ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἑκάβη (444-483)

ΧΟ. αὔρα, ποντιὰς αὔρα, [στρ. α]
445 ἅτε ποντοπόρους κομί-
ζεις θοὰς ἀκάτους ἐπ᾽ οἶδμα λίμνας,
ποῖ με τὰν μελέαν πορεύ-
σεις; τῷ δουλόσυνος πρὸς οἶ-
κον κτηθεῖσ᾽ ἀφίξομαι; ἢ
450 Δωρίδος ὅρμον αἴας;
ἢ Φθιάδος, ἔνθα τὸν
καλλίστων ὑδάτων πατέρα
φασὶν Ἀπιδανὸν γύας λιπαίνειν;

455 ἢ νάσων, ἁλιήρει [ἀντ. α]
κώπᾳ πεμπομέναν τάλαι-
ναν, οἰκτρὰν βιοτὰν ἔχουσαν οἴκοις,
ἔνθα πρωτόγονός τε φοῖ-
νιξ δάφνα θ᾽ ἱεροὺς ἀνέ-
460 σχε πτόρθους Λατοῖ φίλᾳ ὠ-
δῖνος ἄγαλμα Δίας;
σὺν Δηλιάσιν τε κού-
ραισιν Ἀρτέμιδος θεᾶς
465 χρυσέαν τ᾽ ἄμπυκα τόξα τ᾽ εὐλογήσω;

ἢ Παλλάδος ἐν πόλει [στρ. β]
τὰς καλλιδίφρους θεᾶς
ναίουσ᾽ ἐν κροκέῳ πέπλῳ
ζεύξομαι ἆρα πώλους ἐν
470 δαιδαλέαισι ποι κίλλουσ᾽
ἀνθοκρόκοισι πήναις, ἢ
Τιτάνων γενεάν
τὰν Ζεὺς ἀμφιπύρῳ κοιμί-
ζει φλογμῷ Κρονίδας;

475 ὤ μοι τεκέων ἐμῶν, [ἀντ. β]
ὤ μοι πατέρων χθονός θ᾽,
ἃ καπνῷ κατερείπεται
τυφομένα δορίκτητος
Ἀργεΐων· ἐγὼ δ᾽ ἐν ξεί-
480 νᾳ χθονὶ δὴ κέκλημαι δού-
λα, λιποῦσ᾽ Ἀσίαν,
Εὐρώπας θεραπνᾶν ἀλλά-
ξασ᾽ Ἅιδα θαλάμους.

***
ΧΟΡΟΣ
Αγέρι, πελαγίσιο αγέρι, [στρ. 1]
που τα θαλασσοτάξιδα καράβια
γοργά κυλάς στο φουσκωμένο κύμα,
κατά πού τάχατε η πνοή σου θα με φέρει
τη δύστυχη εμένα;
Σε ποιανού τάχατε το σπιτικό
θα φτάσω, σκλάβα αγορασμένη;
450 Τάχα στη γη τη Δωρική θ᾽ αράξω,
τάχα στη Φθία, εκεί που, καθώς λένε,
ο Απιδανός, ωραίων νερών πατέρας,
καρπίζει τα χωράφια;

Ή, με νερόλαμνα κουπιά φερμένη, [αντ. 1]
η έρημη,
πικρή ζωή μού μέλλεται να ζήσω,
ξενοδουλεύτρα
σ᾽ εκείνο το νησί που η πρώτη δάφνη
κι η πρώτη φοινικιά
κώνους ιερούς πετάξανε
460 για να δοξάσουν της γλυκιάς
Λητώς τη θεία τη γέννα;
Κι εκεί, μαζί με τις Δηλιώτισσες παρθένες,
θα υμνολογώ
της Άρτεμης το χρυσό στέμμα και τα τόξα;

Μήπως στην πολιτεία της Παλλάδας [στρ. 2]
θα κατοικήσω, της θεάς
με τ᾽ όμορφο άρμα,
και στον κροκάτο πέπλο της κεντώντας,
470 με πλουμιστά κι ανθοκλωσμένα υφάδια,
τα ζεμένα
πουλάρια θα ξομπλιάζω,
ή των Τιτάνων τη γενιά
που ο Δίας ο Κρονίδης θανάτωσε
με διπλό αστροπελέκι;

Αλίμονο στα παιδιά, στους γονιούς μας, [αντ. 2]
στη γη που μας γέννησε αλίμονο,
μια πατρίδα στους καπνούς τυλιγμένη,
σωριασμένη σ᾽ ερείπια, κουρσεμένη
480 απ᾽ τους Έλληνες. Τώρα σκλάβα με κράζουν
σε ξένη γη, απ᾽ όταν άφησα
της Ασίας τα παλάτια
για να βρεθώ στην Ευρώπη,
στου Άδη τα δώματα.

Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι τοπικοί - Ποτίδαια

Μία σειρά από περιοχές και πόλεις (Αλμωπία, Δίκαια ή Δικαία, Τορώνη, Ποτίδαια.) σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον Ποσειδώνα, ως υπόμνηση της δράσης του θεού στην περιοχή, με τη ναυτική του ιδιότητα ως θεός της θάλασσας και προστάτης τον ναυτικών, ή ως χθόνιος θεός, υπεύθυνος για μια σειρά από γεωλογικά φαινόμενα, όπως η διαμόρφωση της γήινης επιφάνειας με βουνά, κοιλάδες, νησιά, πορθμούς, ισθμούς κτλ.

 

Η Ποτίδαια (και Ποτείδαια) προφανώς ονομάστηκε από τον Ποσειδώνα, το άγαλμα του οποίου, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, τοποθέτησαν οι Ποτιδαιάτες εμπρός από την πόλη. Ο Ίππιος Ποσειδώνας κυριαρχεί στους νομισματικούς τύπους, και δεν αφήνει αμφιβολίες για τον καθαρά ναυτικό χαρακτήρα της πόλης.

Σε βολεμένες ζωές, δεν χτίστηκε ποτέ η ευτυχία

Πόση οργή, πόση θλίψη έχω μέσα μου βλέποντας γύρω μου ανθρώπους σε βολεμένες πραγματικότητες.

Είτε γιατί φοβήθηκαν να ρισκάρουν γι’ αυτό που γουστάρουν, είτε γιατί η εικόνα τους προς τα έξω ήταν πιο σημαντική από τα θέλω τους, είτε γιατί η γνώμη του κόσμου είχε μεγαλύτερη σημασία από τους ίδιους.

Μόνο που ο κόσμος είτε κάνεις είτε όχι πάντα θα λέει. Οπότε είναι άδικο να ζεις μια ζωή μίζερη, ανέραστη, ανιαρή και να δικαιολογείς την ύπαρξη σου, να φυτοζωείς και όλα αυτά για τα πρέπει των άλλων .

Μια φορά ζούμε ξυπνήστε. Ό,τι μπορεί να μας χαρίσει ευτυχία το κυνηγάμε δεν το πετάμε.

Δώστε αξία στο χρόνο που έχετε στη διάθεσή σας. Αγάπες που χάθηκαν λόγω εγωισμού, λέξεις που δεν ειπώθηκαν από πείσμα, όνειρα που δεν πραγματοποιήθηκαν λόγω φόβου και κρύφτηκαν πίσω από την δειλία. Ανείπωτα λόγια, σιωπές, ατελείωτες σιωπές.

Μιλάτε στους ανθρώπους που αγαπάτε.

Παλέψτε γι' αυτό που θέλετε, γι' αυτό που θέλει η καρδιά σας.

Κάνετε κάτι για εσάς. Πείτε ότι νιώθετε στους ανθρώπους πριν γίνουν φωτογραφίες.

Να τα ξοδεύετε τα σ’ αγαπώ σας, τα μου λείπεις, τα σε χρειάζομαι στον άνθρωπό σας.
Γιατί να υπάρχουν τόσα αν στη ζωή μας, αν το είχα κάνει αυτό, αν το είχα κάνει εκείνο και πάει λέγοντας.

