Πλάθοντας ανθρώπους

Γνώρισα εκατοντάδες οικογένειες και καθεμιά μπορεί να τοποθετηθεί σε κάποιο σημείο της κλίμακας από πολύ στοργική ως πολύ διαταραγμένη. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες στον τρόπο που λειτουργούν οι στοργικές οικογένειες. Οι διαταραγμένες οικογένειες επίσης, άσχετα με το ποιο είναι το πρόβλημά τους, φαίνεται να έχουν πολλά κοινά σημεία. Θα ήθελα λοιπόν να ζωγραφίσω με λίγα λόγια αυτούς τους δυο τύπους οικογενειών, έτσι όπως τους παρατήρησα. Φυσικά, καμιά από τις δυο εικόνες δεν ταιριάζει απόλυτα σε μια ορισμένη οικογένεια, αλλά στη μια ή στην άλλη μπορεί να αναγνωρίσεις κάποιο κομμάτι της δικιάς σου οικογένειας σε δράση.

Εύκολα την αισθάνεται κανείς την ατμόσφαιρα της διαταραγμένης οικογένειας. Κοντά της δεν αργώ να νιώσω δυσφορία. Καμιά φορά κρυώνω, σαν να είναι παγωμένοι όλοι γύρω μου, υπάρχει υπερβολική ευγένεια στην ατμόσφαιρα και το βλέπω καθαρά, πως όλοι βαριούνται. Σε μερικές περιπτώσεις μου φαίνεται πως το καθετί στροβιλίζεται γύρω μου σαν σβούρα. Ζαλίζομαι, δυσκολεύομαι να βρω την ισορροπία μου. Καμιά φορά κάποιο προμήνυμα πλανιέται στην ατμόσφαιρα, που θυμίζει τη γαλήνη πριν απ’ την καταιγίδα, πριν ξεσπάσουν οι αστραπές κι οι κεραυνοί. Άλλοτε πάλι κάποια μυστικότητα βαραίνει τον αέρα. Κάποτε νιώθω βαθιά θλίψη, χωρίς να ξέρω γιατί. Κι αυτό, επειδή οι πηγές της είναι κουκουλωμένες, το καταλαβαίνω.

Όταν βρίσκομαι σε μια τέτοια ατμόσφαιρα διαταραχής, το σώμα μου αντιδρά βίαια. Το στομάχι μου ανακατεύεται, οι ώμοι μου και οι πλάτες μου αρχίζουν και πονάνε και με πιάνει πονοκέφαλος. Θυμάμαι πως αναρωτιόμουν αν τα σώματα των μελών αυτών των οικογενειών αντιδρούσαν όπως αντιδρούσε το δικό μου. Αργότερα, όταν γνωριζόμαστε καλύτερα και αισθανόντουσαν πιο άνετα μαζί μου για να μου διηγηθούν τον τρόπο ζωής της οικογένειάς τους, παραδεχόντουσαν ότι και οι ίδιοι αισθάνονταν τα ίδια πράγματα, όπως κι εγώ. Έχοντας αισθανθεί το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά, άρχισα να καταλαβαίνω γιατί τόσα πολλά μέλη μιας διαταραγμένης οικογένειας βασανίζονται από αρρώστιες. Για τον πολύ απλό λόγο ότι τα σώματά τους αντιδρούν ανθρώπινα σε μια απάνθρωπη ατμόσφαιρα.

Ίσως απορήσετε γι’ αυτές τις αντιδράσεις που περιγράφω εδώ. Ο καθένας, κάθε σώμα αντιδρά στους γύρω του. Πολλοί άνθρωποι δεν έχουν επίγνωση αυτού που συμβαίνει: έχουμε μάθει, καθώς μεγαλώνουμε, να διαγράφουμε αυτά τα συναισθήματα. Με τόσα χρόνια εξάσκησης το ‘χουμε μάθει τόσο καλά, ώστε να μην αντιλαμβανόμαστε καθόλου ότι αντιδράμε, μόνο πού ύστερα από αρκετές ώρες μας πιάνει πονοκέφαλος, πονάει ο ώμος μας ή έχει ανακατευτεί το στομάχι μας. Ακόμη και τότε μπορεί να μην καταλάβουμε το γιατί. Έμαθα, να συντονίζομαι μ’ αυτά τα συναισθήματα και να αναγνωρίζω τα σημάδια τους στους άλλους. Μου λένε πολλά για το τι συμβαίνει εκείνη τη στιγμή. Ελπίζω πως αυτό το βιβλίο θα σας βοηθήσει να μάθετε να αναγνωρίζετε αυτά τα τόσο χρήσιμα σημάδια στον εαυτό σας.Το πρώτο βήμα για την αλλαγή, είναι να αναγνωρίζεις αυτό που συμβαίνει.

