164b] ἀρετὴν φιλία), τὴν ἀμοιβήν τε ποιητέον κατὰ τὴν προαί-
ρεσιν (αὕτη γὰρ τοῦ φίλου καὶ τῆς ἀρετῆς)· οὕτω δ’ ἔοικε
καὶ τοῖς φιλοσοφίας κοινωνήσασιν· οὐ γὰρ πρὸς χρήμαθ’
ἡ ἀξία μετρεῖται, τιμή τ’ ἰσόρροπος οὐκ ἂν γένοιτο, ἀλλ’
(5) ἴσως ἱκανόν, καθάπερ καὶ πρὸς θεοὺς καὶ πρὸς γονεῖς, τὸ
ἐνδεχόμενον. μὴ τοιαύτης δ’ οὔσης τῆς δόσεως ἀλλ’ ἐπί
τινι, μάλιστα μὲν ἴσως δεῖ τὴν ἀνταπόδοσιν γίνεσθαι δο-
κοῦσαν ἀμφοῖν κατ’ ἀξίαν εἶναι, εἰ δὲ τοῦτο μὴ συμβαίνοι,
οὐ μόνον ἀναγκαῖον δόξειεν ἂν τὸν προέχοντα τάττειν,
(10) ἀλλὰ καὶ δίκαιον· ὅσον γὰρ οὗτος ὠφελήθη ἢ ἀνθ’ ὅσου
τὴν ἡδονὴν εἵλετ’ ἄν, τοσοῦτον ἀντιλαβὼν ἕξει τὴν παρὰ
τούτου ἀξίαν. καὶ γὰρ ἐν τοῖς ὠνίοις οὕτω φαίνεται γινόμε-
νον, ἐνιαχοῦ τ’ εἰσὶ νόμοι τῶν ἑκουσίων συμβολαίων δίκας
μὴ εἶναι, ὡς δέον, ᾧ ἐπίστευσε, διαλυθῆναι πρὸς τοῦτον
(15) καθάπερ ἐκοινώνησεν. ᾧ γὰρ ἐπετράφθη, τοῦτον οἴεται δι-
καιότερον εἶναι τάξαι τοῦ ἐπιτρέψαντος. τὰ πολλὰ γὰρ οὐ
τοῦ ἴσου τιμῶσιν οἱ ἔχοντες καὶ οἱ βουλόμενοι λαβεῖν· τὰ
γὰρ οἰκεῖα καὶ ἃ διδόασιν ἑκάστοις φαίνεται πολλοῦ ἄξια·
ἀλλ’ ὅμως ἡ ἀμοιβὴ γίνεται πρὸς τοσοῦτον ὅσον ἂν τάτ-
(20) τωσιν οἱ λαμβάνοντες. δεῖ δ’ ἴσως οὐ τοσούτου τιμᾶν ὅσου
ἔχοντι φαίνεται ἄξιον, ἀλλ’ ὅσου πρὶν ἔχειν ἐτίμα.
Ἀπορίαν δ’ ἔχει καὶ τὰ τοιαῦτα, οἷον πότερον δεῖ
πάντα τῷ πατρὶ ἀπονέμειν καὶ πείθεσθαι, ἢ κάμνοντα
μὲν ἰατρῷ πιστεύειν, στρατηγὸν δὲ χειροτονητέον τὸν πολε-
(25) μικόν· ὁμοίως δὲ φίλῳ μᾶλλον ἢ σπουδαίῳ ὑπηρετητέον,
καὶ εὐεργέτῃ ἀνταποδοτέον χάριν μᾶλλον ἢ ἑταίρῳ προετέον,
ἐὰν ἄμφω μὴ ἐνδέχηται. ἆρ’ οὖν πάντα τὰ τοιαῦτα ἀκρι-
βῶς μὲν διορίσαι οὐ ῥᾴδιον; πολλὰς γὰρ καὶ παντοίας
ἔχει διαφορὰς καὶ μεγέθει καὶ μικρότητι καὶ τῷ καλῷ καὶ
(30) ἀναγκαίῳ. ὅτι δ’ οὐ πάντα τῷ αὐτῷ ἀποδοτέον, οὐκ ἄδη-
λον· καὶ τὰς μὲν εὐεργεσίας ἀνταποδοτέον ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ
μᾶλλον ἢ χαριστέον ἑταίροις, ὥσπερ καὶ δάνειον ᾧ ὀφεί-
λει ἀποδοτέον μᾶλλον ἢ ἑταίρῳ δοτέον. ἴσως δ’ οὐδὲ τοῦτ’
ἀεί, οἷον τῷ λυτρωθέντι παρὰ λῃστῶν πότερα τὸν λυσά-
(35) μενον ἀντιλυτρωτέον, κἂν ὁστισοῦν ᾖ, ἢ μὴ ἑαλωκότι
[1165a] ἀπαιτοῦντι δὲ ἀποδοτέον, ἢ τὸν πατέρα λυτρωτέον; δόξειε
γὰρ ἂν καὶ ἑαυτοῦ μᾶλλον τὸν πατέρα. ὅπερ οὖν εἴρηται,
καθόλου μὲν τὸ ὀφείλημα ἀποδοτέον, ἐὰν δ’ ὑπερτείνῃ ἡ
δόσις τῷ καλῷ ἢ τῷ ἀναγκαίῳ, πρὸς ταῦτ’ ἀποκλιτέον.