Ρισκάρετε να κάνετε αυτό που θέλετε είτε κερδίσετε είτε όχι.
Μια ζωή την έχουμε και δεν ξέρουμε πότε θα τελειώσει.
Το ρίσκο είναι καλύτερο από αναπάντητα ερωτήματα.
Στην τελική αν χάσεις θα μάθεις κι αν κερδίσεις θα είσαι ευτυχισμένος.

Δεν υπάρχει δεν μπορώ αλλά δεν θέλω. Κι αν θέλουμε όλα τα μπορούμε.

Να θυμάστε.

Όποιον θέλει οι μοίρες τον οδηγούν όποιον δεν θέλει τον σέρνουν.

Μικρή η ζωή για να την ζούμε μόνο με τα πρέπει. Ας βάλουμε μπροστά τα θέλω, αυτά έχουν σημασία και τότε θα βρεθεί λύση και για τα πρέπει.

Κάποιες φαντασιώσεις είναι καλύτερες κι απ’ την ίδια την πράξη

Κλείνεις τα μάτια και χτίζεις έναν κόσμο με τους δικούς σου όρους, με οδηγό τις πιο βαθιές, τις πιο ένοχες επιθυμίες σου. Στη σκέψη σου υπάρχετε μόνο εσείς οι δύο. Κάπου μόνοι, απελευθερωμένοι, χωρίς κανένα περιορισμό, κανένα εμπόδιο. Ίσως μπροστά από ένα τζάκι ή μια αχνιστή πισίνα, κάπου ζεστά, με χαμηλό φωτισμό και απαλή μουσική. Για τον καθένα είναι ελαφρώς διαφορετικό το σκηνικό, μα οι όροι του παιχνιδιού είναι ίδιοι. Λίγα ή ανύπαρκτα ρούχα, σέξι εσώρουχα, ένα μπουκάλι καλό κρασί και δύο σώματα το ένα κοντά στο άλλο -ενδεχομένως και παραπάνω από δύο. Πολύ συχνά μια φαντασίωση έχει περισσότερους από δύο πρωταγωνιστές και εκεί τα πράγματα είναι ακόμα πιο απελευθερωμένα. Είμαι σίγουρος ότι έχετε κι εσείς μια τέτοια φαντασίωση κατά νου. Έτσι δεν είναι;

Πώς λειτουργούν οι φαντασιώσεις όμως; Είναι κάτι που δεν ελέγχουμε, κάτι που πολλές φορές μας κυριεύει κατά τη διάρκεια της μέρας και δε μας αφήνει να σκεφτούμε τίποτα άλλο. Αφηνόμαστε στις σκέψεις μας και ζούμε για λίγο σε εκείνον τον φανταστικό κόσμο, που όλα όσα θέλουμε παίρνουν σάρκα και οστά. Οι φαντασιώσεις μας μάς κάνουν να νιώθουμε κυρίαρχοι όλου του κόσμου, δημιουργούν ένα ασύγκριτο αίσθημα ικανοποίησης και λαχτάρας. Κάθε φορά που πλάθουμε πιθανά και απίθανα σενάρια στο μυαλό μας, αυτό που μας εξιτάρει περισσότερο και από τις ίδιες τις σκέψεις, είναι η πιθανότητα κάποια στιγμή να γίνουν πραγματικότητα. Οι φαντασιώσεις εκείνες που μας αναστατώνουν περισσότερο είναι αυτές που υπάρχουν ρεαλιστικές πιθανότητες να γίνουν πράξη. Όσο πιο πιστευτό στον εαυτό μας είναι το σενάριο που έχουμε φτιάξει, τόσο μεγαλύτερη η ικανοποίηση που αντλούμε από τη φαντασίωσή μας. Σκεφτείτε το πιο απλά. Είναι πολύ πιο διεγερτικό να φαντασιώνεσαι να τρως ένα γλυκό που βρίσκεται ακριβώς μπροστά στα μάτια σου παρά ένα άλλο που βρίσκεται στην άλλη άκρη του κόσμου. Φυσικά αν το τελευταίο είναι το καλύτερο γλυκό που υπάρχει είναι αρκετά πιθανό αυτό και μόνο να σου είναι αρκετό.

Οι φαντασιώσεις μας σε μεγάλο βαθμό, λοιπόν, μπορούν να χωριστούν σε εκείνες που αντλούνται από την καθημερινή μας ζωή και συναναστροφή με άλλα άτομα και σε αυτές που δημιουργούνται από λιγότερο άμεσες εμπειρίες, όπως η παρακολούθηση μιας ταινίας ή κάποιας σειράς. Είναι εξαιρετικά συνηθισμένο να έχουμε ερωτικές φαντασιώσεις με κάποιο διάσημο άτομο που μας αρέσει ή θαυμάζουμε, παρά το γεγονός ότι ξέρουμε πόσο μικρές είναι οι πιθανότητες να γίνουν πραγματικότητα. Αυτές οι φαντασιώσεις είναι συνήθως πιο αφηρημένες και όχι τόσο λεπτομερώς δομημένες, σε αντίθεση με εκείνες που συμπεριλαμβάνουν άτομα που ανά πάσα στιγμή μπορούμε να συναντήσουμε. Η πιθανότητα και μόνο να διασταυρωθούν οι δρόμοι μας είναι το πιο ισχυρό διεγερτικό για τις αισθήσεις και τη φαντασία μας. Όταν γνωρίζεις πόσο κοντά μπορείς να βρεθείς στον άλλο, μόνο λεπτομέρειες απομένουν για το πώς θα μπορέσεις να τον αγγίξεις. Είναι εκείνο το γλυκό που είναι απέναντί σου και σου κλείνει το μάτι περιμένοντας υπομονετικά να το φας.

Αν είμαστε από τους τυχερούς κάποιες από τις φαντασιώσεις μας δε μένουν απλώς σκοτεινές σκέψεις που ξεμένουν για μια ζωή στην άκρη του μυαλού μας. Κάποιες πηδούν έξω στον πραγματικό κόσμο και είναι έτοιμες να συνταράξουν τη ζωή μας. Ή μήπως όχι; Αρκετές φορές η πραγματικότητα έρχεται να γκρεμίσει τα ασύγκριτα αισθήματα και τις στιγμές ηδονής που με κόπο έχουμε φτιάξει με το μυαλό μας. Όταν πια βρεθούμε αγκαλιά με το πρόσωπο που ποθούσαμε για τόσο καιρό και που κατοικούσε συχνά στα όνειρα μας διαπιστώνουμε ότι πολλά πράγματα παίρνουν διαφορετικό δρόμο από ότι περιμέναμε και δε μοιάζουν με τα σενάρια που είχαμε πλάσει με το μυαλό μας. Δεν είναι, βέβαια, απαραίτητο ότι θα απογοητευτούμε ή ότι δε θα μας αρέσει η εμπειρία. Κάθε άλλο. Έχουμε επιτέλους την ευκαιρία να μυρίσουμε το άρωμα, να ακούσουμε την ανάσα και να νιώσουμε το άγγιγμα του σώματος εκείνου που επιθυμούμε όσο τίποτε άλλο. Δεν είναι και μικρή υπόθεση. Το πιο πιθανό είναι πως δε θα είναι όπως το φανταζόμασταν, αλλά δεν πρέπει αυτή διαπίστωση να μας κρατήσει πίσω. Είναι η ευκαιρία μας να κάνουμε την επαφή αυτή μια από τις καλύτερες στιγμές της ζωής μας. Τα όνειρα και τα σχέδια που είχαμε κάνει, μπορούν να μείνουν για λίγο στην άκρη όσο τα σώματα αγγίζουν το ένα το άλλο.

Θέληση ή επιθυμία

Και οι δύο είναι πανίσχυρες ποιότητες/ενέργειες που καθορίζουν την ζωή μας. Για την κάθε μία έχουν γραφτεί τόμοι βιβλίων και για την πραγμάτωση της κάθε μίας έχουν αναλωθεί ζωές ολόκληρες. Αμέτρητοι οι τρόποι να τις ερμηνεύσουμε και σεβαστοί όλοι γιατί η ζωή του κάθε ανθρώπου είναι πολύ προσωπική υπόθεση. Εδώ προσφέρεται μόνο μία οπτική γωνία και τίποτα παραπάνω.

