ΤΑ ΟΛΟΦΑΝΕΡΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ

Δηλονότι, Περί τα Μυστήρια,ούτως ειπείν, επειδή η υπόσχεση του τύπου «Περί των Μυστηρίων» θα πρέπει να θεωρείται άκρως χυδαία, καθότι αναφέρεται σε φούμαρα, ήτοι αέρα κοπανιστό.
(Αδέξια απόπειρα περιγραφής του κάτεργου της αυτευτέλειας της οξείας πνευματικής  τεμπελίτιδος, η οποία ανήγαγε προπετώς την ανάδραση της αρχικής αγροικίας του ανθρωπίνου ζωικού είδος ως διατροφικό της δικαίωμα – επειδή ακριβώς ακόμη η υποστήριξη της επιστημοσύνης θεωρείται ύποπτη, δηλαδή συνωμοτική στην χώρα της Ρωμιοσύνης, γαμώ το φελέκι μου και την τύχη μου).

Γιατί οι χριστιανοί γουστάρουν τον Πλάτωνα. Γιατί κάψανε τα συγγράμματα όλων των άλλων Ελλήνων και κράτησαν μόνον αυτά τα δικά του, μέχρι και τις επιστολές του:
«Τα μυστήρια υπό την επίδραση του ελληνικού πνεύματος κατέστησαν εσωτερικότερα και ηθικότερα. Ο Πλάτων εξεπνευμάτωσεν αυτά και παρήγαγε τον μυστικισμόν, ήτοι απ’ ευθείας ένωσιν μετά του θεού, άνευ εξωτερικών πράξεων και τελετών». Εκκλησιαστική Ιστορία. Αρχιμ. Βασιλείου Κ. Στεφανίδου, εκδ. ΑΣΤΗΡ 1970, σελ. 20.

Τις τελευταίες δυο δεκαετίες παρατήρησα μεγάλο οργασμό στον χώρο εκδόσεως βιβλίων, με θέμα τα μυστήρια της αρχαιότητας. Μέχρι και μαθήματα επ’ αυτών, όπου κάποιοι «Πρωθιερείς» υπόσχονται ακόμη και την φανέρωσή τους, στους μαθητές – κυρίως μαθήτριες.
Εις το χαμερπές άστυ των Αθηνών παρουσιάστηκαν τον τελευταίο καιρό αρκετοί διδάσκαλοι του είδους αυτού. Μάλιστα μερικοί απ’ αυτούς, άπειροι όντες στη ποίμανση του μικρού τους χαρεμιού – καθότι η χώρα δεν διαθέτει σχετική εμπειρία όπως ας πούμε οι Άραβες – πολλά έπαθαν από τις ερωτικές αντιζηλίες των μυστηριοπαθών παλλακίδων τους.
Βλέπετε η φανέρωση των ερωτοδουλειών μπορεί να μην επισύρει θανατική ποινή (όπως η φανέρωση μυστηρίων στην αρχαία εποχή), όμως επιφέρει μαλλιοτραβήγματα και χοντρούς καυγάδες.
Πρέπει να δηλώσω ότι δεν πρόκειται ν’ απευθύνω κανέναν ψόγο κατά των μυστηρίων. Επιθυμώ όμως να ρίξω μια προσεκτικότερη ματιά στην νοοτροπία της μυστικοπάθειας.
Αμέτρητα και άμετρα όσα έχουν γραφεί και ειπωθεί για το ζήτημα που συζητάμε. Το συμπέρασμα; Κανείς δεν γνωρίζει κάτι το βέβαιο γι’ αυτά. Η υπόθεση παραμένει μυστήριο. Μέγα μυστήριο τα μυστήρια! Πήραν στον τάφο τους μια και καλή το μέγα μυστικό τους. Τα μυστικά αυτά τα οποία δεν έπρεπε να φανερώσει ο μύστης στους άλλους, τους αμύητους.
Ποιά νοοτροπία θα μπορούσε να θέσει κανείς στον αντίποδα της μυστηριακής; Βεβαίως την επιστημονική. Την παιδεία όπου όλοι μαθαίνουν, όπου οι γνώσεις αντί να αποκρύπτονται εξέρχονται στο φως της μάθησης.
Τα μυστήρια τι άλλο θα μπορούσαν να είναι εκτός από την διαχείριση της δεισιδαιμονίας. Του φόβου του θεϊκού. Τι να φανερώσει κανείς από πράγματα ανύπαρκτα. Από πράγματα φανταστικά. Η απόκρυψη της φοβισμένης φαντασίας. Η τεμπελιά απαιτεί την λήψη της γνώσης άνευ κόπου. Δεν χρειάζεται να κοπιάσεις για να μάθεις τα σοβαρά πράγματα. Έλα εδώ στην φανέρωση να τα μάθεις αμέσως.
Το πώς δεν ξέφυγε από το στόμα κανενός μυημένου κάποιο μυστικό λέγεται ότι οφείλεται στην απειλή του θανάτου για τους προδότες. Θα πρέπει να είναι κανείς πολύ αφελής για να πιστέψει ότι κανείς δεν μπήκε σ’ αυτόν τον πειρασμό ακόμα κι αν λάβουμε υπ’ όψιν την θανατική ποινή.
Το βέβαιο είναι ότι παράλληλα οι Έλληνες καλλιεργούσαν τις επιστήμες. Ότι προσπαθούσαν επιστημονικά, με την παρατήρηση, την έρευνα και το πείραμα να γνωρίσουν την αλήθεια για τη φύση και την συμπεριφορά των πραγμάτων. Να θεραπεύσουν τις ασθένειες με φάρμακα. Ακόμα και με εγχειρήσεις. Κι ότι ανακάλυπταν και γνώριζαν το μετέδιδαν και το δίδασκαν. Ότι το αντίθετο συνέβαινε στα μυστήρια.
Ο μυστηριοπαθής άνθρωπος είναι και αγενής προς την επιστήμη και προς τον επιστήμονα. Ο Εμπεδοκλής χλευάστηκε από τους μύστες. Λέγανε γι’ αυτόν ότι δεν έβλεπε τι είχε μπροστά στα πόδια του κι ήθελε να τους φανερώσει τα αφανή. Ο άνθρωπος ατύχησε κι έπεσε μέσα σε ηφαίστειο από την περιέργειά του να δει πώς ήταν μέσα ο κρατήρας. Ήθελε να παρατηρήσει την τρύπα αυτή όσο γίνονταν από πιο κοντά. Εάν όμως πήγαινε να εισέλθει στην τρύπα της φανερώσεως των μυστηρίων τότε θα ήταν ο καλύτερος του χωριού.
Προσέξτε όμως τι θα πάθαινε ο κάθε Εμπεδοκλής αν ειρωνεύονταν τα «φλιτζάνια» των μυστών. Ιδού τα δικαιώματα της «χαρτορίχτρας» έναντι της επιστήμης: «ο Θεόδωρος (φιλόσοφος 4ο αιων. π.Χ.) κάποτε κάθισε κοντά στον ιεροφάντη Ευρυκλείδη (είχε φαίνεται μεγάλα κλειδιά για να κλειδώνει τα μυστήρια) και του είπε: πες μου Ευρυκλείδη, ποιοί είναι αυτοί που ασεβούν προς τα μυστήρια; Εκείνος απάντησε: όσοι τα αποκαλύπτουν στους αμύητους. Επομένως και συ διαπράττεις ασέβεια, αφού τα εξηγείς στους αμύητους. Κόντεψε γι’ αυτό να προσαχθεί στον Άρειο Πάγο, αν δεν τον έσωζε ο Δημήτριος Φαληρέας.
Ο Αμφικράτης στο έργο του – περί ενδόξων ανδρών – αναφέρει ότι καταδικάστηκε να πιεί κώνειο» (Διογένης Λαέρτιος, εκδ. Κάκτος άπαντα 1, σελ. 217). Ολόκληρη η ιστορία των μυστηρίων.
Χρειάζεται και η ιστορία ξεβοτάνισμα.
Λέγεται ότι ο Αισχύλος «παρά τρίχα» κόντεψε να «φάει το κεφάλι του» από τους Αθηναίους, διότι σε τραγωδία του (Προμηθεύς Δεσμώτης) αποπειράθηκε να ψιλοφανερώσει μυστήρια τινά. Είχε την ατυχία να είναι γιος ιεροφάντη των Ελευσινίων μυστηρίων. Ψάξτε λοιπόν στο έργο του να βρείτε ποιά μυστήρια φανέρωσε.