Στις διαταραγμένες οικογένειες τα σώματα και τα πρόσωπα των ανθρώπων μιλάνε για την κατάστασή τους. Τα σώματα είναι άκαμπτα και σφιγμένα ή καμπουριασμένα. Τα πρόσωπα είναι σκυθρωπά, λυπημένα ή κενά από συναίσθημα σαν να φοράνε μάσκες. Τα μάτια κοιτάζουν χαμηλά κι αποφεύγουν τον κόσμο. Τα αυτιά δεν ακούνε. Οι φωνές είναι τραχιές και στριγγιές ή μόλις που ακούγονται.

Τα μέλη της οικογένειας δεν είναι φίλοι μεταξύ τους και δε χαίρονται ο ένας τον άλλο. Η οικογένεια μένει μαζί από καθήκον και οι άνθρωποι απλώς προσπαθούν να υπομείνουν ο ένας τον άλλο. Κάθε τόσο κάποιος προσπαθεί να ελαφρύνει την ατμόσφαιρα, αλλά οι λέξεις πέφτουν στο κενό. Τις περισσότερες φορές τα αστεία είναι καυστικά, σαρκαστικά, ακόμη και σκληρά. Οι μεγάλοι είναι τόσο απασχολημένοι να λένε στο παιδί και ο ένας στον άλλο τι να κάνει, που ποτέ δε χαίρονται πραγματικά σαν άτομα. Συχνά τα μέλη των προβληματικών οικογενειών εκπλήσσονται, όταν ανακαλύπτουν ότι πραγματικά μπορούν να χαίρονται ο ένας την παρέα του άλλου.

Βλέποντας ολόκληρες οικογένειες που προσπαθούσαν να ζήσουν μέσα σε τέτοια ατμόσφαιρα, αναρωτιόμουν πώς κατάφερναν να επιβιώνουν. Ανακάλυψα ότι σε μερικές οικογένειες οι άνθρωποι απλώς απέφευγαν ο ένας τον άλλο, ασχολιόντουσαν τόσο πολύ με τη δουλειά και άλλες διάφορες εξωτερικές δραστηριότητες που σπάνια ερχόντουσαν αληθινά σε επαφή με τ’ άλλα μέλη της οικογένειας. Είναι εύκολο να ζεις μαζί με άλλους σ’ ένα σπίτι και να μην τους δεις για μέρες.

Στενοχωριέμαι πολύ όταν είμαι μαζί με αυτές τις οικογένειες. Βλέπω την απελπισία, το αδιέξοδο και τη μοναξιά. Βλέπω το κουράγιο των ανθρώπων που προσπαθούν να τα κουκουλώσουν – ένα κουράγιο που μπορεί να σε πεθάνει πριν την ώρα σου. Μερικοί γραπώνονται από μια μικρή ελπίδα, άλλοι ξεφωνίζουν, γκρινιάζουν ή κλαψουρίζουν μεταξύ τους. Άλλοι δε νοιάζονται πια. Όλοι αυτοί συνεχίζουν χρόνο με το χρόνο να υπομένουν τη μιζέρια τούς ή πάνω στην απελπισία τους να τη φορτώνουν στους άλλους. Δε θα συνέχιζα να βλέπω αυτές τις οικογένειες αν δεν έλπιζα πως μπορεί ν’ αλλάξουν και πραγματικά πολλές απ’ αυτές τα κατάφεραν. Η οικογένεια μπορεί να γίνει το μέρος όπου βρίσκει κανείς αγάπη, κατανόηση και υποστήριξη, ακόμη κι όταν όλα τον εγκαταλείπουν, όπου θα ανανεωθούμε και θα πάρουμε δυνάμεις για να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τον κόσμο. Αλλά για εκατομμύρια οικογενειών με προβλήματα, αυτό παραμένει ένα όνειρο.