Η επιθυμία πηγάζει από το συναίσθημα. Ο άνθρωπος κινητοποιείται προς ικανοποίηση του συγκεκριμένου κάθε φορά συναισθήματος. Η επιθυμία μπορεί να είναι για κάτι υλικό (π.χ. μία συγκεκριμένη τροφή), συναισθηματικό (π.χ. για άγγιγμα) ή νοητικό (π.χ. επιθυμία να αρχίσω μία νέα ασχολία). Οι επιθυμίες κυρίως ικανοποιούν ανάγκες σε όλα τα επίπεδα. Επίσης το συναίσθημα είναι αντίδραση σε ένα εξωτερικό αίτιο: χρειαζόμαστε τις αισθήσεις. Στην αρχή ικανοποιεί πιο απλές ανάγκες, στην πορεία επιθυμούμε και πιο σύνθετα, πιο αφηρημένα συναισθήματα. Το συναίσθημα είναι το πρώτο όχημα για να έρθει ο άνθρωπος σε επαφή με τον κόσμο (ο νους έρχεται αργότερα). Έχει να κάνει κυρίως με αυτό που ήδη είμαστε: το συναίσθημα ζητάει να αλληλεπιδράσει, επιθυμούμε να το ξανανιώσουμε. Είναι έκφραση αυτού του τμήματος του εαυτού μας που έχει ήδη πραγματωθεί, του ορατού, του γήινου.

Η θέληση πηγάζει από τον νου. Ο νους αναπτύσσεται στον άνθρωπο καθώς μεγαλώνει. Στην αρχή θέλει πιο απλά πράγματα, στην πορεία πιο σύνθετα και πιο αφηρημένα. Ο άνθρωπος κινητοποιείται διότι θέλει να υλοποιήσει, να δημιουργήσει το περιβάλλον ή την ποιότητα που θα τον βοηθήσει να εκφράσει μία αγέννητη ακόμα πλευρά του. Έχω θέληση για κάτι που τώρα ως κατάσταση δεν υπάρχει (ή δεν έχει εδραιωθεί). Έχω θέληση για δημιουργία, έχω θέληση για ζωή. Εδώ η θέληση είναι η ίδια η δύναμη που θα διαθέσω για να το πραγματοποιήσω. Η θέληση κινητοποιεί και την απαραίτητη κάθε φορά πειθαρχία του νου για την γείωση της έννοιας, την πραγμάτωση του στόχου, του αόρατου, του άυλου. Όσο πιο συγκεκριμένα και εστιασμένα δουλέψει ο νους τόσο πιο ορατό θα γίνει το αποτέλεσμα.

Δεν είναι αξιολογικό κριτήριο το ποιο από τα δύο υπερισχύει σε έναν άνθρωπο. Οι άνθρωποι της επιθυμίας αποκτούν καθαρό συναίσθημα και έχουν την δυνατότητα να φτάσουν στην νοήμονα αγάπη. Οι άνθρωποι της θέλησης αποκτούν καθαρό νου και με τον καιρό ενδέχεται να έχουν πρόσβαση στις έννοιες. Εξίσου σημαντικοί δρόμοι και οι δύο. Ο κάθε άνθρωπος έχει την δική του μοναδική πορεία.

Ποτέ όμως δεν παύουν να υπάρχουν ούτε η επιθυμία ούτε η θέληση (και ούτε είναι το ζητούμενο). Απλά κάποιες στιγμές υπερισχύει το ένα, κάποιες το άλλο. Δεν μας εγκαταλείπουν ούτε ο νους ούτε το συναίσθημα. Όπου θέληση και επιθυμία δεν συνεργάζονται ο άνθρωπος παραμένει ασυντόνιστος, σε εσωτερική σύγκρουση, ακόμα αγέννητος. Αυτό που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος είναι εν γνώσει του να χαμηλώνει την ένταση του ενός για χάρη του άλλου προκειμένου να γεφυρωθεί η απόσταση. Δηλαδή ή να επιβάλλει κάποια πειθαρχία στην επιθυμία για να βοηθήσει την θέληση ή να χαμηλώνει την ένταση της θέλησης προς χάριν της επιθυμίας. Στην ουσία δεν είναι αντίθετες ποιότητες. Είναι απλώς διαφορετικές όψεις της ανθρώπινης ύπαρξης, εξίσου σημαντικές. Όλοι έχουμε επιθυμία και θέληση αλλά διαφέρει η ένταση και η εξέλιξή τους.

Η συνεργασία επιθυμίας-θέλησης είναι σαν τους γεωμετρικούς εκθέτες: η επιθυμία είναι ενέργεια συναισθήματος, η επιθυμία ενισχυμένη από την θέληση (π.χ. όταν δεν σαμποτάρεται με αρνητικές σκέψεις ή κριτική) είναι ενέργεια στην νιοστή. Το ίδιο ισχύει και για την θέληση: όταν το συναίσθημα της δίνει προτεραιότητα χωρίς μεμψιμοιρία, δηλαδή όταν με επιλογή αναβάλλεται η ικανοποίηση του αισθήματος, ο άνθρωπος γίνεται παντοδύναμος. Η ισχύς της συνεργασίας τους αυξάνεται γεωμετρικά ανάλογα με το πόσο καλά εξασκημένες είναι και οι δύο ξεχωριστά, με το πόσο συνειδητά τις χρησιμοποιεί ο ίδιος ο άνθρωπος και με τον χρόνο που ο άνθρωπος αφιερώνει για να εκπαιδεύσει τον εαυτό του σε αυτήν την κατάσταση.

Ο άνθρωπος έχει την μέγιστη δυνατότητα να εκδηλωθεί, να πραγματωθεί, όταν γνωρίζει καλά τι θέλει και τι επιθυμεί και κινείται με άνεση ανάμεσα στα δύο (δηλαδή όταν επιθυμία και θέληση συμπίπτουν ή συνεργάζονται αρμονικά).

SENECA: Απλώς υπήρξαν για πολύ δεν έζησαν επί πολύ

Ανάμεσα σε άλλα, ο Σενέκας αναφέρει ότι πολλοί θεωρούν πως η ζωή είναι σύντομη, στην πραγματικότητα όμως, όπως τονίζει , εμείς είμαστε εκείνοι που συντομεύουμε το χρόνο της ζωής μας. Αν, αντίθετα, τον χρησιμοποιήσουμε με περίσκεψη και φειδώ, η ζωή μας θα είναι αρκετά μεγάλη.

Η γενική τύφλωση που επικρατεί στους ανθρώπους στο θέμα της αξίας του χρόνου είναι εκπληκτική: Αντιστέκονται σθεναρά εναντίον οποιουδήποτε τολμήσει να τους στερήσει τη γη ή τα χρήματά τους, επιτρέπουν όμως στους άλλους να παραβιάζουν ελεύθερα το χρόνο τους ,που στην ουσία δεν είναι παρά η ίδια η ζωή τους. Γίνονται έτσι σπάταλοι με το μόνο πράγμα όπου θα ήταν απολύτως έντιμη η τσιγκουνιά.

Ο άνθρωπος, λέει ο φιλόσοφος, ζει σαν να επρόκειτο να ζήσει αιώνια` και αναβάλλει διαρκώς την ανάπαυση και την ενασχόληση με τη φιλοσοφία για μετά τα πενήντα ή τα εξήντα χρόνια του ,σαν να είχε εξασφαλισμένο το πόσα ακριβώς χρόνια πρόκειται να ζήσει.

Ο σοφός όμως άντρας ποτέ δεν πρόκειται να αφήσει να λαφυραγωγούν τις ώρες του οι άλλοι` και η ζωή του θα είναι μεγάλη, γιατί θα αφιερωθεί στη βελτίωση και στην προαγωγή του ατόμου του.

