Ο Ιμμάνουελ Καντ και η έννοια της ελευθερίας

Ο Ιμμάνουελ Καντ, που γεννήθηκε το 1724 (πεθ. 1804) στην Πρωσία. Όντας όμως αδύνατον να μελετηθεί και να καταγραφεί έστω και συνοπτικά, όπως γίνεται εδώ, μια τόσο εκτενής και πολύπλευρη φιλοσοφία, που θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους και στοχαστές όλων των εποχών.

Ο Καντ γεννήθηκε, έζησε και πέθανε στο Καίνιξμπεργκ (τώρα ρώσικο Καλίνινγκραντ) της Ανατολικής Πρωσίας, δεν παντρεύτηκε ποτέ, δεν εγκατέλειψε ποτέ τη γενέτειρα του και είχε γίνει αντικείμενο σχολιασμού για την εντυπωσιακή ακρίβειά του στις κοινωνικές συναναστροφές - υπόδειγμα αυτοπειθαρχίας και παραξενιάς. Αξιοσημείωτο είναι ότι χρηματοδότησε τις σπουδές του παραδίδοντας ιδιωτικά μαθήματα και κερδίζοντας στοιχήματα στο μπιλιάρδο.

Η έννοια της ελευθερίας είναι βασική στη φιλοσοφία του Καντ. Όταν αναγνωρίζουμε ένα υποκείμενο ως ηθικό ον, έχουμε προϋποθέσει ότι αυτό είναι ελεύθερο. Αν κάποια όντα δεν είναι ελεύθερα, τότε δεν θα είναι και ηθικά. Ηθικό ον λέγεται αυτό που είναι ικανό για καλές ή κακές πράξεις. Σύμφωνα με τον Καντ, ηθικά όντα είναι μόνο τα έλλογα όντα. Άρα, δημιουργείται εξαρχής μια κάθετη διάκριση ανάμεσα σε όσα είναι άλογα (είτε αυτά είναι ζώα είτε απλά πράγματα) και όσο είναι έλλογα (π.χ., οι άνθρωποι, ο «Θεός», οι «άγγελοι» ή ένας έλλογος εξωγήινος).

Είναι τα ανθρώπινα όντα ελεύθερα; Φαίνεται η απάντηση να είναι αρνητική: διότι υποθέτουμε ότι είμαστε υποταγμένοι στους φυσικούς νόμους, στους κοινωνικούς νόμους κ.ά. Για παράδειγμα, στους νόμους της φυσικής αιτιότητας που καθιστούν αδύνατον να πετάξουμε σαν πουλιά, ακόμα κι αν το θέλαμε. Το ίδιο ανελεύθεροι είμαστε εκ του γεγονότος ότι έχουμε μια ορισμένη μητρική γλώσσα, την οποία ούτε έχουμε επιλέξει ούτε μπορούμε να αποτινάξουμε, διότι πρόκειται για μια αναγκαιότητα που δεν μπορούμε να υπερβούμε. Από αυτή την οπτική, κανείς δεν είναι απόλυτα ελεύθερος. Το καθετί συμβαίνει μέσα στο κόσμο μόνο σύμφωνα με φυσικούς νόμους. Αν αυτή είναι η μόνη δυνατή οπτική, τότε η ελευθερία είναι ψευδαισθητική.

Αντίθετα, το να δεχθούμε ότι τα ανθρώπινα υποκείμενα είναι ελεύθερα θα σήμαινε ότι η αιτιότητα δεν αρκεί για την εξήγηση όλων των φαινομένων του κόσμου. Δηλαδή, ότι είναι απαραίτητο να δεχθούμε μια «ελεύθερη αιτιότητα». Μια αιτιότητα από την οποία συμβαίνει κάτι και η οποία δεν απαιτεί τη ύπαρξη μιας προηγούμενης αιτίας. Χρειάζεται, συνεπώς, να νοήσουμε μια απόλυτα αυτενεργή αιτία. Σημαντικό είναι να κατανοήσουμε ότι η ελευθερία συνιστά αιτία και μάλιστα, κατά τον Καντ, ελεύθερη αιτιότητα. Αν δεν ήταν αιτία, δεν θα μπορούσε να εξηγήσει πώς είναι δυνατόν να παράγει πράξεις. Προσοχή: η ελευθερία που αναζητάμε δεν είναι απλώς η δυνατότητα να σκεφθούμε κάτι, αλλά η δυνατότητα να παράγουμε, χωρίς καμιά εξωτερική εξάρτηση, μια αλυσίδα πράξεων.

Κατά τον Καντ, ελευθερία είναι η δυνατότητά μου να κατανοώ τον ηθικό νόμο ως κίνητρο για πράξη. Σκεφτείτε ότι είναι ο νόμος που με προστάζει να πράξω κάτι απλώς και μόνο επειδή αυτό είναι αγαθό. Το σημαντικό είναι ότι ο ηθικός νόμος είναι αναπόσπαστο στοιχείο του πρακτικού λόγου. Επειδή ακριβώς ο πρακτικός λόγος είναι ελευθερία, είναι ανεξάρτητος από τη φυσική αιτιότητα και τους φυσικούς νόμους. Αυτή η ανεξαρτησία του καθιστά δυνατό αλλά και αναγκαίο το να δεσμεύεται ο πρακτικός λόγος από το δικό του νόμου, τον ηθικό νόμο.

Μια δεύτερη σημαντική διάκριση είναι αυτή ανάμεσα στον κόσμο των φαινομένων και τον κόσμο των νοουμένων: σε γενικές γραμμές, η βασική ιδέα του Καντ είναι ότι η διάνοια μας (Verstand) μπορεί να κατανοήσει μόνο ό,τι δίδεται σε εμάς μέσω των αισθήσεων, δηλαδή ό,τι υπόκειται στις apriori εποπτείες του χώρου και του χρόνου. Αντίθετα, υπάρχουν πράγματα που μπορούμε να συλλάβουμε με το λόγο μας (Vernunft), τα οποία δεν δίδονται εμπειρικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι αντιφατικά ή απλώς φαντασιακά. Ό,τι περιγράφει ο λόγος, υπό αυτή την έννοια, δεν θα βρίσκεται σε χώρο και σε χρόνο: τέτοιας μορφής είναι και η ελευθερία. Το πώς κάτι που συνιστά νοούμενο είναι δυνατόν ή όχι να πιστοποιείται έμμεσα από την ανθρώπινη εμπειρία, θα το διαπιστώσουμε στην πορεία μέσα και από τα υπόλοιπα κομμάτια της φιλοσοφίας του. Για αρχή, ας έχουμε το εξής υπόψη μας: και μόνο το ότι κατανοούμε τους εαυτούς μας ως ηθικά όντα, γεγονός που προϋποθέτει ότι αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως ελεύθερα όντα, είναι επαρκής πιστοποίηση του ότι όντως είμαστε ελεύθερα όντα, ότι δηλαδή η ελευθερία είναι πραγματική.