(5) ἐνίοτε γὰρ οὐδ’ ἐστὶν ἴσον τὸ τὴν προϋπαρχὴν ἀμείψασθαι,
ἐπειδὰν ὃ μὲν σπουδαῖον εἰδὼς εὖ ποιήσῃ, τῷ δὲ ἡ ἀντα-
πόδοσις γίνηται ὃν οἴεται μοχθηρὸν εἶναι. οὐδὲ γὰρ τῷ
δανείσαντι ἐνίοτε ἀντιδανειστέον· ὃ μὲν γὰρ οἰόμενος κομι-
εῖσθαι ἐδάνεισεν ἐπιεικεῖ ὄντι, ὃ δ’ οὐκ ἐλπίζει κομιεῖσθαι
(10) παρὰ πονηροῦ. εἴτε τοίνυν τῇ ἀληθείᾳ οὕτως ἔχει, οὐκ ἴσον
τὸ ἀξίωμα· εἴτ’ ἔχει μὲν μὴ οὕτως οἴονται δέ, οὐκ ἂν δό-
ξαιεν ἄτοπα ποιεῖν. ὅπερ οὖν πολλάκις εἴρηται, οἱ περὶ τὰ
πάθη καὶ τὰς πράξεις λόγοι ὁμοίως ἔχουσι τὸ ὡρισμένον
τοῖς περὶ ἅ εἰσιν. ὅτι μὲν οὖν οὐ ταὐτὰ πᾶσιν ἀποδοτέον,
(15) οὐδὲ τῷ πατρὶ πάντα, καθάπερ οὐδὲ τῷ Διὶ θύεται, οὐκ
ἄδηλον· ἐπεὶ δ’ ἕτερα γονεῦσι καὶ ἀδελφοῖς καὶ ἑταίροις
καὶ εὐεργέταις, ἑκάστοις τὰ οἰκεῖα καὶ τὰ ἁρμόττοντα
ἀπονεμητέον. οὕτω δὲ καὶ ποιεῖν φαίνονται· εἰς γάμους
μὲν γὰρ καλοῦσι τοὺς συγγενεῖς· τούτοις γὰρ κοινὸν τὸ γένος
(20) καὶ αἱ περὶ τοῦτο δὴ πράξεις· καὶ εἰς τὰ κήδη δὲ μάλιστ’
οἴονται δεῖν τοὺς συγγενεῖς ἀπαντᾶν διὰ ταὐτό. δόξειε δ’
ἂν τροφῆς μὲν γονεῦσι δεῖν μάλιστ’ ἐπαρκεῖν, ὡς ὀφείλον-
τας, καὶ τοῖς αἰτίοις τοῦ εἶναι κάλλιον ὂν ἢ ἑαυτοῖς εἰς
ταῦτ’ ἐπαρκεῖν· καὶ τιμὴν δὲ γονεῦσι καθάπερ θεοῖς, οὐ
(25) πᾶσαν δέ· οὐδὲ γὰρ τὴν αὐτὴν πατρὶ καὶ μητρί, οὐδ’ αὖ
τὴν τοῦ σοφοῦ ἢ τὴν τοῦ στρατηγοῦ, ἀλλὰ τὴν πατρικήν,
ὁμοίως δὲ καὶ μητρικήν. καὶ παντὶ δὲ τῷ πρεσβυτέρῳ τιμὴν
καθ’ ἡλικίαν, ὑπαναστάσει καὶ κατακλίσει καὶ τοῖς τοιού-
τοις· πρὸς ἑταίρους δ’ αὖ καὶ ἀδελφοὺς παρρησίαν καὶ
(30) ἁπάντων κοινότητα. καὶ συγγενέσι δὲ καὶ φυλέταις καὶ
πολίταις καὶ τοῖς λοιποῖς ἅπασιν ἀεὶ πειρατέον τὸ οἰκεῖον
ἀπονέμειν, καὶ συγκρίνειν τὰ ἑκάστοις ὑπάρχοντα κατ’
οἰκειότητα καὶ ἀρετὴν ἢ χρῆσιν. τῶν μὲν οὖν ὁμογενῶν ῥᾴων
ἡ σύγκρισις, τῶν δὲ διαφερόντων ἐργωδεστέρα. οὐ μὴν διά
(35) γε τοῦτο ἀποστατέον, ἀλλ’ ὡς ἂν ἐνδέχηται, οὕτω διοριστέον.