Πολλοί άνθρωποι, που τώρα πια έχουν γεράσει, απλώς υπήρξαν για πολύ` δεν έζησαν επί πολύ. Και όμως, παρά την αλόγιστη σπατάλη του πολυτιμότερου πράγματος που έχει ό άνθρωπος, δηλαδή του χρόνου του, μόλις εμφανιστεί έστω και ο παραμικρός κίνδυνος θανάτου, αμέσως αρχίζει να ικετεύει να του δοθεί λίγος ακόμα χρόνος ζωής.

Το να μάθει όμως κανείς πώς να ζει και, κυρίως, πώς να πεθαίνει απαιτεί μια ολόκληρη ζωή.

Συνήθως η γεροντική ηλικία έρχεται σαν έκπληξη στους ανθρώπους και ο θάνατος τρομοκρατεί όλους όσοι πέρασαν τη ζωή τους υπεραπασχολημένοι με πράγματα που δεν βελτίωναν την ποιότητά τους, ή σπαταλούσαν τη ζωή τους στην τροφή και στις ηδονές.

Ο άνθρωπος λοιπόν θα πρέπει να έχει μπροστά του ένα ικανοποιητικό χρονικό περιθώριο, ώστε να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία, η οποία και μόνη είναι ικανή να τον συνδέσει με το παρελθόν και με όλους τους σοφούς, οι οποίοι, χωρίς να του γυρεύουν τίποτα ως αντάλλαγμα, θα φροντίσουν για την καλλιέργεια του εσωτερικού του κόσμου και τον εμπλουτισμό του πνευματικού του ορίζοντα.

Ό, τι προσφέρει η φιλοσοφία είναι πέρα από τη φθορά και τη βλάβη που προκαλεί ο χρόνος. Η σοφία των αιώνων θα ανοίξει στον άνθρωπο τους δρόμους της αθανασίας και θα δώσει νόημα στο πέρασμά του από τη γη.

ΣΕΝΕΚΑΣ, Περί της συντομίας της ζωής

FYODOR DOSTOEVSKY: Τι ζητούμε; Ούτε και οι ίδιοι το ξέρουμε

Όλοι έχουμε ξεσυνηθίσει σε τέτοιο βαθμό τη ζωή, που σε μερικές στιγμές αισθανόμαστε κάποια αηδία για την πραγματική ζωή και για τούτο την αποστρεφόμαστε όταν μας τη θυμίζουν.

Καταντήσαμε να θεωρούμε την πραγματική ζωή σαν αγγαρεία, σχεδόν σαν ένα επάγγελμα, και όλοι μέσα μας είμαστε της γνώμης ότι είναι προτιμότερο να ζει κανείς τη ζωή των βιβλίων.

Και γιατί ταραζόμαστε; Γιατί κάνουμε τόσες ανοησίες; Τι ζητούμε; Ούτε και οι ίδιοι το ξέρουμε! Θα υποφέραμε περισσότερο αν οι τρελοί μας πόθοι πραγματοποιούνταν.

Σταθείτε, προσπαθήστε, για παράδειγμα, να μας δώσετε περισσότερη ανεξαρτησία∙ βγάλτε από τη μέση τα εμπόδια, μεγαλώστε τον κύκλο της δράσης σας∙ χαλαρώστε την κηδεμονία, ε, λοιπόν, ναι, σας το διαβεβαιώνω, εμείς όλοι… θα ξαναζητήσουμε αμέσως την κηδεμονία. Το ξέρω καλά πως θα φουρκιστείτε, πως θα μου βάλετε τις φωνές, πως θα χτυπήσετε τα πόδια σας στο πάτωμα. Μιλήστε λοιπόν, θα μου πείτε, για τον εαυτό σας μόνο, και για όλες σας τις αθλιότητες στο υπόγειο, μα δεν χρειάζονται δικαιολογίες, δεν έχετε το δικαίωμα να πείτε «εμείς όλοι!».

Επιτρέψετε, κύριοι, γι’ αυτό το εμείς όλοι. Όσο για μένα, στη ζωή μου έφτασα στα άκρα εκείνο που εσείς δεν τολμάτε ούτε στο μισό δρόμο να φέρετε, από δειλία∙ κι ακόμα παίρνετε τη δειλία σας για φρονιμάδα, και παρηγοριόσαστε ξεγελώντας τον εαυτό σας. Γι’ αυτό τον λόγο, ίσως να ‘μαι πιο ζωντανός από σας. Μα δώστε, παρακαλώ, περισσότερη προσοχή!

Δεν ξέρουμε ακόμη πού υπάρχει τώρα εκείνο που είναι ζωντανό, από τι είναι και πώς ονομάζεται. Αφήστε μας μόνους, χωρίς βιβλία, κι αμέσως θα πελαγώσουμε, θα τα μπερδέψουμε∙ δε θα ξέρουμε πού να στηριχθούμε και σε τι ν’ αφοσιωθούμε, δε θα ξέρουμε τι πρέπει να αγαπήσουμε ή να μισήσουμε, τι πρέπει να εκτιμήσουμε ή να περιφρονήσουμε. Βαριόμαστε ακόμη και που είμαστε άνθρωποι, άνθρωποι με σάρκα και οστά αληθινά, ντρεπόμαστε γι’ αυτό και το θεωρούμε ατιμία μας. Γυρεύουμε να γίνουμε ένας τύπος γενικού ανθρώπου που δεν υπήρξε ποτέ. Είμαστε πεθαμένοι μόλις γεννηθούμε, κι είναι χρόνια και χρόνια που μας γεννούν πατέρες που δεν είναι ζωντανοί, μια κατάσταση που μας ευχαριστεί όλο και πιο πολύ. Μας αρέσει.

Σε λίγο θα επινοήσουμε κάποιο τρόπο να γεννιόμαστε από μια ιδέα. Μα δε θέλω πια να γράφω μέσα απ’ το «υπόγειο»…

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Το υπόγειο

Παράξενο γιγάντιο άστρο - λευκός νάνος - Προήλθε από τη συγχώνευση δύο μικρότερων άστρων

Ένα τελείως ασυνήθιστο γιγάντιο άστρο-λευκό νάνο, που θυμίζει χιονάνθρωπο, ανακάλυψαν οι αστρονόμοι και πιστεύουν ότι προήλθε από τη βίαιη σύγκρουση δύο μικρότερων ανισομεγεθών λευκών νάνων πριν περίπου 1,3 δισεκατομμύρια χρόνια.

Εκτός από το περίεργο σχήμα του, στην ατμόσφαιρα του εν λόγω άστρου βρέθηκε μεγάλη ποσότητα άνθρακα, καθώς και απρόσμενα χαμηλή ποσότητα υδρογόνου και ήλιου, κάτι που δεν έχει παρατηρηθεί ξανά σε λευκό νάνο. Επίσης η ταχύτητα του είναι υπερβολικά γρήγορη, ταχύτερη από το 99% των γειτονικών αντίστοιχων άστρων.

Οι λευκοί νάνοι είναι μικρά, αχνά και πυκνά άστρα, στο μέγεθος περίπου της Γης, που αποτελούν τους εναπομείναντες πυρήνες κάποτε μεγαλύτερων άστρων, τα οποία εξάντλησαν τα «καύσιμα» τους και απέβαλαν τα εξωτερικά στρώματά τους. Ο Ήλιος μας κάποτε θα γίνει και αυτός ένας λευκός νάνος, όπως είναι επίσης τουλάχιστον το 90% των άστρων στον γαλαξία μας.

Οι επιστήμονες, με επικεφαλής τον αστροφυσικό Μαρκ Χόλαντς του βρετανικού Πανεπιστημίου του Γουόρικ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό αστρονομίας «Nature Astronomy», εντόπισαν αρχικά με το διαστημικό ευρωπαϊκό τηλεσκόπιο Gaia ένα περίεργο λευκό νάνο σε απόσταση περίπου 150 ετών φωτός από τη Γη και, στη συνέχεια, τον μελέτησαν περισσότερο με το επίγειο τηλεσκόπιο Γουίλιαμ Χέρσελ στα Κανάρια Νησιά.

