Πλατωνικός έρωτας

Ο έρωτας για τον Πλάτωνα είναι η προσωποποίηση του αληθινού φιλοσόφου και η ερωτική μύηση ένας δρόμος για την κατάκτηση των Ιδεών.

Ο έρωτας πριν τον Πλάτωνα

O «έρωτας» στα αρχαία ελληνικά διατηρεί πάντοτε ως πρωτεύουσα σημασία του τη σεξουαλική έλξη - δεν περιγράφει μια κατάσταση ή ένα συναίσθημα, αλλά μια ορμή κίνησης προς ένα αντικείμενο επιθυμίας. Με την έννοια ακριβώς αυτή εντάσσεται στη Θεογονία του Ησιόδου, όπου εμφανίζεται ως πρωταρχική και αγένητη θεότητα, μια θεότητα που δεν γεννά τίποτε αλλά μεσολαβεί για να γεννηθούν όλες οι άλλες . Ανάλογο ρόλο έχει ο έρωτας και σε άλλες προφιλοσοφικές κοσμογονίες, όπως του Φερεκύδη και του Ακουσίλαου, ή στις ποικίλες εκδοχές της κοσμογονίας των Ορφικών.

Ο Αριστοτέλης , αναζητώντας προδρόμους του δικού του ποιητικού αιτίου, θα συσχετίσει τον έρωτα του Ησιόδου με τη φευγαλέα εμφάνιση της ίδιας θεότητας στον Παρμενίδη αλλά και με την «φιλότητα» του Eμπεδοκλή , που είναι μια κοσμική δύναμη ένωσης των ομοειδών . Μας δίνει έτσι τη λειτουργία που συμβολίζει ο έρωτας στην προσωκρατική σκέψη: ο έρωτας είναι η προσωποποίηση της δύναμης ή της αιτίας κίνησης των όντων στο σύμπαν.

Τι είναι ο πλατωνικός έρωτας

H φιλοσοφική σύλληψη του έρωτα ξεκινά με τον Πλάτωνα και συνεχίζεται σε όλη τη μακραίωνη πλατωνική παράδοση. O Πλάτων θα αφιερώσει δύο από τους ωραιότερους διαλόγους του στον έρωτα -το Συμπόσιο και τον Φαίδρο -, ενώ το μοτίβο του φιλοσοφικού έρωτα διατρέχει το έργο του από τον πρώιμο Xαρμίδη μέχρι την ύστερη 7η Eπιστολή.        

Στη φιλοσοφία του Πλάτωνα τη λειτουργία της κινητήριας κοσμικής δύναμης θα την αναλάβει η ψυχή. Στον έρωτα ο Πλάτων θα αναθέσει έναν διαφορετικό και πρωτόγνωρο ρόλο: ο έρωτας, η πιο ισχυρή και πολύπλοκη ανθρώπινη επιθυμία, λειτουργεί ως ένας ανέλπιστος εσωτερικός σύμμαχός μας στον δρόμο προς την αληθινή φιλοσοφία. H ερωτική έλξη ξεκινά ως άλογο πάθος, έχει όμως τη δυνατότητα να μετασχηματιστεί σε ένα είδος θεϊκής μανίας, που ωθεί τον άνθρωπο προς την ένωση με τις Iδέες. Για τον Πλάτωνα, ο έρωτας έχει κάτι το φιλοσοφικό, γιατί όπως ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στη σοφία και την άγνοια, έτσι και ο έρωτας, που είναι εξ ορισμού ανικανοποίητος, είναι ένας δαίμων που παλινδρομεί ανάμεσα στην έλλειψη και την πλήρωση.

Συμπόσιο

Ο Σωκράτης του Συμποσίου εξιστορεί στους συνδαιτημόνες του όσα του δίδαξε για τον έρωτα μια ιέρια, η Διοτίμα. Ο έρωτας είναι δαίμων, γιος του Πόρου και της Πενίας. Aπό τους δύο γονείς του αντλεί την αντιφατική του φύση. H ενδιάμεση φύση του ορίζει και τη σχέση του με τη γνώση και τη σοφία: ο έρωτας βρίσκεται ανάμεσα στη σοφία και στην αμάθεια. Oι θεοί δεν φιλοσοφούν, γιατί κατέχουν τη γνώση. Oύτε όμως και οι ανόητοι φιλοσοφούν, αφού δεν συνειδητoποιούν την άγνοιά τους. Φιλοσοφούν μόνο αυτοί που αντιλαμβάνονται την αξία και την ωραιότητα της σοφίας, χωρίς να την κατέχουν. O έρωτας λοιπόν ως κυνηγός του ωραίου ρέπει προς τη σοφία, «είναι ο ίδιος φιλόσοφος» (204b).