Στην αστική και βιομηχανική κοινωνία μας, οι θεσμοί που κανονίζουν τη ζωή μας έχουν διαμορφωθεί έτσι ώστε να είναι πρακτικοί, αποδοτικοί, οικονομικοί, κερδοφόροι – αλλά σπάνια για να προστατεύσουν και να υπηρετούν την ανθρώπινη πλευρά των ανθρώπων. Σχεδόν όλοι μας έχουμε γευτεί τη φτώχεια, τις διακρίσεις, την καταπίεση ή άλλες αρνητικές επιπτώσεις των απάνθρωπων κοινωνικών μας θεσμών. Τα άτομα με διαταραγμένες οικογένειες, που συναντούν απάνθρωπες συνθήκες και στο σπίτι τους, δυσκολεύονται ακόμη περισσότερο να αντέξουν αυτές τις αναποδιές.

Κανένας δε θα διάλεγε σκόπιμα αυτόν τον προβληματικό τρόπο ζωής. Οι οικογένειες τον δέχονται μόνο και μόνο γιατί δεν ξέρουν κανέναν άλλο.Σταμάτα να διαβάζεις για λίγο και σκέψου μερικές οικογένειες απ’ αυτές που ξέρεις και που θα τους ταίριαζε ο χαρακτηρισμός «διαταραγμένες». Η οικογένεια στην οποία μεγάλωσες έχει μερικά από αυτά τα χαρακτηριστικά; Ήταν ψυχρή κατά καιρούς, απονεκρωτική, υπερβολικά ευγενική, μυστικοπαθής, χαώδης; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της οικογένειας όπου ζεις τώρα; Μπορείς να βρεις κάποια σημάδια που να δείχνουν προβλήματα που μέχρι τώρα δεν τα είχες προσέξει;

Πόσο διαφορετικό είναι να βρίσκεσαι σε μια παιδαγωγική οικογένεια! Αμέσως αισθάνομαι τη ζωντάνια, τη γνησιότητα, την ειλικρίνεια και την αγάπη. Νιώθω την παρουσία της καρδιάς και της ψυχής μαζί με το μυαλό. Τα άτομα δείχνουν την αγάπη τους, την κατανόησή τους και το σεβασμό τους για τη ζωή.

Αισθάνομαι πως αν ζούσα σε μια τέτοια οικογένεια, οι άλλοι θα μ’ άκουγαν προσεκτικά κι εγώ θα ενδιαφερόμουν ν’ ακούσω τους άλλους. οι άλλοι θα με υπολόγιζαν κι εγώ θα ήθελα να υπολογίζω τους άλλους. Θα έδειχνα ελεύθερα την αγάπη μου, τον πόνο μου, ή την αποδοκιμασία μου. Δε θα φοβόμουνα να διακινδυνεύσω, γιατί όλοι στην οικογένειά μου θα δεχόντουσαν ότι σίγουρα θα κάνω κάποια λάθη αποφασίζοντας να ρισκάρω – ότι τα λάθη μου φανερώνουν ότι μεγαλώνω. Θα αισθανόμουνα πως έχω το δικαίωμα να υπάρχω σαν άτομο – πως με προσέχουν, μου δίνουν αξία, μ’ αγαπούν και μου ζητούν καθαρά να προσέχω, να δίνω αξία και ν’ αγαπώ τους άλλους. Θα αισθανόμουνα ελεύθερη ν’ ανταποκρίνομαι με κέφι και γέλιο, όταν το ζητάει η στιγμή.