Ἔχει δ’ ἀπορίαν καὶ περὶ τοῦ διαλύεσθαι τὰς φιλίας
[1165b] ἢ μὴ πρὸς τοὺς μὴ διαμένοντας. ἢ πρὸς μὲν τοὺς διὰ τὸ
χρήσιμον ἢ τὸ ἡδὺ φίλους ὄντας, ὅταν μηκέτι ταῦτ’ ἔχω-
σιν, οὐδὲν ἄτοπον διαλύεσθαι; ἐκείνων γὰρ ἦσαν φίλοι· ὧν
ἀπολιπόντων εὔλογον τὸ μὴ φιλεῖν. ἐγκαλέσειε δ’ ἄν τις,
(5) εἰ διὰ τὸ χρήσιμον ἢ τὸ ἡδὺ ἀγαπῶν προσεποιεῖτο διὰ
τὸ ἦθος. ὃ γὰρ ἐν ἀρχῇ εἴπομεν, πλεῖσται διαφοραὶ
γίνονται τοῖς φίλοις, ὅταν μὴ ὁμοίως οἴωνται καὶ ὦσι
φίλοι. ὅταν μὲν οὖν διαψευσθῇ τις καὶ ὑπολάβῃ φιλεῖ-
σθαι διὰ τὸ ἦθος, μηδὲν τοιοῦτον ἐκείνου πράττοντος, ἑαυτὸν
(10) αἰτιῷτ’ ἄν· ὅταν δ’ ὑπὸ τῆς ἐκείνου προσποιήσεως ἀπατηθῇ,
δίκαιον ἐγκαλεῖν τῷ ἀπατήσαντι, καὶ μᾶλλον ἢ τοῖς τὸ
νόμισμα κιβδηλεύουσιν, ὅσῳ περὶ τιμιώτερον ἡ κακουργία.
ἐὰν δ’ ἀποδέχηται ὡς ἀγαθόν, γένηται δὲ μοχθηρὸς καὶ
δοκῇ, ἆρ’ ἔτι φιλητέον; ἢ οὐ δυνατόν, εἴπερ μὴ πᾶν φιλη-
(15) τὸν ἀλλὰ τἀγαθόν; οὔτε δὲ φιλητὸν <τὸ> πονηρὸν οὔτε δεῖ·
φιλοπόνηρον γὰρ οὐ χρὴ εἶναι, οὐδ’ ὁμοιοῦσθαι φαύλῳ· εἴρη-
ται δ’ ὅτι τὸ ὅμοιον τῷ ὁμοίῳ φίλον. ἆρ’ οὖν εὐθὺς διαλυ-
τέον; ἢ οὐ πᾶσιν, ἀλλὰ τοῖς ἀνιάτοις κατὰ τὴν μοχθηρίαν;
ἐπανόρθωσιν δ’ ἔχουσι μᾶλλον βοηθητέον εἰς τὸ ἦθος ἢ τὴν
(20) οὐσίαν, ὅσῳ βέλτιον καὶ τῆς φιλίας οἰκειότερον. δόξειε δ’
ἂν ὁ διαλυόμενος οὐδὲν ἄτοπον ποιεῖν· οὐ γὰρ τῷ τοιούτῳ
φίλος ἦν· ἀλλοιωθέντα οὖν ἀδυνατῶν ἀνασῶσαι ἀφίσταται.
εἰ δ’ ὃ μὲν διαμένοι ὃ δ’ ἐπιεικέστερος γίνοιτο καὶ πολὺ
διαλλάττοι τῇ ἀρετῇ, ἆρα χρηστέον φίλῳ; ἢ οὐκ ἐνδέχεται;
(25) ἐν μεγάλῃ δὲ διαστάσει μάλιστα δῆλον γίνεται, οἷον ἐν
ταῖς παιδικαῖς φιλίαις· εἰ γὰρ ὃ μὲν διαμένοι τὴν διά-
νοιαν παῖς ὃ δ’ ἀνὴρ εἴη οἷος κράτιστος, πῶς ἂν εἶεν φίλοι
μήτ’ ἀρεσκόμενοι τοῖς αὐτοῖς μήτε χαίροντες καὶ λυπού-
μενοι; οὐδὲ γὰρ περὶ ἀλλήλους ταῦθ’ ὑπάρξει αὐτοῖς, ἄνευ
(30) δὲ τούτων οὐκ ἦν φίλους εἶναι· συμβιοῦν γὰρ οὐχ οἷόν
τε. εἴρηται δὲ περὶ τούτων. ἆρ’ οὖν οὐθὲν ἀλλοιότερον πρὸς
αὐτὸν ἑκτέον ἢ εἰ μὴ ἐγεγόνει φίλος μηδέποτε; ἢ δεῖ
μνείαν ἔχειν τῆς γενομένης συνηθείας, καὶ καθάπερ φίλοις
μᾶλλον ἢ ὀθνείοις οἰόμεθα δεῖν χαρίζεσθαι, οὕτω καὶ τοῖς
(35) γενομένοις ἀπονεμητέον τι διὰ τὴν προγενομένην φιλίαν,
ὅταν μὴ δι’ ὑπερβολὴν μοχθηρίας διάλυσις γένηται.
