Επίκουρος: Ζώντας σκόπιμα

Δεν συμβαίνει το ίδιο όταν κινούμαστε σπρωγμένοι από ένα χτύπημα, από κάποια δυνατή πίεση, κάποιον εξαναγκασμό. Στην περίπτωση αυτή, η ύλη ολόκληρου του σώματός μας κινείται παρά τη θέλησή μας, ώσπου η θέλησή μας καταφέρνει να το αναχαιτίσει. Δεν βλέπεις πως, ακόμα κι αν κάποιες εξωτερικές δυνάμεις μπορούν να μας κινούν και να μας σέρνουνε, και συχνά προχωρούμε με το ζόρι, μες στο στήθος μας, πάντα κάτι απομένει που ’χει τη δύναμη να αντιμάχεται και να αντιστέκεται; Αυτό είναι που ελέγχει την ύλη των σωμάτων μας…

Λουκρήτιος, Για τη φύση των πραγμάτων

Το παραπάνω απόσπασμα του Λουκρήτιου εγείρει μια νέα πρόκληση που θα πρέπει να συλλογιστούμε: τα όρια της βούλησης. Ελεύθερη βούληση, στο κάτω-κάτω, δεν σημαίνει παντοδυναμία. Μπορεί μάλιστα και ν’ αποθαρρυνθούμε αν αναλογιστούμε πώς, άραγε, μπορεί η δύναμη της βούλησής μας ν’ αναμετρηθεί μ’ όλες μαζί τις δυνάμεις του σύμπαντος! Έτσι, υπάρχουν κι εκείνοι που θα υποστήριζαν ότι η αυτόβουλη δράση, αν και πιθανή, εντούτοις δεν είναι τόσο ισχυρή ώστε να προκαλέσει αξιόλογες αλλαγές. Και ισχυρίζονται πως οι άνθρωποι είναι πλάσματα της συνήθειας, που περισσότερο ντύνουν με λογική εξήγηση τις πράξεις τους παρά δρουν ορθολογικά.

Κι όμως, αν αναλογιστούμε το πώς μπορεί ο νους να εκμεταλλεύεται την ατομική απροσδιοριστία —τις ενεργειακές εκείνες διακυμάνσεις, τις τόσο μικρές που ξεφεύγουν από κάθε μέτρηση-, ενισχύοντάς την αρκετές φορές, έτσι ώστε να μπορεί να οδηγεί ένα ανθρώπινο σώμα που ζυγίζει πενήντα ή εκατό κιλά προς κάθε επιθυμητή κατεύθυνση, θα έχουμε βρει το κλειδί. Μια μικρή σκουντιά μπορεί να πετύχει πολλά μέσα στο σύμπαν μας, όταν δίνεται εκεί που πρέπει. Είναι πια ευρύτατα αποδεκτή από τους σημερινούς επιστήμονες η ιδέα πως οι μελλοντικές εξελίξεις βρίσκονται σε «ευαίσθητη εξάρτηση από αρχικές συνθήκες». Αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή της Θεωρίας του Χάους!‘ Όμως το νόημά της ούτε καινούργιο είναι, ούτε δύσκολο να συλληφθεί’ η ουσία της περιγράφεται πολύ γλαφυρά σε κείνη τη λαϊκή παροιμία του 15ου αιώνα, που λέει:

Για ένα καρφί χάθηκε το πέταλο

Για ένα πέταλο χάθηκε το άλογο

Για ένα άλογο χάθηκε ο καβαλάρης

Για έναν καβαλάρη χάθηκε η μάχη

Για μία μάχη χάθηκε το βασίλειο.

Η δύναμη της ελεύθερης βούλησης μοιάζει μ’ εκείνο το παροιμιώδες καρφί μέσα στο βασίλειο. Χρησιμοποιείστε την, και θα σας είναι δυνατό να διασφαλίσετε το μέλλον. Πάψετε να τη χρησιμοποιείτε, και όλα θα πηγαίνουν κατά διαόλου. Έστω και αν οι περισσότερες πράξεις ή παραλείψεις μας γίνονται από συνήθεια μάλλον παρά συνειδητή επιλογή, οι ίδιες οι συνήθειες εγκαινιάσθηκαν αρχικά με την επιλογή, και μπορούν να αλλάξουν τελικά με την επιλογή. Όσο πιο υπεύθυνα αποτιμούμε και προσαρμόζουμε τις συνήθειές μας, τόσο περισσότερο η πορεία της ζωής μας θα ευθυγραμμίζεται με τους υψηλότερους σκοπούς μας. Μόνο χειραγωγώντας αυτές τις ευαίσθητες θέσεις-κλειδιά, θα σύρουμε τη σκοπιμότητα από το κβαντικό βασίλειο της σκέψης στον ευρύτερο κόσμο της δράσης.

