Μια μέρα ο Χαιρεφώντας επισκέφθηκε το Μαντείο των Δελφών και ρώτησε τη μάντισσα το εξής: Υπάρχει άνθρωπος στην Αθήνα πιο σοφός από τον Σωκράτη; «Όχι», ήταν η απάντηση. «Δεν υπάρχει άλλος».
Όταν ο Χαιρεφώντας μετέφερε στον Σωκράτη τα λόγια του μαντείου, εκείνος σάστισε. Δεν υπήρχε άλλος πιο σοφός από τον ίδιο; Πώς ήταν αυτό δυνατόν; Εκείνος δεν ήταν παρά ο γιος ενός λιθοξόου και δε γνώριζε τίποτε. Ωστόσο, οι χρησμοί δεν έκαναν ποτέ λάθος, έτσι ο Σωκράτης αποφάσισε να διερευνήσει το θέμα. Έπιασε κουβέντα με σεβαστούς Αθηναίους, μίλησε με τους πάντες, από ποιητές μέχρι στρατηγούς. Ο Σωκράτης σύντομα ανακάλυψε ότι αυτοί οι άντρες δεν ήταν τόσο σοφοί όσο θεωρούνταν. Ο στρατηγός δεν μπορούσε να του πει τι σημαίνει θάρρος και ο ποιητής δεν μπορούσε να δώσει έναν ορισμό της ποίησης. Όπου κι αν στρεφόταν, συναντούσε ανθρώπους που «δε γνωρίζουν τα πράγματα που δε γνωρίζουν».
Ίσως ο χρησμός ήταν σωστός, κατέληξε ο Σωκράτης. Ίσως διέθετε κάποιο είδος σοφίας, τη σοφία να γνωρίζει όσα δε γνώριζε. Για τον Σωκράτη το χειρότερο είδος άγνοιας είναι εκείνο που παρουσιάζεται ως γνώση. Καλύτερα η πλατιά και ειλικρινής άγνοια παρά η περιορισμένη και ύποπτη γνώση.
Η εισαγωγή αυτής της αθώας άγνοιας, αυτής της «υπέροχης νέας αφέλειας», όπως το θέτει ο φιλόσοφος Καρλ Γιάσπερς, είναι η σημαντικότερη συνεισφορά του Σωκράτη στην ανθρώπινη έρευνα, η οποία εξακολουθεί να κινεί τη φιλοσοφική σκέψη ακόμα και σήμερα.
Ο Σωκράτης δεν ήταν ο πρώτος φιλόσοφος. Πολλοί άλλοι είχαν προηγηθεί: ο Πυθαγόρας, ο Παρμενίδης, ο Δημόκριτος και ο Θαλής είναι μόνο κάποιοι από αυτούς. Οι άντρες αυτοί είχαν στρέψει τη ματιά τους προς τον ουρανό. Πάσχιζαν να εξηγήσουν το σύμπαν, να διεισδύσουν στα μυστήρια του φυσικού κόσμου. Τα αποτελέσματα ήταν ανάμεικτα. Ο Θαλής, ένα λαμπρό μυαλό από πολλές απόψεις, ήταν πεπεισμένος ότι όλη η ύλη στο σύμπαν αποτελούνταν από νερό. Όπως και ο Σωκράτης, οι φιλόσοφοι αυτοί έθεταν ερωτήματα, αλλά αυτά ξεκινούσαν κυρίως με τις λέξεις «τι» και «γιατί». Από τι αποτελούνται τα πάντα; Γιατί τα αστέρια χάνονται κατά τη διάρκεια της μέρας; Αυτού του είδους τα ερωτήματα δεν ενδιέφεραν τον Σωκράτη. Εκείνος πίστευε ότι δεν μπορούσαν να απαντηθούν και, σε τελική ανάλυση, δεν ήταν σημαντικά. Το σύμπαν ίσως είναι γοητευτικό, αλλά δεν μπορεί να συνομιλήσει κανείς μαζί του, και εκείνο που κυρίως αναζητούσε ο Σωκράτης ήταν η συζήτηση.
«Κάθε ερώτημα είναι μια κραυγή κατανόησης του κόσμου», είπε ο κοσμολόγος Καρλ Σαγκάν. Ο Σωκράτης θα συμφωνούσε μέχρι ένα σημείο. Κάθε ερώτημα είναι μια κραυγή κατανόησης του εαυτού μας. Ο Σωκράτης ενδιαφερόταν για τα ερωτήματα που ξεκινούσαν με το «πώς». Πώς μπορώ να ζήσω μια πιο ευτυχισμένη, γεμάτη νόημα ζωή; Πώς μπορώ να είμαι δίκαιος; Πώς μπορώ να γνωρίσω τον εαυτό μου;
Ο Σωκράτης δεν κατανοούσε γιατί οι Αθηναίοι συμπολίτες του δεν ενδιαφέρονταν περισσότερο γι’ αυτά τα ερωτήματα, δεδομένου του πάθους τους για βελτίωση, είτε αυτή αφορούσε την κατασκευή αγαλμάτων είτε την άσκηση της δημοκρατίας. Κατά την άποψη του Σωκράτη, οι Αθηναίοι εργάζονταν αγόγγυστα για να βελτιώσουν τα πάντα – εκτός από τους εαυτούς τους. Αυτό έπρεπε να αλλάξει, σκεφτόταν, και το έκανε σκοπό της ζωής του.