***
Εις όλας δε τας ανομοιογενείς φιλίας δημιουργεί, ως ελέχθη, τον συμβιβασμόν και διατηρεί την φιλίαν ο κανών της ισότητος. Τοιουτοτρόπως και εις τας μεταξύ των πολιτών σχέσεις ο υποδηματοποιός λαμβάνει διά τα υποδήματά του την ανάλογον αμοιβήν, (35) ομοίως και ο υφάντης και οι λοιποί χειρώνακτες. [1164a] Επί του προκειμένου μέτρον κοινόν τυγχάνει το χρήμα, εις το οποίον αναφέρονται και διά του οποίου κανονίζονται τα πάντα. Αλλ' εις τας ερωτικάς σχέσεις ενίοτε ο εραστής, καίτοι δεν είναι διόλου αξιέραστος, παραπονείται, ότι, μολονότι αυτός αγαπά υπερβολικά, δεν ανταγαπάται, (5) συχνά δε οι αγαπώμενοι δυσανασχετούν διά το ότι οι ερασταί, ενώ προηγουμένως τους υπεσχέθησαν τα πάντα, τώρα δεν τους δίδουν τίποτε. Συμβαίνουν δε τα τοιαύτα, επειδή ο μεν εραστής αγαπά χάριν της ηδονής, ο δε ερώμενος χάριν του συμφέροντος∙ και οι δύο ευρίσκουν, ότι δεν πραγματοποιούν την πρόθεσίν των, διότι η επί τοιούτου είδους προθέσεων εδραζομένη φιλία διαλύεται, (10) όταν δεν παρέχεται εκείνο, διά το οποίον είχε συναφθή, διότι οι φίλοι δεν ηγαπώντο δι' εαυτούς, αλλ' ο είς διά τα υπάρχοντα του άλλου, τα οποία δεν είναι μόνιμα, διό δεν είναι μόνιμοι και αι τοιαύται φιλίαι. Τουναντίον η ηθική φιλία, ήτις συνάπτεται μόνον δι' εαυτήν, είναι σταθερά, καθώς είπομεν.
Εν τούτοις δημιουργούνται προστριβαί μεταξύ φίλων, όταν είς εξ αυτών δεν λαμβάνη εκείνο, το οποίον ποθεί, αλλά κάτι άλλο, διότι το να μη λαμβάνη κανείς εκείνο, το οποίον ορέγεται, (15) είναι, ως εάν μη ελάμβανε τίποτε. Τούτο συνέβη εις τον κιθαρωδόν εκείνον, εις τον οποίον κάποιος υπεσχέθη, ότι θα του έδιδε τόσω μεγαλυτέραν αμοιβήν, όσον ωραιότερον θα ήτο το άσμα του. Όταν όμως την επομένην πρωίαν ο κιθαρωδός εζήτησε την υπεσχημένην αμοιβήν, ο ακροατής του απήντησεν, ότι επλήρωσεν απόλαυσιν αντί απολαύσεως. Εάν και ο είς και ο έτερος επεθύμουν τούτο, το πράγμα θα ήτο ικανοποιητικόν δι' αμφοτέρους. Αλλά δοθέντος ότι ο μεν πρώτος επεδίωκε το υλικόν κέρδος, ο δε δεύτερος την απόλαυσιν, και ότι ο μεν δεύτερος επέτυχε τον σκοπόν του, (20) ο δε πρώτος δεν τον επραγματοποίησε, η συναφθείσα αμοιβαία συμφωνία δεν ετηρήθη, όπως έπρεπε. Διότι εφιστά τις την προσοχήν αυτού εις εκείνο, το οποίον του χρειάζεται και θα έδιδε διά ν' αποκτήση αυτό τα πάντα. Αλλά τις εκ των δύο οφείλει να καθορίση την δικαίαν αμοιβήν, εκείνος, όστις δίδει πρώτος ή εκείνος όστις λαμβάνει; Εκείνος, όστις δίδει πρώτος, παρέχει, ως φαίνεται, την εμπιστοσύνην αυτού εις τον λαμβάνοντα, πράγμα το οποίον έκαμνε και ο Πρωταγόρας. (25) Δηλαδή, όταν εδίδασκεν, εζήτει από τους μαθητάς του να υπολογίσουν την αξίαν των αποκτηθεισών γνώσεων και συμφώνως προς τον υπολογισμόν αυτών την αμοιβήν του. Εις τοιαύτας περιπτώσεις ευχαριστεί μερικούς το ρητόν:
«Στον άνδρα την αμοιβή του».