Παραμένει όμως το ερώτημα: τι στην ευχή συνέβαινε στα μυστήρια; Άραγε να συνέβαινε κάτι παραπάνω απ’ ότι συμβαίνει στα χριστιανικά αντίστοιχα, όπου οι παπάδες με χίλιες δυο χειρονομίες και ύμνους, γυρνώντας αριστερά-δεξιά, βάζοντας και βγάζοντας διάφορα κεντητά ρούχα και ανάμεσα στις συνεννοήσεις με τους ψαλτάδες, μετατρέπουν τον οίνον και τον άρτον σε αίμα και σώμα του θεού τους, χώρια που και για να το πιούνε και να το φάνε.
Αποκλείεται να συνέβαινε τίποτε περισσότερο από κάτι παρόμοια πράγματα. Το αποκλείει αυτό η πιο απλή λογική. Το πολύ-πολύ καμμιά μαγγανεία, όπως η απάτη των χριστιανών που ανάβουν τα κεριά στον τάφο του θεού τους το πάσχα, όπως ισχυρίζονται δίχως αναπτήρα ή σπίρτα. Ή κάποια φακιρικά κόλπα, μπροστά σ’ ένα πλήθος αποτελούμενο από αμόρφωτους, αγράμματους και δεισιδαίμονες ανθρώπους, οι ποίοι είναι πάντοτε πρόθυμοι να πιστέψουν σ’ οτιδήποτε τους πλασάρει ο κάθε αγύρτης.
Πράγματι, διαχρονικά το ποιόν των ανθρώπων που ρέπουν προς την μυστικοπάθεια του οποιουδήποτε είδους, είναι το πιο χαμηλό από οποιαδήποτε άλλη ομάδα. Με τον χριστιανισμό δε έχουμε και την δεδηλωμένη απέχθεια προς την επιστήμη. Η δεισιδαιμονία ανακηρύσσεται ύψιστη αρετή: «αρχή σοφίας φόβος κυρίου». Όταν μπορεί ν’ απευθύνεται κανείς σε υπανθρώπους κι αυτοί να τον αγιάζουν.
Aπό την «Εις την Α΄ Κορινθίους» Δ΄ ομιλία του Χρυσοστόμου, τόμος 18 σελ. 99, όπου ειρωνεύεται τον Πλάτωνα και περιφρονεί τα μαθηματικά «Πόσον εκοπίασεν ο Πλάτων με τους μαθητές του με το να μας συζητεί περί γραμμής και γωνίες και σημείου και περί αριθμών αρτίων και περιττών και ίσων μεταξύ των και ανίσων και δια τέτοια θέματα λεπτεπίλεπτα ως ο ιστός της αράχνης – διότι αυτά είναι δια την ζωήν περισσότερον άχρηστα από εκείνα τα υφάσματα – και χωρίς να ωφελήση πολύ ή ολίγον με τας συζητήσεις αυτάς εγκατέλειψεν έτσι την ζωήν».
Κακόμοιρε ορθόδοξε χριστιανέ που βασανίζεις ακόμα άσκοπα εντελώς τα τέκνα σου με εκατοντάκις λεπτεπιλεπτέστερα ζητήματα, στην παιδεία του προστάτη της Χρυσόστομου!
Είναι απίθανο σχεδόν ο μορφωμένος άνθρωπος να ενδιαφερθεί για μύηση σε μυστήρια. Η επιστημονική φύση απεχθάνεται τα κάθε λογής καμώματα του κρύπτειν.
Κατανοούμε την ύπαρξη των μυστηρίων της αρχαιότητας. Η επιστήμη την εποχή εκείνη ήταν ακόμα στο ξεκίνημά της. Κατανοούμε και την ύπαρξη των σημερινών μυστηρίων, διότι γνωρίζουμε ότι το ανθρώπινο είδος, ως προς την ανθρωπιά του, βρίσκεται ακόμη σε νηπιακή ηλικία.
Ότι η δεισιδαιμονία φθίνει με απίστευτα βραδείς ρυθμούς. Έτσι έφτιαξε αυτή η φύση το ανθρώπινο είδος. Δεν μας πέφτει κανείς λόγος να της κάνουμε καμμιά παρατήρηση. Μας πέφτει όσος λόγος θέλουμε να την παρατηρούμε και να προσπαθούμε να την κατανοήσουμε, το κατά δύναμιν.
Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει κάτι ενοχλητικό σ’ αυτήν την ιστορία. Μια παραφωνία η οποία προέρχεται από ανθρώπους που θέλουν να αποτινάξουν τον ζυγό του κυρίαρχου, ασιογενούς και αλλότριου θρησκευτικού δόγματος. Αυτού του χριστιανικού. Μέχρις εδώ συμφωνούμε και με το παραπάνω. Αλλά τα «χαλάμε» όταν μας πληροφορούν ότι στα αρχαία ελληνικά μυστήρια ελάμβαναν χώρα «θεοφάνειες». Ότι δηλαδή παρουσιάζονταν κάποιοι θεοί αυτοπροσώπως.
Μάλιστα. Ας το παραδεχτούμε. Παραδεχόμαστε τώρα αμέσως ότι υπάρχουν αυτοί οι θεοί και ότι με κάποιον τρόπο, κάποια διαδικασία, γίνεται να τους καλέσει κανείς και να εμφανιστούν. Σας παρακαλούμε λοιπόν όλους εσάς που γνωρίζεται πώς ν’ αντικρίσουμε έναν οποιονδήποτε θεό, να μας καλέσετε σε μια τέτοια θεοφάνεια, επειδή μας βασανίζει η περιέργεια προς τούτο. Αν αυτό το κατόρθωμα το μπορούσαν οι πρόγονοί μας δεν γίνεται να μην το μπορείτε και σεις.
Και πήραμε την απάντηση: μπορείτε να παρευρεθείτε σε τέτοια τελετή. Θα καλέσουμε κάποιον θεό. Εμείς θα τον δούμε. Εσείς όμως δεν μπορείτε να τον δείτε. Γιατί παρακαλώ; Εμείς «κατουρήσαμε στο πηγάδι»; Όχι γι’ αυτό, αλλά διότι δεν πιστεύετε. Συμφωνούμε. Εσείς τότε γιατί δεν παραδέχεστε τους χριστιανούς που λένε ότι βλέπουν τον θεό τους, επειδή αυτοί πιστεύουν, ενώ εσείς δεν τον βλέπετε επειδή δεν πιστεύετε; Γιατί παραχωρείτε δικαίωμα στον εαυτό σας το οποίο στερείται από τους άλλους;;; Δηλαδή αυτή είναι Ελληνική νοοτροπία;
Σας απαντούμε λοιπόν ότι βλέπουμε τους θεούς των Ελλήνων ότι ώρα θέλουμε δίχως κανένα τελετουργικό. Να πώς. Όταν ας πούμε θελήσουμε να δούμε την θεά Δήμητρα πηγαίνουμε τον Ιούνιο στα χωράφια και θωρούμε τους σιταγρούς. Μάλιστα έχει μαζί της και την κόρη της την Περσεφόνη, διότι τον καιρό εκείνο της δίνει άδεια ο άνδρας της να βρίσκεται μαζί της.
Τότε μας ρώτησαν όλοι μαζί: εμείς γιατί δεν τις βλέπουμε; Και τους απαντήσαμε: διότι εσείς πιστεύετε. Διότι είστε μύστες. Μα εμείς μπορούμε να δούμε αυτά που δεν βλέπουν οι άλλοι. Και να μη μπορούμε να δούμε τα ολοφάνερα όπως εσείς λέτε.
Όταν μπλέκεται το κουβάρι μόνον η ιστορία μπορεί να το ξεμπλέξει. Ας την παρακαλέσουμε να μας διαφωτίσει:
. «εξ αμάξης υβρίζειν». Επί χλευαστικών και αχρείων εκφράσεων, αίτινες επετρέποντο εις τας γυναίκας ότε μετέβαινον εφ’ αμαξών εις τα Ελευσίνια μυστήρια. Αριστ. Πολ. 1014. Μένανδρ. Εν «Περινθία.4» (LIDDELL- SCOTT).
. γεφυρίζω. «υπήρχε γέφυρα μεταξύ Αθηνών και Ελευσίνος και ενώ οι άνθρωποι διήρχοντο αυτήν εν σεμνή πομπή, είχον παλαιάν συνήθειαν να λοιδορώσιν όν τινα ήθελον» Ησύχ.