Ο λευκός νάνος WDJ0551+4135 εκτιμάται ότι έχει μάζα 1,14 φορές μεγαλύτερη του Ήλιου (σχεδόν διπλάσια από τη μάζα ενός τυπικού λευκού νάνου) και η διάμετρός του είναι μόλις τα δύο τρίτα της Γης.

Η καμπύλωση του Γαλαξία μας προκλήθηκε από γαλαξιακή σύγκρουση υποδηλώνουν τα δεδομένα της Gaia

Οι αστρονόμοι για χρόνια αναλογίζονται γιατί ο Γαλαξίας μας συστρέφεται διαμορφώνοντας ένα μοτίβο τύπου-S. Δεδομένα από τον δορυφόρο χαρτογράφησης των άστρων της ESA υποδηλώνουν ότι η συστροφή ίσως να προκαλείται από μια εν εξελίξει σύγκρουση με έναν άλλο, μικρότερο γαλαξία, ο οποίος στέλνει κυματισμούς μέσω του γαλαξιακού δίσκου όπως μια πέτρα που ρίχνεται στο νερό.

Οι αστρονόμοι γνωρίζουν από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 ότι ο δίσκος του Γαλαξία μας – όπου υπάρχουν τα περισσότερα από τις εκατοντάδες δισεκατομμυρίων των άστρων του – δεν είναι επίπεδος αλλά κατά κάποιο τρόπο καμπυλώνεται προς τα επάνω στη μια μεριά και προς τα κάτω στην άλλη. Οι επιστήμονες για χρόνια, συζητούσαν τι προκαλεί αυτή την καμπύλωση. Προτάθηκαν διάφορες θεωρίες στις οποίες συμπεριλαμβάνονται το διαγαλαξιακό μαγνητικό πεδίο ή οι επιδράσεις της άλω σκοτεινής ύλης, μιας μεγάλης ποσότητας αφανούς ύλης που αναμένεται να περιβάλλει τους γαλαξίες. Αν μια τέτοια άλως είχε ένα ανώμαλο σχήμα, οι βαρυτική δύναμη θα μπορούσε να λυγίσει τον γαλαξιακό δίσκο.

Ταχύτερα από ότι αναμένονταν
Με την μοναδική επισκόπηση των περισσοτέρων από ένα δισεκατομμύριο άστρων στον γαλαξία μας, η Gaia/Γαία μπορεί να κρατά το κλειδί για τη λύση αυτού του μυστηρίου. Ομάδα επιστημόνων χρησιμοποιώντας δεδομένα από τη δεύτερη διάθεση δεδομένων της Γαίας έχει επιβεβαιώσει προηγούμενες νύξεις ότι η αυτή η καμπύλωση δεν είναι στατική αλλά αλλάζει τον προσανατολισμό της με το χρόνο. Οι αστρονόμοι αποκαλούν το φαινόμενο αυτό μετάπτωση και θα μπορούσε να συγκριθεί με την κίνηση μιας περιστρεφόμενης σβούρας καθώς περιστρέφεται ο άξονάς της.

Επιπλέον, η ταχύτητα με την οποία μεταπίπτει η καμπύλωση είναι πολύ μεγαλύτερη από ότι αναμένονταν – μεγαλύτερη από ότι θα επέτρεπαν το διαγαλαξιακό μαγνητικό πεδίο ή η άλω της σκοτεινής ύλης. Αυτό υποδηλώνει ότι η ιδιαίτερη καμπύλωση θα πρέπει να προκαλείται από κάτι άλλο. Κάτι πιο ισχυρό – όπως μια σύγκρουση με ένα άλλο γαλαξία.

«Μετρήσαμε την ταχύτητα της κίνησης της καμπύλωσης συγκρίνοντας τα δεδομένα με τα μοντέλα μας. Με βάση την ταχύτητα που μετρήθηκε, η ιδιόμορφη καμπύλωση θα συμπληρώνει μια περιστροφή γύρω από το κέντρο του Γαλαξία σε 600 με 700 εκατομμύρια χρόνια», αναφέρει η Eloisa Poggio του Παρατηρητηρίου Αστροφυσικής του Τορίνο, στην Ιταλία, που είναι επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης η οποία δημοσιεύθηκε στο Nature Astronomy. «Αυτή είναι πολύ ταχύτερη από ότι αναμέναμε βασιζόμενοι στις προβλέψεις από άλλα μοντέλα, όπως εκείνα που εξετάζουν τα αποτελέσματα της μη-σφαιρικής άλω».

Η Γαία και ο ρόλος της

Η ταχύτητα κίνησης της καμπύλωσης είναι, ωστόσο, μικρότερη από την ταχύτητα με την οποία τα ίδια τα άστρα περιφέρονται γύρω από το γαλαξιακό κέντρο. Ο Ήλιος, για παράδειγμα, συμπληρώνει μια περιφορά σε περίπου 220 εκατομμύρια χρόνια. Τέτοιες γνώσεις ήταν δυνατές μόνο χάρη στην πρωτοφανή ικανότητα της αποστολής Γαία για την χαρτογράφηση του Γαλαξία μας, σε τρεις διαστάσεις, με τον ακριβή προσδιορισμό των θέσεων περισσοτέρων από ένα δισεκατομμύριο άστρων στον ουρανό και με την εκτίμηση της απόστασής τους από εμάς. Το ιπτάμενο σαν πιάτο τηλεσκόπιο επίσης μετρά τις ταχύτητες με τις οποίες κινούνται τα μεμονωμένα άστρα στον ουρανό, επιτρέποντας τους αστρονόμους να «παίξουν» την ταινία της ιστορίας του Γαλαξία μας προς τα πίσω και προς το εμπρός στο χρόνο κατά εκατομμύρια χρόνια.

«Είναι σαν να έχεις ένα αμάξι και να προσπαθείς να μετρήσεις την ταχύτητα και τη κατεύθυνση της κίνησης του αμαξιού σε μια σύντομη χρονική περίοδο, και μετά, με βάση αυτές τις τιμές, να προσπαθείς να μοντελοποιήσεις την προηγούμενη και τη μελλοντική τροχιά του αμαξιού», λέει ο Ronald Drimmel, ερευνητής αστρονόμος στο Παρατηρητήριο Αστροφυσικής του Τορίνο και ένας από τους συγγραφείς της μελέτης. «Αν κάνουμε τέτοιες μετρήσεις για πολλά αμάξια, θα μπορούσαμε να μοντελοποιήσουμε τη ροή της κυκλοφορίας. Παρόμοια, με τη μέτρηση των φαινόμενων κινήσεων εκατομμυρίων άστρων κατά μήκος του ουρανού μπορούμε να μοντελοποιήσουμε ευρείς κλίμακας διεργασίες όπως η κίνηση της καμπύλωσης».

Ο Τοξότης;

Οι αστρονόμοι δεν γνωρίζουν ακόμη ποιος γαλαξίας μπορεί να προκαλεί τη ρυτίδωση ούτε πότε άρχισε η σύγκρουση. Ένας από τους υποψήφιους είναι ο Τοξότης (Sagittarius), ένας νάνος γαλαξίας που περιφέρεται γύρω στον Γαλαξία μας, και ο οποίος θεωρείται ότι έχει ξεσπάσει μέσω του γαλαξιακού δίσκου του Γαλαξία μας ορισμένες φορές στο παρελθόν. Οι αστρονόμοι θεωρούν ότι ο Τοξότης βαθμιαία θα απορροφηθεί από τον Γαλαξία μας, μια διαδικασία η οποία είναι ήδη σε εξέλιξη.

«Με τη Γαία, για πρώτη φορά, έχουμε μια μεγάλη ποσότητα δεδομένων σε ένα τεράστιο σύνολο άστρων, η κίνηση των οποίων μετριέται με μεγάλη ακρίβεια και μπορούμε να την χρησιμοποιήσουμε για να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις κινήσεις μεγάλης κλίμακας του γαλαξία και να μοντελοποιήσουμε τις διαμορφώσεις της ιστορίας του», αναφέρει στέλεχος του προγράμματος Γαία της ESA. «Αυτό είναι κάτι μοναδικό. Είναι πραγματικά η επανάσταση της Γαία».