Εκείνοι όμως, οι οποίοι λαμβάνουν προκαταβολικώς χρήματα, αλλά, λόγω του ότι έδωσαν υπερβολικάς υποσχέσεις, δεν εξετέλεσαν τίποτε εξ εκείνων, τα οποία υπεσχέθησαν, (30) ευλόγως εκτίθενται εις αντεγκλήσεις, δεδομένου ότι δεν ανταπεκρίθησαν προς τας ανειλημμένας υποχρεώσεις των. Ίσως αναγκάζονται να πράττουν τούτο οι σοφισταί, διότι ουδείς δίδει εις αυτούς χρήματα διά να μάθη ό,τι αυτοί γνωρίζουν. Εκείνοι λοιπόν, οίτινες δεν εκτελούν εκείνο, διά το οποίον έλαβον χρήματα, κατακρίνονται δικαίως. Εκεί όμως, όπου δεν έχει συναφθή συμφωνία ως προς τας τυχόν παρασχεθείσας υπηρεσίας, ουδεμία λαμβάνει χώραν προστριβή, (35) εν περιπτώσει καθ' ην ο είς εξυπηρετεί τον άλλον άνευ ουδεμιάς ιδιοτελούς προθέσεως (τοιαύτη είναι πράγματι η φιλία, [1164b] η εδραζομένη επί της αρετής). Εν προκειμένω η αμοιβαιότης δέον να καθορίζεται συμφώνως προς μίαν περιεσκεμμένην βούλησιν (διότι τούτο είναι το γνώρισμα της φιλίας και της αρετής. Το αυτό δε φαίνεται ισχύον και ως προς τους συμμετασχόντας της φιλοσοφίας διότι το χρήμα δεν δύναται να χρησιμεύση εις την αποτίμησιν της αξίας της διδασκαλίας, δεδομένου ότι ουδεμία αμοιβή τυγχάνει ισότιμος. (5) Διό και ίσως θα ήτο αρκετόν να προσφέρωμεν εν τη περιπτώσει ταύτη ό,τι δυνάμεθα, όπως πράττομεν και εν σχέσει προς τους θεούς και τους γονείς ενδεχομένως). Εάν όμως η παροχή δεν είναι τοιαύτης φύσεως, αλλ' αποτιμάται βάσει μιας αντιπαροχής, τότε πρέπει να γίνεται δι' αμφότερα τα μέρη κατ' αξίαν. Εάν δεν συμβαίνη τούτο, φαίνεται όχι μόνον αναγκαίον, (10) αλλά και δίκαιον, όπως ο λαμβάνων την παροχήν καθορίζη εκ των προτέρων την αξίαν της. Διότι, εάν ο έτερος των συμβαλλομένων λαμβάνη και αυτός την αμοιβήν της παρασχεθείσης βοηθείας ή της απολαύσεως, η αντιπαροχή θα είναι δικαία. Τούτο συμβαίνει και όσον αφορά εις τας αγοραπωλησίας. Είς τινας όμως τόπους υπάρχουν νόμοι μη επιτρέποντες την διενέργειαν δικών, προκειμένου περί εκουσίων συμβολαίων διά τον λόγον, ότι έν πρόσωπον, που παρέσχε την εμπιστοσύνην του εις έν άλλο, οφείλει να κανονίζη την υπόθεσίν του (15) συμφώνως προς την καταρτισθείσαν σύμβασιν. Διότι φαίνεται εις τον νομοθέτην δικαιότερον, όπως την αντιπαροχήν καθορίζη το πρόσωπον, εις το οποίον παρεσχέθη η εμπιστοσύνη και ουχί το πρόσωπον, που την παρέσχε. Διότι πολλάκις συμβαίνει, ώστε ο κάτοχος ενός αντικειμένου και ο επιθυμών να το αποκτήση, δεν αποτιμούν κατ' ίσην μοίραν την αξίαν του. Ο καθείς αγαπά και εκτιμά εκείνο, το οποίον κατέχει και δίδει.