Αυτό σηματοδότησε μία σημαντική αλλαγή στη φιλοσοφία. Δεν πρόκειται πλέον για συγκεχυμένες εικασίες σχετικά με τον κόσμο. Πρόκειται για τη ζωή, τη δική σου ζωή, και το πώς να τη ζήσεις με τον καλύτερο τρόπο. Είναι κάτι πρακτικό. Κάτι απαραίτητο. Όπως είπε ο Ρωμαίος πολιτικός και φιλόσοφος Κικέρωνας, «ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό, την έφερε στις πόλεις και την εισήγαγε στα σπίτια των ανθρώπων».
Ο Σωκράτης δεν συμπεριφερόταν όπως πιστεύουμε πως πρέπει να συμπεριφέρονται οι φιλόσοφοι. Δεν τον ενδιέφερε καθόλου να αποκτήσει ακολούθους. (Όταν οι μαθητές ρωτούσαν για άλλους φιλοσόφους, ο Σωκράτης με χαρά τούς κατηύθυνε σε αυτούς). Δεν κληροδότησε κάποιο σύνολο γνώσεων, θεωρίες ἡ δόγματα. Δεν δημοσίευσε πυκνογραμμένους τόμους. Για την ακρίβεια, δεν έγραψε ποτέ του τίποτε. Σήμερα γνωρίζουμε τον Σωκράτη χάρη σε λιγοστές αρχαίες πηγές και κυρίως χάρη στον μαθητή του, τον Πλάτωνα.
Δεν υπάρχει όρος «σωκρατική σκέψη», μόνο σωκρατική συλλογιστική. Ο Σωκράτης ενδιαφερόταν μόνο για τα μέσα, όχι για τον σκοπό. Σήμερα θυμόμαστε την αλογόμυγα της Αθήνας όχι για όσα γνώριζε, αλλά για τον τρόπο που έφτασε να τα γνωρίζει. Τον ένοιαζε περισσότερο η μέθοδος παρά η γνώση. Η γνώση δεν ωριμάζει καλά – σε αντίθεση με τις μεθόδους.
Οι ακαδημαϊκοί αναπτύσσουν πολλούς σύνθετους όρους για να περιγράψουν τη μέθοδο του Σωκράτη: τη διαλεκτική, τον έλεγχο, τον επαγωγικό συλλογισμό. Εγώ προτιμώ έναν πιο απλό όρο: τη συζήτηση. Αντιλαμβάνομαι ότι αυτό δεν ακούγεται τόσο εκλεπτυσμένο και πως πιθανότατα δε θα μου φέρει το βραβείο Νόμπελ, αλλά αυτή είναι η αλήθεια. Ο Σωκράτης συζητούσε με τους ανθρώπους. Ο σύγχρονος φιλόσοφος Ρ. Σ. το ονομάζει «φωτισμένη παροχή συμβουλών». Πολύ μου αρέσει αυτό. Είναι μια φράση που προσγειώνει τη φιλοσοφία ανυψώνοντάς την ταυτόχρονα.
Η εξέταση της ζωής απαιτεί απόσταση. Πρέπει να απομακρυνθούμε από τον εαυτό μας για να τον δούμε πιο καθαρά. Ο καλύτερος τρόπος για να το επιτύχουμε αυτό είναι μέσω της συζήτησης. Για τον Σωκράτη, η φιλοσοφία και η συζήτηση ήταν έννοιες πρακτικά συνώνυμες.
Ο Σωκράτης συνομιλούσε με κάθε είδος ανθρώπου: πολιτικούς, στρατηγούς, τεχνίτες, καθώς και γυναίκες, σκλάβους και παιδιά. Συζητούσε για όλα τα θέματα επίσης, ωστόσο μόνο για τα σημαντικά εξ αυτών. Στον Σωκράτη δεν άρεσε η ψιλή κουβεντούλα. Ήξερε ότι η ζωή είναι μικρή και δεν ήθελε να ξοδεύει ούτε ένα δευτερόλεπτο από τον διαθέσιμο χρόνο του σε ανούσιες κουβέντες. «Εξετάζουμε τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να ζήσουμε την καλύτερη δυνατή ζωή», είπε αγανακτισμένος στον σοφιστή Γοργία. «Ποιο ερώτημα μπορεί να είναι πιο σοβαρό από αυτό για οποιοδήποτε άτομο διαθέτει κάποια λογική;»
Όσο κι αν αγαπούσε τη συζήτηση, πιστεύω πως ο Σωκράτης την έβλεπε απλώς σαν ένα ακόμα εργαλείο στην εργαλειοθήκη του. Όλη αυτή η φωτισμένη παροχή συμβουλών είχε έναν σκοπό: να γνωρίσει τον εαυτό του. Συζητώντας με τους άλλους έμαθε πώς να συνομιλεί με τον εαυτό του.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου