Η Yγεία των Ματιών μας

Είναι τα «παράθυρά» μας στον κόσμο, γι’ αυτό αν «ραγίσουν» ή «σπάσουν» η ζωή μας δεν είναι ποτέ πια η ίδια. Ετσι η τρέχει με αλματώδεις ρυθμούς προκειμένου να χαρίσει καθαρό βλέμμα στους ανθρώπους που το στερούνται. Σήμερα «Το Βήμα» παρουσιάζει με τη βοήθεια έγκριτων ελλήνων και ξένων ειδικών όλες τις τελευταίες εξελίξεις σε ένα πεδίο που… βλέπει μακριά στην κυριολεξία. «Παραδοσιακές» τεχνικές, όπως τα λέιζερ και οι ενδοφακοί, βελτιώνονται ώστε να προσφέρουν θεραπεία για πλήθος οφθαλμικών παθήσεων όσο το δυνατόν πιο αναίμακτα.
Την ίδια στιγμή σε διαφορετικά κέντρα ανά τον κόσμο μια επανάσταση βρίσκεται σε εξέλιξη: μέθοδοι όπως η έγχυση βλαστικών κυττάρων, η γονιδιακή θεραπεία, τα βιονικά εμφυτεύματα αλλά και οι υπέρηχοι δοκιμάζονται σε ανθρώπους δίνοντας υπόσχεση για ένα μέλλον στο οποίο το… σκοτάδι δεν θα έχει πια θέση. Παράλληλα, αξίζει να διαβάσουμε προσεκτικά σε ποιον βαθμό επηρεάζουμε εμείς οι ίδιοι την υγεία των ματιών μας μέσα από τον τρόπο ζωής που επιλέγουμε!

Η υγεία των ματιών εξαρτάται άμεσα από το περιβάλλον και τον τρόπο ζωής μας. Παραδοσιακά γνωρίζουμε ότι οι περισσότερες οφθαλμικές παθήσεις έχουν ένα γενετικό υπόβαθρο – η μυωπία, για παράδειγμα, είναι μια κατ’ εξοχήν «οικογενειακή υπόθεση». Τα τελευταία χρόνια ωστόσο οι μελέτες έχουν αναδείξει μια νέα, εξωτερική παράμετρο που επηρεάζει την υγεία των ματιών μας – το περιβάλλον. Και όταν λέμε περιβάλλον, δεν εννοούμε μόνο αυτό στο οποίο ζούμε αλλά και τις συνήθειες που υιοθετούμε.
Οπως αποδεικνύεται, ο σύγχρονος, «αστικός» τρόπος ζωής δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκός για την όρασή μας. Η κακή ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε, ο περιορισμός μας σε κλειστούς χώρους, η υπερβολική προσήλωση στις οθόνες του κινητού και του υπολογιστή μας ή η ανθυγιεινή συνήθεια του καπνίσματος είναι μόνο μερικές από τις αιτίες που τα νέα ευρήματα φαίνεται να ενοχοποιούν για την «έκρηξη» των σχετικών με τα μάτια προβλημάτων που παρατηρείται στον ανεπτυγμένο κόσμο.
Ως ένα παράδειγμα αυτής της «έκρηξης» αναφέρεται από τους ειδικούς η Κίνα. Μέσα σε μερικές δεκαετίες – οι οποίες, όπως επισημαίνεται, συμβαδίζουν με την οικονομική ανάπτυξη – η εμφάνιση μυωπίας στη χώρα έχει αυξηθεί αλματωδώς. Περισσότεροι από 400 εκατομμύρια Κινέζοι – περίπου το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού των 1,3 δισεκατομμυρίων – έχουν σήμερα μυωπία, με τα ποσοστά να εμφανίζονται σε ιλιγγιώδη ύψη στους νέους, αφού το 80%-90% των παιδιών είναι μύωπες τελειώνοντας το σχολείο.
Αυξητικές τάσεις παρατηρούνται και στην Ευρώπη, όπου οι γιατροί εκτιμούν ότι τα τελευταία χρόνια η αναλογία των μυώπων στον ευρωπαϊκό πληθυσμό έχει ανέβει από το 20% στο 40%. Οι ειδικοί πάντως επισημαίνουν ότι οι εκτιμήσεις γίνονται κατά προσέγγιση, καθώς στις περισσότερες χώρες – της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης – δεν έχει γίνει συστηματική καταγραφή και γενικώς οι μελέτες του είδους βρίσκονται ακόμη στην αρχή τους.

Γονίδια και περιβάλλον Ο κ. Θέμης Καρμίρης, επιμελητής της Οφθαλμολογικής Κλινικής του 251 Γενικού Νοσοκομείου Αεροπορίας.
Τι ακριβώς εννοούμε όμως όταν λέμε «περιβάλλον»; «Πριν προσπαθήσει κανείς να κατονομάσει την επίδραση του περιβάλλοντος, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μπορέσει να προσδιορίσει τι ακριβώς εννοούμε με αυτόν τον όρο» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Θέμης Καρμίρης, επιμελητής της Οφθαλμολογικής Κλινικής του 251 Γενικού Νοσοκομείου Αεροπορίας. «Σύμφωνα με τον Αϊνστάιν “το περιβάλλον είναι οτιδήποτε δεν είμαι εγώ!”. Στο πλαίσιο αυτό, στα θέματα υγείας το περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί οτιδήποτε μη γενετικά καθορισμένο, το οποίο επηρεάζει την αιτία ή το αποτέλεσμα μιας νόσου. Σίγουρα είναι δύσκολο να απομονώσει κανείς αυτές τις επιδράσεις, καθώς πολύ λίγες καταστάσεις είναι αμιγώς “γενετικές” ή αμιγώς “περιβαλλοντικές”.
Τα γονίδια δεν δρουν παρά μόνο μέσα σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, και τα περιβάλλοντα δεν δρουν σε τίποτε άλλο παρά σε οργανισμούς, κύτταρα ή μόρια, που είναι τα παράγωγα των γονιδίων». Ενδεικτικά ο γιατρός αναφέρει ότι παρά το γεγονός πως το πρωτογενές γλαύκωμα ανοιχτής γωνίας έχει διαπιστωθεί ότι έχει γονιδιακή βάση σε ποσοστό μικρότερο του 5%, τα ποσοστά εμφάνισής του ποικίλλουν από πληθυσμό σε πληθυσμό. «Αν αναλογιστεί κανείς ότι η πιθανότητα εμφάνισης γλαυκώματος κυμαίνεται από 0,06% στους Εσκιμώους στην Αλάσκα ως 8% στην Καραϊβική, μπορεί εύκολα να συμπεράνει πως τα διαφορετικά ποσοστά οφείλονται στην αλληλεπίδραση γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων» επισημαίνει.
Ιστορικά, όπως μας λέει ο κ. Καρμίρης, η μελέτη του περιβάλλοντος ξεκίνησε με τη μελέτη των οργανικών και ανόργανων επιδράσεων, όπως το κλίμα και οι κλιματικές αλλαγές, το έδαφος και οι μολυσματικοί παράγοντες. Σταδιακά όμως ο όρος επεκτάθηκε ώστε να συμπεριλάβει και το οικιακό, το πολιτικό και πολιτισμικό ή ακόμη και το εργασιακό περιβάλλον.
«Ετσι λοιπόν σήμερα, όταν αναφερόμαστε σε πιθανές περιβαλλοντικές επιδράσεις στην υγεία, οι αντίστοιχοι παράγοντες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε πληθυσμιακούς-δημογραφικούς, σε “αβιοτικό” φυσικό περιβάλλον, στο οποίο, ενδεικτικά, ανήκουν οι κλιματικές αλλαγές, η υπεριώδης ακτινοβολία και η μόλυνση της ατμόσφαιρας, σε “βιοτικό” περιβάλλον, στο οποίο ανήκουν η χλωρίδα και η πανίδα, σε οικιακό περιβάλλον, στο οποίο ανήκει το ατομικό περιβάλλον που “κατασκευάζει” ο καθένας μας και στο οποίο πέρα από τις συνθήκες διαβίωσης και τις συνθήκες υγιεινής περιλαμβάνονται και παράγοντες όπως οι διατροφικές συνθήκες, το κάπνισμα, το αλκοόλ, καθώς επίσης οι εργασιακές συνθήκες» εξηγεί.

Καύσωνες και κλιματική αλλαγή: Οπως είναι εμφανές, ο έλεγχος κάποιων από τους παραπάνω περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως το κάπνισμα ή η διατροφή, περνάει άμεσα «από το χέρι» μας, άλλων όμως όχι ακριβώς. Σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία ανήκουν η άνοδος της θερμοκρασίας της Γης και η αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας (UVA, UVB) εξαιτίας της αραίωσης του στρώματος του όζοντος στην ατμόσφαιρα, τις οποίες, αν και ανθρωπογενείς, δεν μπορούμε να «σβήσουμε» μέσα σε μία ημέρα.
«Το αποκαλούμενο και φαινόμενο του θερμοκηπίου αναμένεται να προκαλέσει τα επόμενα χρόνια αύξηση της θερμοκρασίας σε εύρος 1,4-5,8 βαθμών Κελσίου» αναφέρει ο κ. Καρμίρης. «Νοσήματα του προσθίου ημιμορίου συνδυάζονται με την αύξηση της θερμοκρασίας. Περιβάλλον με σκόνη, ζέστη και υγρασία ευνοεί την εμφάνιση ξηροφθαλμίας καθώς και περιπτώσεων ελκών του κερατοειδούς από μύκητες, που παρουσιάζουν θεραπευτικές δυσκολίες και απειλητικές για την όραση συνέπειες». Οι καύσωνες αποτελούν επίσης, όπως φαίνεται, αιτία «πυροδότησης» του καταρράκτη.
«Μελέτες συσχετίζουν τις υψηλές θερμοκρασίες και τις κρίσεις αφυδάτωσης, είτε λόγω αυξημένης θερμοκρασίας είτε λόγω ελαττωμένης πρόσληψης υγρών, με την αυξημένη εμφάνιση θολεροτήτων του φακού και κατά συνέπεια με την ταχύτερη εμφάνιση καταρράκτη» λέει.
Η αυξανόμενη υπεριώδης ακτινοβολία έχει ακόμη πιο σοβαρές συνέπειες, και μάλιστα σε διαφορετικά «στρώματα», από τον εξωτερικό οφθαλμό ως τις εσωτερικές δομές του ματιού. Μελέτες έχουν συνδέσει την UVB με την πρόκληση φωτοκερατίτιδας, την ανάπτυξη καρκινωμάτων στον επιπεφυκότα, την ανάπτυξη φλοιώδους καταρράκτη, την ηλικιακή εκφύλιση της ωχράς κηλίδας και το χοριοειδικό μελάνωμα, μια μορφή καρκίνου του ματιού.
«Η επίδραση της έκθεσης σε υπεριώδη ακτινοβολία είναι επίσης βλαπτική για τον κερατοειδή ύστερα από μια διαθλαστική επέμβαση με laser και αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους συνιστάται η χρήση γυαλιών ηλίου για το χρονικό διάστημα που ακολουθεί την επέμβαση» επισημαίνει ο οφθαλμίατρος.

Ξηροφθαλμία: προσοχή στην καύση βιομάζας! Η ποιότητα του αέρα της ατμόσφαιρας τόσο στον εξωτερικό χώρο όσο και στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού και της εργασίας μας παίζει και αυτή καίριο ρόλο. Η ατμοσφαιρική ρύπανση εκτός από ερεθισμούς και κοκκίνισμα στα μάτια φαίνεται από πρόσφατα ευρήματα να ευνοεί και την ξηροφθαλμία ή νόσο της οφθαλμικής επιφάνειας, μια πολυπαραγοντική νόσο των δακρύων και της οφθαλμικής επιφάνειας η οποία αν και ακούγεται σχετικά «αθώα» προκαλεί διαταραχές όρασης και υποκειμενικές ενοχλήσεις ενώ μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή της επιφάνειας του ματιού και φλεγμονές.