. γεφυρίς. Πόρνη τις επί γεφύρας, ως Ηρακλέων, άλλοι δε ου γυναίκα, αλλά άνδρα εκεί καθεζόμενον των εν Ελευσίνι μυστηρίων <μυστών> συγκαλυπτόμενον εξ ονόματος σκώμματα λέγειν εις τους ενδόξους πολίτας. Ησύχ.
. γεφυρισταί. Οι σκώπται, επεί εν Ελευσίνι επί της γεφύρας τοις μυστηρίοις καθεζόμενοι έσκωπτον τους παριόντας. Ησύχ.
. «όνος άγει μυστήρια». Τοις μυστηρίοις εξ άστεος εις Ελευσίνα κομίζουσι τα προς την χρείαν δια των όνων.
Απορίας δε άξια τα εξής:
. Ερμής αμύητος. Αθήνησιν εν τη ακροπόλει
. μυστικός = υπνιακός.
. μύστιξ = άμα τω σκότει.
. αμύητος = βέβηλος.
Η ιστορία αυτή περιέχει τουλάχιστον εμφανή ψήγματα ειρωνείας. Υπάρχει δε και το απόσταγμά τους:
ο  Διονύσιος ο Τύραννος. «αυτός λοιπόν εκάλει τας των μυών οπάς ή φωλεάς μυστήρια (μυς + τηρείν) Αθην. 98 D.
Όσον δε αφορά στο «αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψη» πληροφορούμαστε:
μύω = κλείνω τους οφθαλμούς ή το στόμα. (να γιατί δεν βλέπετε την Δήμητρα και την κόρη της κύριοι μυστικοπαθέίς). Μέλλων του ρήματος αυτού μύσω. Παράγωγα: μύστης, μυστήριον, μύωψ… Επίσης μύσος ( = ακαθαρσία σώματος και ψυχής!!!).
Συμπέρασμα: μυστήριο είναι το να φυλάγει κάποιος, εις το εξής, τους οφθαλμούς ή το στόμα του, κι όπως φαίνεται μάλλον και τα δυο, κλειστά. Δεν έχει κανείς παρά να παρατηρήσει οποιοδήποτε άτομο επιρρεπή στα μυστηριώδη, για να διαπιστώσει του λόγου το αληθές. Πώς είπατε; Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο; Μάλιστα. Έχετε δίκαιο. Μόνο που ξεστομίζει ανοησίες.
Προς Κορινθίους Α΄ επιστολή Παύλου (1. 22) «… επειδή και Ιουδαίοι σημείον αιτούσι και Έλληνες σοφίαν ζητούσι» και λίγο πιο κάτω (1 27) «… αλλά τα μωρά του κόσμου εξελέξατο ο θεός ίνα τους σοφούς καταισχύνη, και τα ασθενή του κόσμου εξελέξατο ο θεός ίνα καταισχύνη τα ισχυρά, και τα αγενή του κόσμου και τα εξουθενομένα εξελέξατο ο θεός, και τα μη όντα, ίνα τα όντα καταργήση..».(Τον θεό που προτιμά τέτοιους ανθρώπους προτιμά τώρα ο Έλληνας, ο Ευρωπαίος κι ο Αμερικανός άνθρωπος!!! Το χέζεις ή δεν το χέζεις τώρα τέτοιο γούστο).
Ποιοί ασπάστηκαν πρώτοι τον ιουδαιοχριστιανισμό. Οι μωροί οι ασθενείς, οι αγενείς και οι αδύνατοι. Ποιός είσαι εσύ που πας να διαψεύσεις τον άγιο Παύλο.
Οι Ιουδαίοι ζητούν σημεία (θαύματα). Οι Έλληνες σοφία. Ποιοί ζητούσαν σημεία προ Χριστού; Οι μύστες βεβαίως. Αυτοί έσπευσαν στις αγκάλες του Παύλου. Τι να κάνουμε; Να τους μιμηθούμε! Κάποιοι καλλιεργούσαν τις επιστήμες και την φιλοσοφία και κάποιοι έσπευδαν στα μυστήρια για να μυηθούν.