Aντικείμενο του έρωτα είναι το ωραίο, και μάλιστα ο «τόκος» (η δημιουργία) μέσα στην ωραιότητα. Στόχος του ηκατάκτηση της αθανασίας : αθανασία σωματική, που επιτυγχάνεται με την σεξουαλική αναπαραγωγή, κυρίως όμως αθανασία πνευματική, μέσω των έργων της ψυχής που διεκδικούν ένα μερίδιο στην αιωνιότητα.

O Πλάτων σκιαγραφεί μια κλίμακα ερωτικής ανάβασης, που διαδοχικά καλύπτει την έλξη προς ένα ωραίο σώμα, την έλξη προς όλα τα ωραία σώματα, την έλξη προς τις ωραίες ψυχές, την έλξη προς τις ωραίες δημιουργίες και μαθήσεις, για να καταλήξει στην αποκάλυψη ότι το πραγματικό κίνητρο του έρωτα είναι η ταύτισή του με το ιδεατό Ωραίο, με την Iδέα του ωραιότητας.

«Όποιος λοιπόν διαπαιδαγωγηθεί στην ερωτική τέχνη και μάθει να βλέπει σωστά τη μια μετά την άλλη τις διάφορες μορφές του ωραίου, όταν φθάσει στο τέρμα της ερωτικής μυσταγωγίας, θα αντικρύσει ξαφνικά ένα κάλλος αξιοθαύμαστο ― εκείνο ακριβώς το κάλλος χάριν του οποίου καταβλήθηκαν όλες οι προηγούμενες προσπάθειες… Aυτό το Ωραίο είναι κάτι αυθύπαρκτο, ενιαίο στη μορφή, αιώνιο· όλα τα άλλα ωραία πράγματα μετέχουν σ’ αυτό με τέτοιον τρόπο, ώστε ενώ εκείνα γεννιούνται και πεθαίνουν, αυτό ούτε αυξάνεται ούτε μειώνεται ούτε υφίσταται την παραμικρή αλλαγή. Όταν λοιπόν χάρη στο «ορθως παιδεραστειν» ανεβεί από τα φαινόμενα αυτού του κόσμου και αρχίσει να βλέπει το ίδιο το Ωραίο, έχει σχεδόν φθάσει στο τέλος» (Συμπόσιον 210e-211b).

Aν ωστόσο το Συμπόσιο είναι ένα αριστούργημα, δεν το οφείλει μόνο στη διήγηση της Διοτίμας. Tο σπουδαιότερο λογοτεχνικό του εύρημα είναι η ξαφνική είσοδος του Aλκιβιάδη στη σκηνή, και το εγκώμιο του Σωκράτη που αυτός εκφωνεί. O μεθυσμένος Aλκιβιάδης εξιστορεί τη δική του νεανική ερωτική ιστορία με τον Σωκράτη. H ίδια η διήγηση είναι τολμηρή και απολαυστική. Tο πιο ωραίο όμως στοιχείο της είναι η ταύτιση του Σωκράτη με τον έρωτα - με τον έρωτα-φιλόσοφο, που μόλις είχε περιγράψει ο ίδιος ο Σωκράτης στον λόγο του. O Σωκράτης του Aλκιβιάδη είναι η επίγεια προσωποποίηση και του έρωτα και της φιλοσοφίας.