Μπορεί στ’ αλήθεια κανείς να δει και ν’ ακούσει τη ζωντάνια σε μια τέτοια οικογένεια. Τα σώματα είναι γεμάτα χάρη, τα πρόσωπα ήρεμα. Οι άνθρωποι κοιτάζουν ο ένας τον άλλο, δεν κοιτάζουν πέρα ή στο πάτωμα και μιλούν με πλούσιες και καθαρές φωνές. Ροή και αρμονία βασιλεύει στις σχέσεις τους. Τα παιδιά, κόμη και τα νήπια, φέρονται ανοιχτόκαρδα και φιλικά και η υπόλοιπη οικογένεια τους φέρεται σαν να παραδέχεται την προσωπικότητά τους.

Τα σπίτια στα οποία μένουν αυτοί οι άνθρωποι είναι γεμάτα φως και χρώμα. Έχουν σχεδιαστεί για την άνεση και την ευχαρίστησή τους και όχι για να επιδειχτούν στους γείτονες. Είναι ένα μέρος όπου οι άνθρωποι ζουν. Η ησυχία, όποτε απλώνεται, είναι γεμάτη ηρεμία, δεν είναι η ακινησία του φόβου και της επιφύλαξης. Κι η φασαρία προέρχεται από κάποια δραστηριότητα με νόημα κι όχι από βροντές που προσπαθούν να σκεπάσουν κάθε άλλη φωνή. Καθένας ξέρει ότι θα του δοθεί η ευκαιρία να ακουστεί. Δεν πρόλαβε να μιλήσει τώρα, γιατί δεν είχαν καιρό οι άλλοι να τον ακούσουν, όχι γιατί δεν τον αγαπούν.

Τα άτομα ακουμπάνε άνετα το ένα στο άλλο και δείχνουν τη στοργή τους, ανεξάρτητα από την ηλικία τους. Η αγάπη και η φροντίδα δεν εκδηλώνονται με το να κουβαλάς έξω τα σκουπίδια, να, να μαγειρεύεις ή να φέρνεις στο σπίτι το μισθό σου. Αντί γι’ αυτά, εκείνοι δείχνουν την αγάπη τους και τη φροντίδα τους με το να μιλάνε ανοιχτά και ν’ ακούνε μ’ ενδιαφέρον, με το να φέρονται με ευθύτητα και ειλικρίνεια μεταξύ τους και απλώς με το να είναι μαζί.

Τα μέλη μιας στοργικής οικογένειας αισθάνονται ελεύθερα να πουν ο ένας στον άλλον πώς νιώθουν. Μπορούν να συζητήσουν τα πάντα – τις απογοητεύσεις, τους φόβους, τα τραύματα, τους θυμούς, την κριτική, καθώς και τις χαρές και τα επιτεύγματα.

Οι παιδαγωγικές οικογένειες μπορούν και κάνουν σχέδια. Αν κάτι απρόοπτο χαλάσει τα σχέδιά τους είναι έτοιμοι να τα προσαρμόσουν ανάλογα, συχνά μάλιστα με κέφι. Έτσι καταφέρνουν κι αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα της ζωής, χωρίς να πανικοβάλλονται.

Αυτοί οι γονείς βλέπουν τους εαυτούς τους συν εξουσιοδοτημένους αρχηγούς κι όχι συν αυταρχικούς αφέντες. Κύριο ρόλο τους θεωρούν το να διδάξουν στα παιδιά τους να μένουν ανθρώπινα σ’ όλες τις καταστάσεις. Είναι έτοιμοι να ομολογήσουν στο παιδί τη λανθασμένη κρίση τους αλλά και τη σωστή, τη δυσαρέσκειά τους, το θυμό τους, την απογοήτευσή τους, αλλά και τη χαρά τους. Η συμπεριφορά τους ταιριάζει με τα λόγια τους. Πόσο διαφορετικοί είναι αυτοί από τον διαταραγμένο γονιό, που λέει στα παιδιά του να μην παίζουν ξύλο μεταξύ τους, αλλά τους τις βρέχει μόλις τον δυσαρεστήσουν!