Κατά ταύτα η ανταλλαγή πρέπει να διενεργήται συμφώνως προς την αποτίμησιν της αξίας του αντικειμένου εκ μέρους (25) του λαμβάνοντος. Οπωσδήποτε πρέπει να είναι ανάλογος προς την αξίαν, συμφώνως προς την οποίαν ο κάτοχος έκρινε το αντικείμενον πριν ή το αποκτήση και όχι προς την αξίαν, την οποίαν του απέδωσεν, όταν περιήλθε πλέον εις την κατοχήν του.
Ωσαύτως απορίαν γεννούν και τα επόμενα ζητήματα: Ο υιός οφείλει να παραχωρή τα πάντα εις τον πατέρα του και να τον υπακούη εις κάθε περίστασιν; Ή, εν περιπτώσει κατά την οποίαν είναι άρρωστος, να συμμορφώνεται προς τας συνταγάς του ιατρού; Πρέπει να εκλέγεται ως στρατηγός ο κατάλληλος διά την διεξαγωγήν του πολέμου; Οφείλομεν να εξυπηρετούμεν ένα φίλον μάλλον ή ένα ενάρετον άνθρωπον; (25) Οφείλομεν ν' απονέμωμεν φόρον ευγνωμοσύνης εις ένα ευεργέτην μας μάλλον παρά να κάμνωμεν δώρα εις ένα φίλον μας, εφ' όσον δεν δυνάμεθα ν' ανταποκριθώμεν προς τας δύο αυτάς υποχρεώσεις; Άραγε δεν είναι δύσκολον να δώση κανείς απάντησιν ακριβή εις όλα τα τοιούτου είδους ζητήματα; (Διότι εις τα θέματα ταύτα εμφιλοχωρούν πολλαί διακρίσεις, έχουσαι μεγάλην κατά το μάλλον ή ήττον σημασίαν εν σχέσει προς το ηθικώς ωραίον και (30) το αναγκαίον). Το ότι δεν πρέπει να παρέχωμεν τα πάντα εις έν και το αυτό πρόσωπον, είναι φανερόν. Επίσης πρέπει ν' ανταποδίδωμεν τας ευεργεσίας μάλλον παρά να ευχαριστούμεν τους συντρόφους μας, δεδομένου ότι η ευεργεσία δέον να παραβληθή με ένα δάνειον, επί του οποίου ο δανειστής έχει μεγαλυτέραν αξίωσιν παρά ο σύντροφος. Αλλ' ίσως και τούτο να μη ισχύη δι' όλας τας περιπτώσεις. Εάν λόγου χάριν, εξαγορασθή κανείς διά λύτρων καταβληθέντων εις ληστάς, (35) οφείλει και αυτός να εξαγοράση τον λυτρωτήν του, οστισδήποτε και αν είναι, ή πρέπει να επιστρέψη το καταβληθέν ποσόν, και αν ακόμη το πρόσωπον, το οποίον τον απηλευθέρωσε, δεν έχη συλληφθή υπό ληστών, [1165a] αλλ' απαιτή την επιστροφήν των οφειλομένων ή, τέλος, οφείλει ν' απελευθερώση προ παντός άλλου τον αιχμάλωτον πατέρα του; Διότι φαίνεται ότι έχει κανείς την υποχρέωσιν να εξαγοράση μάλλον τον πατέρα του παρά αυτόν τον ίδιον τον εαυτόν του. Όπως λοιπόν είπομεν, ισχύει ο κανών, ότι προ παντός άλλου οφείλει να εκτελή κανείς τας υποχρεώσεις του. Εάν όμως η δωρεά απευθύνεται προς ένα πρόσωπον ενάρετον ή ευρισκόμενον εις την ανάγκην, πρέπει, χάριν αυτών των περιστάσεων, να παρεκκλίνωμεν από τον κανόνα. (5) Ενίοτε δεν φαίνεται ανταποκρινόμενον προς την ισότητα το ν' ανταποδίδη κανείς την υπηρεσίαν, την οποίαν του έκαμαν, δηλαδή όταν κανείς εξυπηρετή ένα πρόσωπον, το οποίον γνωρίζει ότι είναι ενάρετον, ενώ ο εξυπηρετηθείς θ' ανταπέδιδε την υπηρεσίαν εις άνθρωπον τον οποίον γνωρίζει, ότι είναι κακός. Ουδέ πρέπει κανείς ενίοτε να δανείζη εις ένα δανειστήν του, διότι ο μεν είς εδάνεισεν εις έντιμον πρόσωπον, βέβαιος ότι θα τω επεστρέφετο το οφειλόμενον ποσόν, ο δε έτερος δεν ηδύνατο να ελπίζη, ότι θα εξωφλείτο το χορηγηθέν δάνειον (10) παρ' ενός ασυνειδήτου οφειλέτου.
