Αρχαία Ελληνική Κωμωδία: Θέματα -Τυπικά στοιχεία της Αρχαίας Κωμωδίας: Τυποποίηση

Τυποποίηση (τα Νούμερα)

1. Εύκολα διαπιστώνεται η συνάφεια της Κωμωδίας με τη νεότερη Επιθεώρηση (Θέατρο ποικιλιών, Βαριετέ), όπου κάτω από έναν γενικό τίτλο παρουσιάζονται το ένα μετά το άλλο διάφορα νούμερα, είτε τελείως άσχετα μεταξύ τους είτε μόνο χαλαρά συνδεμένα, όπως συχνά συνέβαινε και στις κωμωδίες της Αρχαίας, ιδιαίτερα στο δεύτερο μέρος τους. Η ομοιότητα πρέπει να ήταν μεγαλύτερη στις πρωταρχές και στα πρώιμα στάδια της αὐτοσχεδιαστικῆς Κωμωδίας, τότε που ερασιτέχνες ἐθελονταί, παρουσίαζαν τραγούδια, φάρσες, σκετσάκια κτό. -προσχεδιασμένα ή της στιγμής-, σατιρίζοντας συγκεκριμένες καταστάσεις, πρόσωπα, ή κατηγορίες προσώπων· πβ. Αριστοτ. Ποιητ. 1449b, όπου και η πληροφορία ότι τὸ μύθους (υποθέσεις) ποιεῖν τὸ μὲν ἐξ ἀρχῆς ἐκ Σικελίας ἦλθε … τῶν δὲ Ἀθήνησιν Κράτης πρῶτος ἦρξεν.

 

2. Τα νούμερα, ως κωμικές μικρομονάδες, έχουν την τάση να επαναλαμβάνονται, και με την επανάληψη να τυποποιούνται. Έτσι, όπως στη νεότερη Επιθεώρηση καθιερώθηκαν τα τυπικά νούμερα του μεθυσμένου, του Μενιδιάτη, του κουτσαβάκη, του Αρμένη κλπ., όπως στον Καραγκιόζη το ακροατήριο περιμένει το νούμερο του Νιόνιου, του Σταύρακα, του Μορφονιού κλπ., παρόμοια και στην Κωμωδία, δίπλα στους επώνυμους πολιτικούς, ποιητές, φιλοσόφους κλπ., σατιρίζονταν τακτικά όχι μόνο ποικίλοι «κακοήθεις» -παράσιτοι, συκοφάντες, πολεμοκάπηλοι, αλαζόνες κλπ.-, αλλά και ορισμένοι επαγγελματίες: ποιητές, γιατροί, μάγειροι, εταίρες κ.ά. Αν μάλιστα μελετήσουμε το φαινόμενο εξελικτικά, θα διαπιστώσουμε ότι με τα χρόνια, στη μετάβαση από την Αρχαία στη Μέση και στη Νέα Κωμωδία, το αρχικά συνηθισμένο και αγαπητό ονομαστί κωμωδείν υποχωρούσε, ώσπου τελικά να έχει πέρα για πέρα αντικατασταθεί από τη σάτιρα των ανθρώπινων τύπων.

 

3. Στα τυποποιημένα κωμικά στοιχεία ανήκουν και ορισμένες σκηνές, που επαναλαμβάνονταν, μερικές και ακόμα επαναλαμβάνονται, κάθε φορά με τις απαραίτητες παραλλαγές. Εδώ ανήκουν, εκτός από το ξυλοφόρτωμα και τους απρόσκλητους επισκέπτες:

 

(α) Η σκηνή μπροστά στην πόρτα: κάποιος χτυπά, κάποιος ανοίγει, και μια μεταξύ τους παρεξήγηση ή διαφωνία προκαλεί το γέλιο. Στους Όρνιθες είναι οι δυο Αθηναίοι που χτυπούν, ο Θεράπων του Έποπα που πετάγεται από τη φωλιά, και ο αμοιβαίος φόβος τους δημιουργεί το κωμικό αποτέλεσμα (60κκ.)· στις Θεσμοφοριάζουσες είναι ο Ευριπίδης με τον συγγενή του που στέκουν μπροστά στην πόρτα του Αγάθωνα, ο Θεράπων που βγαίνει να επιβάλει σιωπή, και ο Μνησίλοχος που την ταράζει με τα βομβάξ του (39κκ.). Θαυμάσιο παράδειγμα αποτελεί η σκηνή στους Βατράχους, όπου ο Διόνυσος ντυμένος Ηρακλής χτυπά την πόρτα του πραγματικού Ηρακλή, που βγαίνει ο ίδιος και ξεσπά στα γέλια (38κκ.)! Παρόμοια, στον Δύσκολο του Μενάνδρου ο μάγειρος χτυπά την πόρτα του Κνήμωνα να ζητήσει ένα κουζινικό και βρίσκει τον μπελά του (500κκ.) - και ας μην ξεχάσουμε την τυπική σκηνή στο Θέατρο σκιών, όπου ο Χατζαηβάτης βροντά την πόρτα του Καραγκιόζη, κι εκείνος τού πετά ψηλοκρεμαστή την ποτιστήρα, γιατί τον ξύπνησε!

 

(β) Το νούμερο της γυμνής χορεύτριας: στίς περισσότερες αριστοφανικές Κωμωδίες ο ποιητής βρίσκει τρόπο να παρουσιάσει στη σκηνή μια περισσότερο ή λιγότερο προκλητική καλλονή (χορεύτρια, αυλητρίδα ή ἑταιρίδιον - η διαφορά δεν ήταν μεγάλη), χαρά για τα μάτια των θεατών, που το περίμεναν αυτό το νούμερο, όπως και τα νεότερα ακροατήρια περιμένουν και το χαίρονται στις επιθεωρήσεις, όταν είτε μεμονωμένες αρτίστες σαν την αξέχαστη Σπεράντζα Βρανά είτε το μπαλέτο παρουσιάζονται με τολμηρές εμφανίσεις. Εδώ ανήκουν οι κόρες του Μεγαρέα στους Αχαρνείς, οι Σπονδές στους Ιππείς, η Δαρδανίδα στους Σφήκες, η Αηδόνα στους Όρνιθες, η Διαλλαγή στη Λυσιστράτη, το Ελάφιον στις Θεσμοφοριάζουσες, η Οπώρα στην Ειρήνη, η Μούσα του Ευριπίδη στους Βατράχους, η Θεράπαινα και αι μείρακες στις Εκκλησιάζουσες - και μόνο στις αναθεωρημένες Νεφέλες και στον Πλούτο οι θεατές φαίνεται πως έμεναν παραπονεμένοι!

4. Για τη συνάφεια της Αρχαίας Κωμωδία με την Επιθεώρηση, βλ. Ι.Θ. Κακριδής, Η Αρχαία ελληνική κωμωδία και οι Νεφέλες του Αριστοφάνη, Αθήνα: Οργανισμός Εθνικού Θεάτρου 1951, Φ. Κακριδής, «Αριστοφανικές τσόντες: "το νούμερο της γυμνής χορεύτριας"», στο περιοδ. Θέατρο, 67/8 (1981) 38-46, και «Νούμερα στον Αριστοφάνη», στον τόμο Ancient Greek Drama, a World Heritage: International Symposium On Ancien Greek Drama, Λευκωσία 1990, σ. 27-32. Για τις σκηνές μπροστά στην πόρτα βλ. L. Radermacher, Aristophanes' Frösche, Wien 21954, σ. 209κκ.