Όσο εντυπωσιακές φαίνονται η καμπύλωση και η μετάπτωσή της σε γαλαξιακή κλίμακα, οι επιστήμονες μας καθησυχάζουν ότι δεν έχουν αξιοσημείωτες επιδράσεις στη ζωή του πλανήτη μας.

Αρκετά μακριά

«Ο Ήλιος βρίσκεται σε απόσταση 26.000 ετών φωτός από το γαλαξιακό κέντρο όπου το πλάτος της καμπύλωσης είναι πολύ μικρό», λέει η Eloisa. «Οι μετρήσεις μας ήταν περισσότερο προσδιορισμένες στα εξωτερικότερα μέρη του γαλαξιακού δίσκου, πάνω από 52.000 έτη φωτός από το γαλαξιακό κέντρο και παραπέρα».

Προηγουμένως η Γαία αποκάλυψε στοιχεία συγκρούσεων μεταξύ του Γαλαξία μας και άλλων γαλαξιών στο πρόσφατο και απώτερο παρελθόν, που μπορούν ακόμη να παρατηρηθούν στα μοτίβα κίνησης μεγάλων ομάδων άστρων δισεκατομμύρια χρόνια μετά από τότε που συνέβησαν τα γεγονότα.

Την ίδια στιγμή, ο δορυφόρος, πρόσφατα στο έκτο χρόνο της αποστολής του, συνεχίζει να σαρώνει τον ουρανό και μια πανευρωπαϊκή κοινοπραξία ασχολείται με την επεξεργασία και την ανάλυση των δεδομένων που συνεχίζουν να ρέουν προς τη Γη. Αστρονόμοι σε όλο τον κόσμο περιμένουν με ανυπομονησία τις επόμενες δυο διαθέσεις δεδομένων που σχεδιάζονται για τα τέλη του 2020 και το δεύτερο μισό του 2021, αντίστοιχα, για να αντιμετωπίσουν περαιτέρω τα μυστήρια του γαλαξία που αποκαλούμε σπίτι.

Από τον Ηράκλειτο έως σήμερα: τι είναι πολιτική ὕβρις;

Πολιτική ὕβρις: στον αρχαίο και το σύγχρονο κόσμο

§1

     Ι. Στην αρχαία ελληνική σκέψη, από την εποχή ήδη του Ομήρου, η λέξη ὕβρις είναι συνώνυμη με τον όλεθρο του ανθρώπου. Κλείνει μέσα της ό,τι πρέπει να αποφεύγει ο τελευταίος. Τι πρέπει να αποφεύγει; Την υπερβολή και την έπαρση, την αυθάδικη βία, την προσβολή του φυσικού‒ανθρώπινου μέτρου, συνεπώς την προσβολή του θείου, τη βουλιμία για α‒λογισμό και στρεψοδικία, με την οποία τείνει να επικαλύπτει το φθονερό και καταστροφικό του έργο, που μπορεί να διαπράττει από θέση ισχύος. Η ὕβρις λοιπόν μπορεί να εγκατασταθεί στη ζωή μας μόνο ως βιασμός του μέτρου και της αρμονίας, ως καταστρατήγηση του «ξυνού λόγου» (=του κοινού-καθολικού λόγου) κατά Ηράκλειτο.

     ΙΙ. Γι’ αυτό, ο μεγάλος Προσωκρατικός διανοητής παρατηρεί, με βαθυνόητο τρόπο, σχετικά:

«ὕβριν χρή σβεννύναι μάλλον ή πυρκαϊήν:
την έπαρση πρέπει να κατασβήνει κανείς περισσότερο κι από την πυρκαγιά» (απ. 43).

Η ὕβρις, σύμφωνα με το απόσπασμα, κάτι που αναλογικά ισχύει και στον νεοελληνικό κόσμο, είναι εκ πρώτης όψεως θρησκευτική, ουσιωδώς όμως πολιτική. Συνιστά, πριν απ’ όλα, υπέρβαση του μέτρου σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο· στη συνάφεια τούτη αποβαίνει αμετρία, αλαζονεία, αχαλίνωτη ακολασία και βία, που συνεπάγεται η άγονη αντιπαράθεση ανάμεσα στις διάφορες πολιτικές ομάδες ή φατρίες της πολιτείας. Ο Ηράκλειτος δεν σκεφτόταν ως εκπρόσωπος της «αριστοκρατικής» μερίδας ενάντια στη «δημοκρατική» μερίδα, όπως γράφουν αφελώς και ανοήτως ορισμένα εγχειρίδια αμόρφωτων προφεσόρων ‒εγχειρίδια για να περνούν τις εξετάσεις τους οι σπουδαστές‒ αλλά ως βαθύς ερμηνευτής του Λόγου και του δια-Λόγου. Στο εύρος λοιπόν της συνολικής δραστηριότητας του ανθρώπου, συμπεριλαμβανομένης και της προαναφερθείσας πολιτικής, η ὕβρις υφίσταται, όταν ο άνθρωπος καθεύδει και δεν εισχωρεί στην αλήθεια του καθολικού Λόγου. Τότε συμβαίνει, ως αμετρία, αταξία, αναταραχή κ.λπ. να είναι ευθέως αντίθετη με την τάξη των θεών, του θείου, του ιερού.

§2

Να γιατί, στην περιοχή της θρησκείας, οι θεοί τιμωρούσαν τους ανθρώπους που διέπρατταν ὕβριν, δηλαδή γίνονταν δέσμιοι της ξιπασιάς, της υπερβολής και της ακολασίας παντός είδους. Στο πεδίο της πολιτικής, δηλαδή της δημόσιας δραστηριότητας της πόλης, όσοι με το έργο τους διέπρατταν ὕβριν, καθ’ όλες τις εκδοχές της, δεν απέφευγαν με κανένα τρόπο τον όλεθρο που οι ίδιοι απεργάζονταν για τους άλλους. Αναφέρει, για παράδειγμα, πολύ παραστατικά ο Ευριπίδης για τον νικητή που, αφού προκάλεσε στον εχθρό του τον όλεθρο είναι:

«σαν έναν φτωχό άνθρωπο που, όταν έφτασε να γίνει πλούσιος, διαπράττει ὕβριν [=ξιπάστηκε] και λόγω της ὕβρεως [=της ξιπασιάς του] οδηγείται κι αυτός με τη σειρά του στον όλεθρο» (Ικέτιδες στ. 741-43).

Ο Αισχύλος, στην ερμηνεία του κόσμου που μας προσφέρει (βλ. π.χ. στην τραγωδία του: Πέρσαι), συλλαμβάνει την έννοια της ὕβρεως και της άτης ως πυρηνικούς άξονες για την ευτυχία ή δυστυχία του ανθρώπου και του κόσμου: η υπέρβαση από τον άνθρωπο, ας πούμε στην εν λόγω τραγωδία από τον Ξέρξη, ενός επιτρεπτού από την τάξη των πραγμάτων ορίου οδηγεί σε υπέρμετρη αυτοπεποίθηση, σε παράλογη στάση ζωής, σε αλαζονική συμπεριφορά και δραστηριοποιεί την άτη, που σημαίνει τύφλωση της ηθικής και διανοητικής όρασης. Το φαινόμενο της αρχαίας ὕβρεως δεν είναι αποκλειστικά φαινόμενο της αρχαίας ελληνικής ζωής, αλλά ισχύει εξίσου και στη σύγχρονη ζωή των λαών. Απλώς, οι Αρχαίοι συνέλαβαν μοναδικά την έννοια και τη θεωρία της ύβρεως, καθώς είχαν επιτύχει την ύψιστη διαύγεια σκέψης.  