Εάν όντως έχουν ούτω τα πράγματα, η αρχή της δράσεως δεν είναι δικαία, εάν δε πάλιν πρόκειται περί διαλογισμού μη ανταποκρινομένου προς την πραγματικότητα, δυνατόν να φανή, ότι οι άνθρωποι δεν ενεργούν ανοήτως. Όπως ήδη πολλάκις είπομεν, κάθε διαλογισμός σχετικός προς τα πάθη και τας πράξεις του ανθρώπου έχει τας καθ' έκαστον περιπτώσεις ως όριον.
Το ότι λοιπόν δεν πρέπει ν' απονέμωμεν εις όλους τα αυτά, (15) ούτε εις αυτόν τον πατέρα μας τα πάντα, όπως και δεν προσφέρονται τα πάντα ως θυσία εις τον Δία, είναι φανερόν. Επειδή δε οι γονείς, οι αδελφοί, οι σύντροφοι, οι ευεργέται έχουν αξιώσεις διαφόρους, πρέπει ν' αποδίδη τις εις έκαστον εξ αυτών ό,τι του ανήκει και του αρμόζει. Και φαίνεται, ότι οι άνθρωποι ενεργούν πράγματι κατά τον τρόπον τούτον. Εις τους γάμους προσκαλούν τους συγγενείς (διότι το γένος είναι κοινόν (20) και κοιναί αι πράξεις, αίτινες το ενδιαφέρουν). Επίσης φρονούν, ότι και εις τας κηδείας πρέπει να παρευρίσκωνται οι συγγενείς διά τον αυτόν λόγον. Ωσαύτως φαίνεται, ότι δέον να εξασφαλίζωμεν τα προς το ζην προ παντός άλλου εις τους γονείς μας, ως οφειλέται προς αυτούς, και ότι έχει μεγαλυτέραν ηθικήν αξίαν το να παρέχωμεν τα μέσα της διατροφής εις εκείνους, εις τους οποίους οφείλομεν την ύπαρξίν μας, παρά εις ημάς τους ιδίους. Ομοίως οφείλομεν ν' απονέμωμεν τιμάς εις τους γονείς μας, καθώς ακριβώς εις τους θεούς, (25) αλλ' ουχί όλας ανεξαιρέτως τας τιμάς. Διότι δεν πρέπει ν' αποδίδωμεν τας ιδίας τιμάς εις τον πατέρα και την μητέρα, ούτε τας οφειλομένας εις τους σοφούς και τους στρατηγούς, αλλά τας προσηκούσας εις τον πατέρα και την μητέρα. Ομοίως πρέπει ν' απονέμωμεν σεβασμόν και προς τους πρεσβυτέρους αναλόγως της ηλικίας των, να σηκωνώμεθα, όταν μας πλησιάζουν, να δίδωμεν εις αυτούς την τιμητικήν θέσιν εις το τραπέζι και τα τοιαύτα. Εις τους συντρόφους και τους αδελφούς μας οφείλομεν ειλικρίνειαν και (30) κοινότητα των πάντων. Τέλος, εις τους συγγενείς μας, τα μέλη της φυλής μας, τους συμπολίτας μας και εις όλους τους λοιπούς πρέπει να προσπαθούμεν πάντοτε ν' απονέμωμεν ό,τι τους ανήκει αναλόγως του βαθμού της συγγενείας και κατά το μέτρον της αρετής και της αξίας, την οποίαν έχουν εν σχέσει προς ημάς. Όσον αφορά εις πρόσωπα έχοντα την αυτήν καταγωγήν, το πράγμα είναι ευκολώτερον, δυσκολώτερον δε ως προς ξένους. Πλην όμως τούτο δεν πρέπει να μας κάμνη να παραλείπωμεν το καθήκον μας, (35) γαλλά δέον να έχωμεν προ οφθαλμών τας ανωτέρω μνημονευθείσας διακρίσεις, εφ' όσον είναι δυνατόν.