Είναι ενδεικτικό ότι κάποιες μελέτες εμφανίζουν την ξηροφθαλμία να έχει εξίσου αρνητική επίδραση στον άνθρωπο με την ασταθή στηθάγχη, ενώ μια μελέτη στην Ιαπωνία υπολόγισε ότι κάθε επιχείρηση έχει μέση απώλεια εσόδων 6.000 δολαρίων (4.450 ευρώ) τον χρόνο για κάθε εργαζόμενό της με τεκμηριωμένη νόσο της οφθαλμικής επιφάνειας.
Το εργασιακό και οικιακό περιβάλλον, οι ώρες μπροστά στον υπολογιστή και η ποιότητα του εσωτερικού αέρα φαίνονται επίσης να ευνοούν την ξηροφθαλμία αλλά και μια σειρά άλλα προβλήματα. «Η λεγόμενη οικιστική μόλυνση του αέρα – Household Air Pollution ή HAP – που προέρχεται από την καύση ξύλου, κάρβουνου και γενικότερα βιομάζας έχει συσχετιστεί με αρνητική επίδραση στην υγεία στο αναπνευστικό και την εμφάνιση καρκίνου, φαίνεται όμως ότι παίζει σημαντικό ρόλο και στην εμφάνιση ανεπιθύμητων επιδράσεων στους οφθαλμούς» μας λέει ο κ. Καρμίρης.
«Η HAP, μια γνωστή οντότητα στις αναπτυσσόμενες χώρες, είναι μια νέα πραγματικότητα και στη χώρα μας». Αποδεδειγμένες παρενέργειες της εσωτερικής ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι ο ερεθισμός και το κοκκίνισμα των ματιών με τις ενοχλητικές συνέπειες που συνεπάγονται, ενώ επιπλέον ενδέχεται να πυροδοτεί και άλλα σοβαρότερα προβλήματα σε συνδυασμό με το γενετικό υπόστρωμα του καθενός, αφού συμβάλλει στη δημιουργία φλεγμονής.

Κάπνισμα, οθόνες, αλκοόλ: Οσον αφορά τον τρόπο ζωής και τις συνήθειές μας, το κάπνισμα, πέραν του ότι σχετίζεται με πολλά σοβαρά προβλήματα υγείας όπως ο καρκίνος ή οι καρδιαγγειακές παθήσεις, φαίνεται πως βλάπτει σοβαρά και τα μάτια μας. «Το κάπνισμα έχει συνδεθεί τόσο με την αυξημένη εμφάνιση ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδος όσο και με τον καταρράκτη ενώ έχει επιβαρυντική επίδραση και στην ξηροφθαλμία» λέει ο κ. Καρμίρης.
«Στην περίπτωση του γλαυκώματος, τα αποτελέσματα είναι αμφιλεγόμενα. Τόσο η πιθανότητα όσο και το μέγεθος της επίδρασης αυξάνονται όσο αυξάνεται και ο αριθμός των τσιγάρων. Επίσης, λόγω της γνωστής δράσης του στα αγγεία, το κάπνισμα συσχετίζεται από πολλούς με την αυξημένη εμφάνιση αγγειακών παθήσεων των οφθαλμών. Και φυσικά, αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι δεν βλάπτει μόνο τους ενεργητικούς καπνιστές αλλά και τους παθητικούς, που εκτίθενται στο νέφος του καπνού του τσιγάρου».