Τα πάθη από μόνα τους, καθώς λειτουργούν με παραμέτρους που έχουν τεθεί από την άσκοπη πορεία της εξέλιξης, απειλούν βέβαια να μας παρασύρουν μακριά από την σκόπιμη πορεία που χαράζει η συνειδητή πρόθεση. Αλλά τα κεντρίσματα των παθών, όπως κι η δύναμη της βούλησης, δεν είναι παντοδύναμα. Στην πραγματικότητα, και οι δυο δυνάμεις μπορούν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με ποικίλους βαθμούς έντασης, και να γεννούν ποικίλα αποτελέσματα.

Ένα ανερμάτιστο πνεύμα μπορεί να παρασύρεται απ’ το πάθος σαν φύλλο που στροβιλίζεται στο παραμικρό αεράκι κι ένα πεισματάρικο πνεύμα, όμοια με βράχο, δεν εγκαταλείπει το έδαφος του ακόμη και στην πιο άγρια θύελλα. Ωστόσο, το πνεύμα που ακολουθεί ένα σκοπό μοιάζει περισσότερο μ’ ένα ιστιοφόρο που προσαρμόζεται δυναμικά στις καταστάσεις, αντλώντας το μεγαλύτερο όφελος κάθε φορά: μπορεί να υψώνει πανιά και ν’ αρμενίζει όταν οι άνεμοι του πάθους φυσούν προς μια ευνοϊκή κατεύθυνση, ή να ρίχνει άγκυρα όταν οι άνεμοι δεν είναι καθόλου ευνοϊκοί.

 Κάπου στο ενδιάμεσο, μεταξύ της αιτιοκρατίας που υποστηρίζει πως ο άνεμος είναι ο αδιαμφισβήτητος υποκινητής κάθε συμπεριφοράς, και του υπαρξισμού που διαβεβαιώνει πως ο άνεμος πνέει όπου θέλουμε εμείς, βρίσκεται τούτη η αλήθεια: πως αυτεξούσιο και πάθος συνυπάρχουν. Δεν υπηρετούμε τα συμφέροντά μας αν αρνηθούμε απερίσκεπτα το πρώτο ή το δεύτερο. Μόνο κατευθύνοντας τα πάθη μας μέσω της βούλησης μπορούμε κάποτε να ελπίσουμε πως θα αρμενίσουμε μες στις προκλήσεις της ζωής με κάποια επιτυχία.

Έτσι λοιπόν, έχοντας αναγνωρίσει πως η ικανότητα της ελεύθερης βούλησης είναι και υπαρκτή και αποτελεσματική, μπορούμε τώρα να κρίνουμε τη στρατηγική του Επίκουρου, με την απαραίτητη εμπιστοσύνη στην ικανότητά μας να τη χρησιμοποιήσουμε -αν επιλέξουμε να τη χρησιμοποιήσουμε!

Για τον Επικούρειο, το κυνήγι της ευτυχίας είναι ένα μεστό σε αλληλεπιδράσεις ταξίδι προσωπικής ανακάλυψης, κι όχι μια χαλκέντερη πειθαρχία σε κάποια εξωτερική αυθεντία. Η ηθική διδασκαλία του Επικουρισμού δεν κατέρχεται υπό μορφή θεϊκών εντολών χαραγμένων σε λίθινες πλάκες. Το μήνυμα του Επίκουρου έρχεται από την απέναντι όχθη να μας προσεγγίσει με τη μορφή πρακτικών συμβουλών που αποφέρουν πρακτικά αποτελέσματα.

Παρ’ όλο που η φύση μάς έχει προικίσει με την ελευθερία ν’ ακολουθήσουμε αυτές τις οδηγίες ή να τις αγνοήσουμε, δεν μας απαλλάσσει ωστόσο από τις συνέπειες των πράξεων ή παραλείψεών μας. Και επειδή αυτές οι συνέπειες μπορούν να ποικίλουν δραματικά (δηλαδή να είναι από ευχάριστες έως καταστροφικές), γι’ αυτόν το λόγο, εθελούσια περιορίζουμε τη συμπεριφορά μας στο μονοπάτι της αρετής.