Απορίαν γεννά και το ζήτημα, εάν πρέπει να διαλύωμεν [1165b] ή μη την φιλίαν με εκείνους, οι οποίοι δεικνύονται διαφορετικοί απ' ό,τι ήσαν. Δεν είναι ίσως διόλου άτοπον να διακόπτωμεν την φιλίαν με εκείνους, με τους οποίους συνεδέθημεν χάριν συμφέροντος ή απολαύσεως, όταν ούτοι παύσουν να είναι ωφέλιμοι ή ευχάριστοι; Αλλ' ευλόγως θα ηδύνατό τις να κατακρίνη εκείνον, ο οποίος, μολονότι δεν επεζήτει εις την φιλίαν παρά μόνον ωφέλειαν ή απόλαυσιν, (5) υπεκρίνετο, ότι ήθελε να συνδέεται διά φιλικών δεσμών μαζί μας χάριν του ήθους μας. Καθώς είπομεν εις την αρχήν, αι μεταξύ φίλων έριδες προέρχονται εκ του ότι ούτοι δεν ανταποκρίνονται προς εκείνο, το οποίον ανεμένετο παρ' αυτών. Εάν κανείς απατηθή, φανταζόμενος ότι αγαπάται διά το ήθος του, ενώ ο δήθεν φίλος δεν πράττει τίποτε ανταποκρινόμενον προς τας προσδοκίας του, (10) ας αιτιάται τον εαυτόν του. Εάν όμως παραπλανηθή από την υποκρισίαν εκείνου, δίκαιον είναι να κατακρίνη τον υποκριτήν και μάλιστα περισσότερον παρ' όσον θα κατέκρινεν ένα κιβδηλοποιόν, διότι το αντικείμενον, το προσβαλλόμενον υπό τοιαύτης ανηθίκου ενεργείας, είναι πολυτιμότερον. Αλλ' εάν προσφέρη κανείς την φιλίαν του εις ένα πρόσωπον, το οποίον εξέλαβε ως έντιμον και χρηστόν, κατόπιν δε αντιληφθή, ότι το πρόσωπον αυτό είναι διεστραμμένον, πρέπει να εξακολουθήση να το αγαπά; Ή τούτο είναι αδύνατον; Δεδομένου ότι η φιλία μας δεν πρέπει ν' απευθύνεται αδιακρίτως προς πάντα, (15) αλλ' αποκλειστικώς προς το αγαθόν, δεν θέλομεν ν' αγαπώμεν το κακόν, ούτε οφείλομεν να πράττωμεν τούτο; Διότι δεν πρέπει να είμεθα φίλοι του κακού και να εξομοιούμεθα προς τους φαύλους. Πρέπει λοιπόν να διαλύωμεν τους φιλικούς δεσμούς ευθύς αμέσως; Ή πρέπει να εγκαταλείπωμεν μόνον τους φίλους εκείνους, η διαστροφή των οποίων είναι ανίατος και να παρέχωμεν την βοήθειάν μας εις τους επιδεκτικούς βελτιώσεως μάλλον υπό ηθικήν παρά υπό υλικήν έποψιν, (20) πράγμα το οποίον είναι προτιμότερον και περισσότερον ανταποκρινόμενον προς την φιλίαν; Και όμως ο διαλύων τους φιλικούς δεσμούς δεν φαίνεται ότι εκτελεί άτοπόν τινα πράξιν. Η φιλία δεν απηυθύνετο προς τοιούτου χαρακτήρος άνθρωπον. Επειδή δε ο άνθρωπος αυτός εν τω μεταξύ μετεβλήθη, και δεν δύναται κανείς να τον επαναφέρη εις την ευθείαν οδόν, χωρίζεται από αυτόν. Αλλ' εάν ο μεν παλαιός φίλος έμεινεν, όπως ήτο, ο δε άλλος έγινεν εν τω μεταξύ κοσμιώτερος, και υπερβάλλη πολύ τον πρώτον ως προς την αρετήν, δύναται να διατηρήση την φιλίαν ή είναι αδύνατον; (25) Όσον είναι μεγαλυτέρα η μεταξύ των φίλων απόστασις, τόσον η περίπτωσις αύτη καθίσταται σαφεστέρα, καθώς επί παραδείγματι, εις την φιλίαν εκείνην, την συναφθείσαν κατά την παιδικήν ηλικίαν. Εάν ο είς των φίλων παραμένη παιδίον ως προς την διάνοιαν, ο δε έτερος γίνεται άριστος ανήρ, πώς είναι δυνατόν να μείνουν αυτοί οι δύο φίλοι, εφ' όσον ούτε θα εύρισκον εις τα αυτά αντικείμενα απόλαυσιν, ούτε θα εδοκίμαζον τας ιδίας ηδονάς και οδύνας; Επίσης δεν θα τους ήρεσκον ούτε θ' απήρεσκον τα αυτά πράγματα. (30) Αλλ' άνευ αυτού είναι αδύνατον να υπάρξουν φίλοι, διότι εν τη περιπτώσει ταύτη δεν είναι δυνατή η συμβίωσις. Πρέπει λοιπόν να συμπεριφερθώμεν προς τον φίλον μας, ως εάν ουδέποτε υπήρξε τοιούτος; Ή οφείλομεν να διατηρήσωμεν την ανάμνησιν του παλαιού φιλικού δεσμού και, όπως φρονούμεν ότι πρέπει να ευχαριστούμεν τους φίλους μας περισσότερον παρά τους ξένους, (35) δεν πρέπει να προκρίνωμεν οπωσδήποτε τους φίλους μας χάρις εις την παλαιάν φιλίαν, εκτός εάν η διάλυσις αυτής οφείλεται εις κάποιαν υπερβολικήν διαστροφήν;