Η έκθεσή μας στο τεχνητό φως, και κυρίως αυτό της οθόνης του ηλεκτρονικού υπολογιστή, της ταμπλέτας και του κινητού τηλεφώνου μας, φαίνεται επίσης να έχει αρνητικό ρόλο, αν και οι σχετικές έρευνες βρίσκονται ακόμη στην αρχή τους. Τα τελευταία χρόνια μελέτες στη Γαλλία και στην Ισπανία έχουν δείξει ότι το μπλε φως των φωτοδιόδων (LED) καταστρέφει τα κύτταρα-φωτοϋποδοχείς του αμφιβληστροειδούς των ζώων και του ανθρώπου, απαιτούνται όμως περαιτέρω έρευνες ώστε να διευκρινιστούν επακριβώς οι συνέπειες που ενδέχεται να έχει στην όραση η χρήση των LED τόσο στις οθόνες όσο και για τον φωτισμό των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων.

Φρούτα και ω3. Αντίστοιχα μελέτες έχουν εντοπίσει ότι μια σειρά από άλλους παράγοντες «lifestyle», όπως η άσκηση, η κατανάλωση αλκοόλ ή η διατροφή, ενδέχεται να επηρεάζουν τις οφθαλμολογικές παθήσεις. Μελέτες π.χ. έχουν συνδέσει τη χαμηλή σε ω3 λιπαρά διατροφή με την εμφάνιση της ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδος και της ξηροφθαλμίας, ενώ συγκεκριμένες δραστηριότητες έχουν ως συνέπεια την αύξηση της ενδοφθάλμιας πίεσης. «Τα πνευστά όργανα, η κατανάλωση καφέ, συγκεκριμένες στάσεις της γιόγκα, η χρήση σφιχτής γραβάτας και η άρση μεγάλου βάρους είναι δραστηριότητες που αυξάνουν την ενδοφθάλμια πίεση.
Στις περισσότερες από αυτές η πίεση επιστρέφει στα φυσιολογικά επίπεδα αμέσως μετά τη διακοπή της δραστηριότητας» λέει ο κ. Καρμίρης. «Σε γενικές γραμμές επίσης οι μελέτες έχουν δείξει ότι οι έχοντες καλή φυσική κατάσταση έχουν και χαμηλότερη ενδοφθάλμια πίεση, χωρίς όμως αυτό να μειώνει και τις πιθανότητες εμφάνισης γλαυκώματος, ενώ οι μελέτες για το αλκοόλ διχάζονται. Παράλληλα η υγιεινή διατροφή με φρούτα και λαχανικά βοηθάει στην πρόληψη οφθαλμικών νοσημάτων και κυρίως στην επιβράδυνση εξέλιξης περιπτώσεων ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδος».

Μην κλείνετε τα παιδιά στο σπίτι! Η κυρία Αγάθη Κουρή, επιμελήτρια της Οφθαλμολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»
Ορισμένες μελέτες που προσπάθησαν να εξιχνιάσουν τη μυστηριώδη «επιδημία» μυωπίας που φαίνεται να πλήττει την Κίνα και άλλες ταχέως αναπτυσσόμενες και ανεπτυγμένες χώρες της Ασίας, καθώς και, σε μικρότερο βαθμό, γενικότερα τον δυτικό κόσμο, εντόπισαν επίσης μια απρόσμενη παράμετρο: το «κλείσιμο» των παιδιών στο σπίτι.
«Τα τελευταία χρόνια όπου οι ανάγκες για διάβασμα έχουν αυξηθεί, συν το γεγονός ότι η μυωπία αναπτύσσεται συνήθως στη σχολική ηλικία, θεωρείται από πολλούς πως ο χρόνος που περνούν τα παιδιά διαβάζοντας ή κάνοντας άλλες κοντινές εργασίες συμβάλλει στην ανάπτυξη μυωπίας, πράγμα όμως το οποίο δεν έχει υποστηριχθεί ομόφωνα από τις διάφορες μελέτες που γίνονται ανά τον κόσμο» λέει μιλώντας στο «Βήμα» η Αγάθη Κουρή, επιμελήτρια της Οφθαλμολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παίδων «Π. & Α. Κυριακού». «Αυτό όμως που έχει παρατηρηθεί είναι ότι η μυωπία είναι πιο συνηθισμένη στα παιδιά που ξοδεύουν λιγότερο χρόνο σε ανοιχτούς εξωτερικούς χώρους».