Οι γονείς είναι άνθρωποι, δε γίνονται αυτόματα αρχηγοί, μόλις γεννηθεί το πρώτο τους παιδί. Μαθαίνουν πως οι καλοί αρχηγοί ξέρουν να διαλέγουν τη στιγμή: περιμένουν την κατάλληλη ευκαιρία, όταν το παιδί τους πραγματικά θα τους ακουσει, για να του μιλήσουν. Όταν ένα παιδί έχει φερθεί άσχημα, ο πατέρας ή η μητέρα πηγαίνουν κοντά του για να το υποστηρίξουν. Αυτό βοηθάει το παιδί, που ‘χει κάνει κάτι κακό, να ξεπεράσει το φόβο και τις ενοχές και να ωφεληθεί, όσο το δυνατόν πιο πολύ, από το μάθημα που ο γονιός ετοιμάζεται να του προσφέρει.

Τελευταία, είδα μια μάνα σε μια στοργική οικογένεια να χειρίζεται μια δύσκολη κατάσταση με μεγάλη επιδεξιότητα κι ανθρωπιά. Όταν είδε να παλεύουν οι δυο της γιοί, ηλικίας πέντε και έξι χρόνων, τους χώρισε ήρεμα, πήρε τον καθένα από το χέρι και κάθισε έχοντας δεξιά της το ένα παιδί και αριστερά το άλλο. Συνεχίζοντας να τους κρατάει από τα χέρια, τους ρώτησε με τη σειρά να της πουν τι συνέβη. Τους άκουσε και τους δυο πολύ προσεχτικά. Έπειτα, με διάφορες ερωτήσεις, σιγά σιγά κατάλαβε τι είχε συμβεί: ο μικρότερος είχε πάρει ένα δεκάρικο από το ντουλάπι του μεγάλου.

Καθώς τα δυο παιδιά μίλαγαν για την πίκρα και την αδικία που αισθάνθηκαν, τα βοήθησε να συνδεθούν πάλι, επέστρεψε το νόμισμα στον ιδιοκτήτη του και τα προετοίμασε για να λύνουν καλύτερα τις διαφορές τους. Ακόμη, τα παιδιά πήραν ένα καλό μάθημα, πώς να λύνουν τα προβλήματά τους με εποικοδομητικό τρόπο.

Οι γονείς στις παιδαγωγικές οικογένειες ξέρουν ότι τα παιδιά τους δεν είναι από πρόθεση κακά. Αν κάποιος φέρεται καταστροφικά, οι γονείς συνειδητοποιούν ότι έχει γίνει κάποια παρανόηση ή ότι κάποιον η εκτίμηση του εαυτού είναι επικίνδυνα χαμηλή. Ξέρουν πως οι άνθρωποι μαθαίνουν μόνον όταν αισθάνονται ότι έχουν αξία και ότι οι άλλοι την αναγνωρίζουν. Δε χρειάζεται έτσι να ανταποκρίνονται στη συμπεριφορά των άλλων με τέτοιο τρόπο που να κάνει τους άλλους να αισθάνονται μειωμένοι. Ακόμη και όταν είναι δυνατό να πετύχεις την αλλαγή της συμπεριφοράς με τη ντροπή ή με την τιμωρία, η πληγή, που μένει, δεν κλείνει ούτε τόσο εύκολα ούτε τόσο γρήγορα.

Όταν πρέπει να σωφρονιστεί ένα παιδί – σ’ όλα τα παιδιά χρειάζεται κάποτε – οι στοργικοί γονείς βασίζονται στο ξεκαθάρισμα της κατάστασης: ζητάνε πληροφορίες, ακούνε προσεκτικά, χαϊδεύουν, καταλαβαίνουν, διαλέγουν την κατάλληλη στιγμή και συνειδητοποιούν τα συναισθήματα του παιδιού και τη φυσική του ανάγκη να μάθει και να αρέσει. Αυτά μας βοηθούν να αποδώσουμε σαν δάσκαλοι.

Τα παιδιά μαθαίνουν από το άμεσο πρότυπο συμπεριφοράς.