§3

     Η ὕβρις, κατά κανόνα, συνυφαίνεται με τη δύναμη, την ισχύ και την εξουσία. Όπου υπάρχει πολιτική κυριαρχία, όπου επικρατεί ισχυρή δεσποτεία, εκεί εμφανίζεται και η ύβρις, γιατί εκεί συμβαίνει υπέρβαση του ανθρώπινου μέτρου. Ωστόσο δεν εμφανίζεται μόνο ως πρόκληση μεγάλων συμφορών για τον καταδυναστευόμενο, για τον ηττημένο, για τον υπήκοο, για την πολιτεία, αλλά και ως επιστροφή του κακού στον ίδιο το δυνάστη που το προκαλεί. Τούτο σημαίνει πως η ὕβρις δεν είναι κάτι το μοιρολατρικό, που χρησιμοποιείται ως μια αφηρημένη παρηγοριά από [και για] τους υφιστάμενους την ὕβριν, αλλά ανήκει στην ίδια την ανορθολογική φύση της εξ-ουσιαστικής δύναμης. Πρόκειται για εκείνο τον ανορθολογισμό που αντιστρατεύεται ευθέως τη φυσιολογική, την κατά τον ρυθμό του κοινού λόγου εξέλιξη των ανθρωπίνων πραγμάτων. Οι Αθηναίοι, για παράδειγμα, άσκησαν την ηγεμονία τους στις άλλες ελληνικές πόλεις με ὕβριν, με αποκορύφωμα την ὕβριν στη Μήλο. Παραβίασαν έτσι κατ’ εξακολούθηση τον κοινό λόγο, δηλαδή, την κοινή-την ανθρωπίνως κοινωνική συνθήκη ζωής, και έπρεπε να πληρώσουν. Και τότε, οι συμφορές που προκάλεσαν επέστρεψαν εις εαυτούς με ολοκληρωτική καταστροφή τους: με την αρχή του τέλους τους ως αρχαίας πόλεως-κράτους. 

§4

     Ι. Πώς γεννιέται και ωριμάζει η λειτουργία της ὕβρεως κατά την άσκηση της εξουσίας; Ανήκει στους «άγραφους νόμους» της τελευταίας, όσο αυξάνεται και βιώνει τη στιγμιαία της κυριαρχία ως αιώνια πραγματικότητα, να αισθάνεται φόβο, ανασφάλεια, καχυποψία και -όχι λιγότερο- μίσος απέναντι στους υποτελείς της. Τότε συμβαίνει να εξαπολύει και τους τελευταίους κεραυνούς της πολιτικής ὕβρεως ενάντια στους πάντες: στο λαό, στους πολιτικούς αντιπάλους ή ακόμη και συνοδοιπόρους κ.λπ.: ακριβώς ό,τι συμβαίνει και στο σημερινό διαχρονικά πεδίο της πολιτικής. Η πολιτική φρόνηση του Περικλή του επιτρέπει να στοχάζεται, στον Επιτάφιο, με γνώμονα το μέτρο:

«δεν διακυβεύεται μόνο η δουλεία ή η ελευθερία, αλλά και η απώλεια της εξουσίας και ο κίνδυνος που γεννιέται από το μίσος που ενέπνευσε η άσκηση της εξουσίας» (Θουκυδίδης ΙΙ, 63).

     ΙΙ. Πώς λειτουργεί η πολιτική ὕβρις στην παρούσα συγκυρία: παγκόσμια, ευρωπαϊκή αλλά και νεοελληνική, βέβαια με ορισμένες επί μέρους διαφοροποιήσεις μεταξύ τους; Περίπου κατά παρόμοιο τρόπο: οι ανταγωνιζόμενες πολιτικές δυνάμεις, μακριά-απόμακρα από τον κατά Ηράκλειτο Λόγο του νοήματος και του μη-νοήματος, καλλιεργούν έναν στρεψόδικο λόγο, παράλληλα με την ανάπτυξη βίαιης δράσης –γεμάτης μίσος–καταπνίγοντας κάθε αντί-παλη φωνή και συγκαλύπτοντας τις αιτίες και τους εκάστοτε υπεύθυνους της καταστροφής. Συμβαίνει κατά κόρο να πασχίζουν να απο-ενοχοποιούν τους πρωταίτιους της καταστροφής και του μηδενισμού, δηλαδή τους εαυτούς τους ή τους εταίρους τους, αερολογώντας ακατάσχετα και απειλώντας παντοιοτρόπως, επικαλούμενοι μάλιστα προς τούτο συστήματα ηθικής, ιδίως πολιτικής ηθικής, που οι ίδιοι δεν τα πιστεύουν: όπως δημοκρατικά ήθη, πολιτική φρόνηση, μετριοπάθεια, πολιτικό διαλέγεσθαι, καταπολέμηση της πολιτικής απάτης, ανοχή της διαφορετικότητας ή και της αντίπαλης σκέψης κ.λπ.. Έτσι προκαλούν σε απόλυτο βαθμό πολιτική ὕβριν, μαζί και τον δικό τους πολιτικό θάνατο.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1388a-1388b)

[XI] Πῶς δὲ ἔχοντες ζηλοῦσι καὶ τὰ ποῖα καὶ ἐπὶ τίσιν, ἐνθένδ᾽ ἐστὶ δῆλον· εἰ γάρ ἐστιν ζῆλος λύπη τις ἐπὶ φαινομένῃ παρουσίᾳ ἀγαθῶν ἐντίμων καὶ ἐνδεχομένων αὐτῷ λαβεῖν περὶ τοὺς ὁμοίους τῇ φύσει, οὐχ ὅτι ἄλλῳ ἀλλ᾽ ὅτι οὐχὶ καὶ αὑτῷ ἔστιν (διὸ καὶ ἐπιεικές ἐστιν ὁ ζῆλος καὶ ἐπιεικῶν, τὸ δὲ φθονεῖν φαῦλον καὶ φαύλων· ὁ μὲν γὰρ αὑτὸν παρασκευάζει διὰ τὸν ζῆλον τυγχάνειν τῶν ἀγαθῶν, ὁ δὲ τὸν πλησίον μὴ ἔχειν διὰ τὸν φθόνον), ἀνάγκη δὴ ζηλωτικοὺς μὲν εἶναι τοὺς

[1388b] ἀξιοῦντας αὑτοὺς ἀγαθῶν ὧν μὴ ἔχουσιν, ‹ἐνδεχομένων αὐτοῖς λαβεῖν›· οὐδεὶς γὰρ ἀξιοῖ τὰ φαινόμενα ἀδύνατα· διὸ οἱ νέοι καὶ οἱ μεγαλόψυχοι τοιοῦτοι. καὶ οἷς ὑπάρχει τοιαῦτα ἀγαθὰ ἃ τῶν ἐντίμων ἄξιά ἐστιν ἀνδρῶν· ἔστι δὲ ταῦτα πλοῦτος καὶ πολυφιλία καὶ ἀρχαὶ καὶ ὅσα τοιαῦτα· ὡς γὰρ προσῆκον αὐτοῖς ἀγαθοῖς εἶναι, οἷα προσήκει τοῖς ἀγαθῶς ἔχουσι, ζηλοῦσι τὰ τοιαῦτα τῶν ἀγαθῶν. καὶ οὓς οἱ ἄλλοι ἀξιοῦσιν. καὶ ὧν πρόγονοι ἢ συγγενεῖς ἢ οἰκεῖοι ἢ τὸ ἔθνος ἢ ἡ πόλις ἔντιμοι, ζηλωτικοὶ περὶ ταῦτα· οἰκεῖα γὰρ οἴονται αὑτοῖς εἶναι, καὶ ἄξιοι ‹εἶναι› τούτων. εἰ δ᾽ ἐστὶν ζηλωτὰ τὰ ἔντιμα ἀγαθά, ἀνάγκη τάς τε ἀρετὰς εἶναι τοιαύτας, καὶ ὅσα τοῖς ἄλλοις ὠφέλιμα καὶ εὐεργετικά· τιμῶσι γὰρ τοὺς εὐεργετοῦντας καὶ τοὺς ἀγαθούς. καὶ ὅσων ἀγαθῶν ἀπόλαυσις τοῖς πλησίον ἔστιν, οἷον πλοῦτος καὶ κάλλος μᾶλλον ὑγιείας. φανερὸν δὲ καὶ οἱ ζηλωτοὶ τίνες· οἱ γὰρ ταῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα κεκτημένοι ζηλωτοί· ἔστι δὲ ταῦτα τὰ εἰρημένα, οἷον ἀνδρεία σοφία ἀρχή· οἱ γὰρ ἄρχοντες πολλοὺς δύνανται εὖ ποιεῖν, στρατηγοί, ῥήτορες, πάντες οἱ τὰ τοιαῦτα δυνάμενοι. καὶ οἷς πολλοὶ ὅμοιοι βούλονται εἶναι, ἢ πολλοὶ γνώριμοι, ἢ φίλοι πολλοί, ἢ οὓς πολλοὶ θαυμάζουσιν, ἢ οὓς αὐτοὶ θαυμάζουσιν. καὶ ὧν ἔπαινοι καὶ ἐγκώμια λέγονται ἢ ὑπὸ ποιητῶν ἢ ὑπὸ λογογράφων. καταφρονοῦσιν δὲ τῶν ἐναντίων· ἐναντίον γὰρ ζήλῳ καταφρόνησίς ἐστι, καὶ τῷ ζηλοῦν τὸ καταφρονεῖν. ἀνάγκη δὲ τοὺς οὕτως ἔχοντας ὥστε ζηλῶσαί τινας ἢ ζηλοῦσθαι καταφρονητικοὺς εἶναι τούτων τε καὶ ἐπὶ τούτοις ὅσοι τὰ ἐναντία κακὰ ἔχουσι τῶν ἀγαθῶν τῶν ζηλωτῶν· διὸ πολλάκις καταφρονοῦσιν τῶν εὐτυχούντων, ὅταν ἄνευ τῶν ἐντίμων ἀγαθῶν ὑπάρχῃ αὐτοῖς ἡ τύχη.