Επισημαίνοντας ότι οι γενετικοί παράγοντες είναι καθοριστικοί για την εμφάνιση και την εξέλιξη της μυωπίας η παιδοφθαλμίατρος αναφέρει πως πολλοί επιστήμονες σήμερα θεωρούν ότι κάποιον ρόλο παίζουν επίσης ο χρόνος έκθεσης στο φως της ημέρας και η ένταση του φυσικού φωτός, κυρίως μέσω άλλων μηχανισμών, όπως η απελευθέρωση ντοπαμίνης ή αυξημένων επιπέδων βιταμίνης D. «Αρκεί όμως απλώς να είσαι έξω ή παίζει ρόλο και η φυσική δραστηριότητα στην ανάπτυξη της μυωπίας; Οι διάφορες μελέτες που έχουν γίνει δεν το διευκρινίζουν μέχρι στιγμής» προσθέτει.
Οσον αφορά το τι πρέπει να προσέχουν οι γονείς, η κυρία Κουρή είναι σαφής: «Νομίζω ότι και εδώ ισχύουν οι γενικές γραμμές σωστού καταμερισμού του χρόνου του παιδιού ανάμεσα στην πνευματική και σωματική δραστηριότητα, η αποφυγή πολύωρης ενασχόλησης με κομπιούτερ και ηλεκτρονικά παιχνίδια καθώς και το εξαντλητικό διάβασμα, όχι μόνο για τον φόβο της μυωπίας, αλλά για τη σωστή του ανάπτυξη ως συνόλου».

Συμβουλές που δεν πρέπει να ξεχνάμε
1. Φροντίστε τα μάτια σας φροντίζοντας την υγεία σας: οτιδήποτε συνεισφέρει θετικά στη γενικότερη υγεία, όπως η αποφυγή του καπνίσματος, η τακτική άσκηση και η συχνή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, είναι μια γενική συμβουλή που βρίσκει θέση και στις οφθαλμικές παθήσεις.
2. Μην «ξεχνάτε» τον οφθαλμίατρο, ακόμη και αν δεν αντιμετωπίζετε συγκεκριμένο πρόβλημα. Ορισμένες οφθαλμικές παθήσεις δεν έχουν συμπτώματα στα πρώιμα στάδια, γι’ αυτό μετά την ηλικία των 40 είναι καλό να γίνεται οφθαλμολογική εξέταση κάθε δύο ή τρία χρόνια. Στα παιδιά η εξέταση πρέπει να γίνεται τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο ενώ ειδικά στους εφήβους πρέπει να γίνεται και τοπογραφία του ματιού για τη διάγνωση του κερατόκωνου, ο οποίος στην Ελλάδα έχει μεγάλη συχνότητα εμφάνισης σε αυτή την ηλικιακή ομάδα.
3. Αν παρατηρήσετε ότι έχετε θολή όραση ή διακύμανση της όρασης ή αν δυσκολεύεστε σε καθημερινές δραστηριότητες λόγω ενοχλήσεων στην όραση, επισκεφθείτε τον οφθαλμίατρό σας.
4. Κανόνας απαράβατος για τα παιδιά, ο οποίος δεν βλάπτει να υιοθετηθεί και από τους ενηλίκους: αποφύγετε την πολύωρη ενασχόληση με κάθε είδους οθόνες (από του υπολογιστή και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών ως της τηλεόρασης) και το διάβασμα.
5. Αν είστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιείτε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή για πολλές ώρες, καλό είναι να κάνετε συχνά διάλειμμα για μερικά λεπτά, να ανοιγοκλείνετε συχνά τα βλέφαρα και να χρησιμοποιείτε τεχνητά δάκρυα ώστε να μη στεγνώνουν τα μάτια.
6. Προστατεύετε πάντα τα μάτια σας από τον ήλιο φορώντας απορροφητικά γυαλιά και καπέλο. Η υπεριώδης ακτινοβολία προκαλεί βλάβες στα μάτια, με κυριότερες τον καταρράκτη και την εκφύλιση της ωχράς κηλίδος.