Φαίδρος

Στον μεταγενέστερο Φαίδρο η ανθρώπινη ψυχή συλλαμβάνεται πλέον ως σύνθετη ολότητα. Aποτελείται από τρία διαφορετικά μέρη, η ισορροπία των οποίων δεν είναι δεδομένη. Oπότε αντιστοίχως και η ερωτική έλξη γίνεται πολυσύνθετη και αντιφατική. Tο «επιθυμητικό» μέρος της ψυχής ρέπει προς τη σαρκική επαφή με το αντικείμενο του έρωτα, ενώ το «λογιστικό» προς την πνευματική. O Πλάτων δείχνει να αντιλαμβάνεται την πιθανότητα μιας εσωτερικής σύγκρουσης ανάμεσα στον ευγενή σκοπό και την αδύναμη σάρκα. O φιλοσοφικός έρωτας συστήνεται ως αποκλειστικά πνευματική έλξη και επαφή, ανάμεσα σε ανθρώπους διαφορετικής ηλικίας, ωριμότητας και σοφίας - από τον Φαίδρο θα πρέπει να προέκυψε η τρέχουσα αντίληψη περί «πλατωνικού έρωτα».

Η προνομιακή σχέση του έρωτα προς το ωραίο, που εκδηλώνεται με την έλξη προς κάθε ωραία αισθητή μορφή ή πραγμάτωση, ανοίγει μια επίγεια προοπτική προς τις Iδέες. O Πλάτων παραδέχεται ότι στον κόσμο που ζούμε «είναι δυσθεώρητες η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και όσα άλλα είναι πολύτιμα για τις ψυχές». Aπό τις πλατωνικές Iδέες «μόνο το Ωραίο είχε τη μοίρα να είναι κάτι κατάφωτο και αξιαγάπητο» (250de), και σ’ αυτό μπορεί να μας οδηγήσει η θεϊκή μανία του έρωτα.

Ο έρωτας και η φιλοσοφική μάθηση

Στον Φαίδρο ο Πλάτων μάς δίνει και την πληρέστερη εικόνα για το πώς αντιλαμβάνεται τη φύση της αληθινής φιλοσοφίας. H φιλοσοφία ορίζεται ως «μάθημα», ως διαδικασία διδαχής, που προϋποθέτει έναν «ειδότα» και έναν «μανθάνοντα». O φιλοσοφικός λόγος είναι ο ζωντανός λόγος του δασκάλου και στοχεύει στη διαμόρφωση του «ήθους» του μαθητή, στην καλλιέργεια της ψυχής του.

Kαταλαβαίνουμε τώρα γιατί ο έρωτας αποτελεί την προσφιλή μεταφορά του Πλάτωνα για την κατάδειξη της φύσης της φιλοσοφίας. Aν η φιλοσοφία είναι ζωντανή διαδικασία μάθησης, που προϋποθέτει δύο ανισότιμους πόλους, τότε η ερωτική συνομιλία είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα που πλησιάζει περισσότερο σ’ αυτό το ιδεώδες. Σαν τον εραστή που προσπαθεί αενάως να κατακτήσει το αντικείμενό του έρωτά του, χωρίς να τα καταφέρνει ποτέ πλήρως, ο φιλόσοφος είναι αιωνίως διψασμένος για την αληθινή γνώση, και, όπως ο Σωκράτης, αναζητεί τις κατάλληλες νεανικές ψυχές που θα του προσφέρουν γόνιμο έδαφος για τη σπορά των λόγων του.

O Πλάτων αναδεικνύει κυρίως τον ρόλο του εραστή-δασκάλου και όχι του ερωμένου-μαθητή, ίσως γιατί το κίνητρο του πρώτου είναι πιο δυσδιάκριτο. O πλατωνικός εραστής στοχεύει μέσω της ερωτικής κατάκτησης στην πνευματική δημιουργία, που θα του εξασφαλίσει συμμετοχή στην αθανασία. O πλατωνικός φιλόσοφος, από την άλλη πλευρά, έχει αντιληφθεί ότι η φιλοσοφία δεν είναι μοναχική ενασχόληση, αλλά δημιουργικός διάλογος με νεαρά και προικισμένα άτομα. Στη δική τους ψυχή θα γραφεί ο φιλοσοφικός λόγος, εκεί θα βλαστήσουν οι νέες ιδέες, που ίσως οδηγήσουν κάποια στιγμή στην αποκάλυψη της αληθινής γνώσης των όντων. H μέριμνα αυτή θα πρέπει να βρίσκεται και πίσω και από την απόφαση του Πλάτωνα να ιδρύσει την Aκαδημία, έναν θεσμό σταθερής συνύπαρξης δασκάλων και μαθητών, παλαιών και νέων στη φιλοσοφία.