Ο μύστης μπορεί να δει μέχρι και τον θεό! Ο ιουδαιοχριστιανισμός διδάσκει ότι η αλήθεια και η βαθύτερη γνώση μόνο με την ενόραση, την διαίσθηση και τελικώς με την θεία χάρη μπορεί ν’ αποκτηθεί. «Αρχή σοφίας φόβος κυρίου». Τον φόβο κυρίου τον διαθέτεις έτσι κι αλλιώς ήδη από την φύση σου. Άρα δεν σου υπολείπεται κάτι για να αποκτήσεις πλέον την σοφία.
Να γιατί καταδικάστηκαν στο «πυρ το εξώτερο» οι επιστήμες από τον χριστιανισμό. Ας βγει κάποιος να μας φανερώσει κάτι το θετικό που προέκυψε από τα μυστήρια της αρχαιότητας ή του χριστιανισμού, για τον οποιονδήποτε άνθρωπο, σ’ αντίθεση με τα ατέλειωτα δώρα και καρπούς που μας κληροδότησαν οι επιστήμονες τη αρχαιότητας.
Επί τέλους, σε καμμιά περίπτωση δεν είναι αναγκαίο να εκλαμβάνονται ως σπουδαία και χρήσιμα αλλά ούτε ακόμα και σεβαστά, όλα όσα έπρατταν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι. Οι κληρονομιές χρήζουν ξεβοτανίσματος. Ακόμα και οι σπουδαιότερες.
Οι επαγγελματίες απόγονοι είναι ελεεινές φιγούρες άξιες περιφρονήσεως. Δεν είσαι αυτό που ήσαν οι πρόγονοί σου. Ούτε πρέπει να είσαι τέτοιος. Πρέπει να είσαι αυτό που ήθελαν να είσαι η αφρόκρεμα των προγόνων σου. Και μάλιστα και κάτι παραπάνω.
Διότι τι ήσαν τέλος πάντων τα μυστήρια; Ότι είναι όλα ανεξαιρέτως, μηδέ και των χριστιανικών εξαιρουμένων: ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΜΕΛΛΟΥΣΑΣ ΕΥΔΑΙΜΟΝΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ.
Ο φόβος του θανάτου από τον απαίδευτο άνθρωπο. Εντάξει. Φυσιολογικό. Αλλά αυτό θα προτείνουμε άνθρωπέ μου; Δηλαδή θα ξαναξεκινήσουμε από την τρύπα των μυστηρίων κι όχι από την κορυφή του Ολύμπου. Δηλαδή γιατί δεν υπήρχαν μυστήρια του Διός. Ώρα να μας πεις ότι ο Λεωνίδας, ο Επίκουρος, ο Θουκυδίδης, ο Θεμιστοκλής, ο Ιπποκράτης και ο Δημόκριτος ξεροστάλιαζαν έξω από τις τρύπες των μυστηρίων.
Γιατί όμως οι χριστιανοί γουστάρουν τον Πλάτωνα. Γιατί κάψανε τα συγγράμματα όλων των άλλων Ελλήνων και κράτησαν μόνον αυτά τα δικά του, μέχρι και τις επιστολές του.
«Τα μυστήρια υπό την επίδραση του ελληνικού πνεύματος κατέστησαν εσωτερικότερα και ηθικότερα. Ο Πλάτων εξεπνευμάτωσεν αυτά και παρήγαγε τον μυστικισμόν, ήτοι απ’ ευθείας ένωσιν μετά του θεού, άνευ εξωτερικών πράξεων και τελετών». Εκκλησιαστική Ιστορία. Αρχιμ. Βασιλείου Κ. Στεφανίδου, εκδ. ΑΣΤΗΡ 1970, σελ. 20.
Στη ίδια σελίδα «ο Μίθρας έφερε την ονομασία δίκαιος και άγιος θεός, και παρουσιάζετο ως μεσιτεύων εις τον Ύψιστον υπέρ των πτωχών και καταδυναστευομένων και ως συνοδεύων τας ψυχάς των ανθρώπων εις τον άλλον κόσμον. Ήτο ο αγαπητός θεός του κάτω λαού, των δούλων, των απελευθέρων, των μικρών υπαλλήλων και των στρατιωτών. Κατέστη ο ισχυρότερος αντίπαλος του χριστιανισμού, αλλά συγχρόνως ο σπουδαιότερος παρασκευαστής της οδού αυτού». Ο μέγας Κωνσταντίνος ήταν Μιθριδαϊστής.