Το να μεγαλώσεις μια οικογένεια, πιθανόν να είναι η πιο δύσκολη δουλειά στον κόσμο. Μοιάζει με τη συγχώνευση των μέσων δυο επιχειρήσεων για την παραγωγή ενός προϊόντος. Παρουσιάζονται όλα τα πιθανά πονοκεφαλιάσματα μιας παρόμοιας προσπάθειας, όταν ένας ενήλικος άντρας και μια ενήλικη γυναίκα ενώνουν τις δυνάμεις τους για να καθοδηγήσουν ένα παιδί από τα πρώτα του βήματα ως την ενηλικίωση. Οι γονείς σε μια στοργική, παιδαγωγική οικογένεια καταλαβαίνουν ότι τα προβλήματα έρχονται γιατί τα φέρνει η ζωή και είναι πανέτοιμοι για δημιουργικές λύσεις σε κάθε πρόβλημα που εμφανίζεται. Η διαταραγμένη οικογένεια, από την άλλη μεριά, βάζει όλες της τις δυνάμεις στην απεγνωσμένη προσπάθεια να κρατηθούν τα προβλήματα μακριά, να μη συμβούν και όταν συμβούν – γιατί φυσικά προβλήματα πάντα υπάρχουν – αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν πια καθόλου δύναμη για να αντιμετωπίσουν την κρίση.

Οι στοργικοί γονείς συνειδητοποιούν πως η αλλαγή είναι αναπόφευκτη: τα παιδιά μεγαλώνουν και αλλάζουν γρήγορα στις διάφορες φάσεις της ζωής τους, μα κι οι στοργικοί ενήλικες δεν παύουν να μεγαλώνουν και να αλλάζουν κι αυτοί κι ο κόσμος γύρω μας, που δε μένει ούτε στιγμή σε αδράνεια. Δέχονται την αλλαγή σαν κομμάτι της ζωής και προσπαθούν να τη χρησιμοποιήσουν δημιουργικά, για να κάνουν τις οικογένειες τους ακόμη πιο στοργικές.

Έρχεται στο νου σου καμιά οικογένεια που θα τη χαρακτήριζες στοργική, έστω και κατά διαστήματα; Θυμάσαι κάποια περίοδο, τώρα τελευταία, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί στοργική η δική σου οικογένεια; Προσπάθησε να θυμηθείς πώς ένιωσες τότε στην οικογένειά σου. Παρουσιάζονται συχνά τέτοιες περίοδοι στην οικογένειά σου;

Μερικοί μπορεί να με κοροϊδέψουν για την εικόνα που έφτιαξα περιγράφοντας τη στοργική οικογένεια και να πουν ότι δεν είναι δυνατόν μια οικογένεια να ζει μ’ αυτόν τον τρόπο. Συνηθίζει κανείς τόσο πολύ στη στερημένη οικογενειακή ζωή, που εύκολα πείθεται πως δεν είναι δυνατόν να υπάρχει και κάποιος άλλος τρόπος ζωής. Σ’ αυτούς θα πω πως η τύχη με βοήθησε να γνωρίσω πολλές στοργικές οικογένειες και πως είναι δυνατόν.

Ίσως μερικοί να διαμαρτυρηθούν και να πουν ότι δεν τους μένει καιρός να παρακολουθούν την οικογενειακή τους ζωή. Τους απαντώ πως μπορεί να εξαρτάται η επιβίωσή τους από αυτό. Οι διαταραγμένες οικογένειες δημιουργούν διαταραγμένα άτομα και έτσι συμβάλλουν στην υποτίμηση του εαυτού που συνδέεται με το έγκλημα, την ψυχασθένεια, τον αλκοολισμό, τη χρήση ναρκωτικών, τη φτώχεια, το περιθώριο για τους νέους, την τρομοκρατία και πολλά άλλα κοινωνικά προβλήματα. δίνοντας στον εαυτό μας κάθε δυνατότητα να κάνει την οικογένειά μας μια φωλιά, κατάλληλη για να μεγαλώσουν άτομα πιο γνήσια ανθρώπινα, επηρεάζουμε και βοηθάμε να γίνει ο κόσμος μας πιο ανθρώπινος και ευαίσθητος. Μπορούμε να κάνουμε την οικογένεια το λίκνο για να μεγαλώνουν πραγματικοί άνθρωποι. Ο καθένα μας είναι μια αποκάλυψη και ο καθένας μας μπορεί ν’ ασκήσει τη δική του επίδραση.

Βιρτζίνια Σατίρ, Πλάθοντας ανθρώπους