Δι᾽ ὧν μὲν οὖν τὰ πάθη ἐγγίγνεται καὶ διαλύεται, ἐξ ὧν αἱ πίστεις γίγνονται περὶ αὐτῶν, εἴρηται.

***
[11] Σε ποιά γενικότερη κατάσταση βρίσκονται οι άνθρωποι που αισθάνονται ζηλοτυπία, τί λογής πράγματα την προκαλούν και κάτω από ποιές συνθήκες, όλα αυτά θα γίνουν φανερά στη συνέχεια. Γιατί αν η ζηλοτυπία είναι η λύπη που αισθάνεται κανείς όταν βλέπει ότι άλλοι άνθρωποι, όμοιοί του εκ φύσεως, έχουν αποκτήσει κάποια μεγάλης —κατά την κοινή παραδοχή— αξίας αγαθά, που είναι δυνατό να τα αποκτήσει και αυτός — λύπη όχι γιατί τα αγαθά αυτά τα έχει κάποιος άλλος, αλλά γιατί δεν τα έχει και ο ίδιος (γι᾽ αυτό, άλλωστε, και η ζηλοτυπία είναι καλό πράγμα και χαρακτηρίζει τους καλούς ανθρώπους, ενώ ο φθόνος δεν είναι καλό πράγμα και χαρακτηρίζει ανθρώπους κατώτερης αξίας: στην πρώτη περίπτωση το άτομο κοιτάζει, με τη ζηλοτυπία του, να αποκτήσει τα αγαθά αυτά, ενώ στη δεύτερη περίπτωση το άτομο κοιτάζει, εξαιτίας του φθόνου του, να μην τα έχει ο άλλος), οδηγούμαστε στο υποχρεωτικό συμπέρασμα ότι ζηλοτυπία αισθάνονται αυτοί που θεωρούν

[1388b] ότι τους αξίζουν κάποια αγαθά που δεν τα έχουν, ‹που μπορούν όμως να τα αποκτήσουν›· γιατί κανένας δεν επιδιώκει για τον εαυτό του πράγματα που μοιάζουν αδύνατα. Αυτός είναι ο λόγος που είναι ζηλότυποι οι νέοι και οι μεγαλόψυχοι. Επίσης αυτοί που έχουν τα αγαθά που αξίζουν σε σπουδαίους και τιμημένους ανθρώπους· τέτοια αγαθά είναι ο πλούτος, οι πολλοί φίλοι, τα δημόσια αξιώματα κτό.· γιατί, καθώς θεωρούν πως είναι χρέος τους να είναι αγαθοί, οι άνθρωποι διεκδικούν για τον εαυτό τους αυτού του είδους τα αγαθά, επειδή αυτά θα ήταν σωστό να ανήκουν στους αγαθούς. Επίσης αυτοί που οι άλλοι άνθρωποι τους θεωρούν άξιους γι᾽ αυτά τα αγαθά. Επίσης αυτοί που οι πρόγονοί τους, οι συγγενείς τους, οι δικοί τους άνθρωποι, το έθνος ή η πόλη τους τιμήθηκαν για κάποια πράγματα, αισθάνονται ζηλοτυπία ενσχέσει με αυτά τα πράγματα· γιατί πιστεύουν ότι αυτά τους ανήκουν και ότι οι ίδιοι είναι άξιοι γι᾽ αυτά. Αν, τώρα, αντικείμενο ζηλοτυπίας είναι τα μεγάλης —κατά την κοινή παραδοχή— αξίας αγαθά, δεν μπορεί παρά τέτοια να είναι και οι αρετές, καθώς και καθετί που είναι ωφέλιμο και ευεργετικό στους άλλους· γιατί οι άνθρωποι τιμούν τους ενάρετους ανθρώπους και αυτούς που κάνουν ευεργεσίες. Αντικείμενο ζηλοτυπίας είναι και τα αγαθά που στην ευχαρίστηση που προκαλούν μπορούν να έχουν συμμετοχή και οι πλησίον· τέτοια είναι ο πλούτος και η ομορφιά μάλλον παρά η υγεία.

Είναι επίσης φανερό ποιά είναι τα πρόσωπα που προκαλούν τη ζηλοτυπία: είναι τα πρόσωπα που έχουν αυτά και τα παρόμοια αγαθά, τα αγαθά δηλαδή που αναφέραμε, π.χ. ανδρεία, σοφία, δημόσια αξιώματα· γιατί αυτοί που έχουν δημόσιο αξίωμα, οι στρατηγοί ας πούμε, οι πολιτικοί και όλοι αυτοί που διαθέτουν μια τέτοια δύναμη, μπορούν να ευεργετούν πολύν κόσμο. Επίσης αυτοί που πολλοί άνθρωποι θέλουν να τους μοιάσουν, ή επιθυμούν τη γνωριμία ή τη φιλία τους. Επίσης αυτοί που τους θαυμάζουν πολλοί ή που τους θαυμάζουν οι ίδιοι. Επίσης αυτοί που τους επαινούν και τους εγκωμιάζουν ποιητές ή πεζογράφοι. Αυτούς που έχουν τις αντίθετες ιδιότητες οι άνθρωποι τους περιφρονούν· γιατί η περιφρόνηση είναι το αντίθετο της ζηλοτυπίας, και το να αισθάνεται κανείς περιφρόνηση είναι το αντίθετο του να αισθάνεται ζηλοτυπία. Αυτοί που βρίσκονται σε τέτοια κατάσταση ώστε να αισθάνονται ή να προκαλούν τη ζηλοτυπία των άλλων δεν μπορεί παρά να περιφρονούν αυτούς που έχουν τις κακές ιδιότητες οι οποίες είναι αντίθετες των καλών εκείνων ιδιοτήτων που προκαλούν τη ζηλοτυπία — και εξαιτίας αυτών των κακών ιδιοτήτων. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλές φορές οι άνθρωποι περιφρονούν τους ευνοημένους από την τύχη, που η καλή τους όμως αυτή τύχη δεν συνοδεύεται από τα μεγάλης —κατά την κοινή παραδοχή— αξίας αγαθά.

Είπαμε ό,τι είχαμε να πούμε για το θέμα «με ποιά μέσα διεγείρονται τα πάθη και με ποιά μέσα διαλύονται — μέσα που αποτελούν τις πηγές από τις οποίες αντλείται το σχετικό αποδεικτικό υλικό».