ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ Ο ΚΛΑΖΟΜΕΝΙΟΣ

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ Ο ΚΛΑΖΟΜΕΝΙΟΣ: 500 - 428 π.Χ.

Σκοπός του βίου είναι
η “θεωρία” (δηλαδή η παρατήρηση και ο ορθολογικός στοχασμός)
και η ελευθερία που πηγάζει από αυτήν.
Αναξαγόρας

Όπως στα ζωντανά πλάσματα,
έτσι και σε ολόκληρη τη φύση
ενυπάρχει νους ως αιτία της όλης διάταξης τον κόσμου.
Αναξαγόρας

Το ρεύμα της γνώσης οδηγεί προς μια μη μηχανιστική πραγματικότητα·
το σύμπαν διαγράφεται βαθμιαία σαν μια μεγάλη διάνοια
παρά σαν μια μεγάλη μηχανή.
J. Jeans

(Θεωρώ) αδύνατη τη σύλληψη του αχανούς και θαυμάσιου σύμπαντος,
συμπεριλαμβανομένου τον ανθρώπου...
ως αποτέλεσμα τυφλής τύχης ή αναγκαιότητας. Όταν συλλογίζομαι έτσι, αισθάνομαι την ανάγκη να προσβλέψω προς μια
Πρώτη Αιτία
που έχει έναν ευφυή νου, κατά κάποιον βαθμό ανάλογο με αυτόν του ανθρώπου
και δικαιούμαι να αποκαλούμαι θεϊστής.
Αλλά μετά εμφανίζεται η αμφιβολία,
κατά πόσον μπορεί κανείς να έχει εμπιστοσύνη στη νοημοσύνη του ανθρώπου
-ο οποίος, όπως ακράδαντα πιστεύω, αναπτύχθηκε
από μια νοημοσύνη τόσο χαμηλή όσο αυτή τον πιο ασήμαντον ζώου-
όταν συνάγει τέτοια μεγαλειώδη συμπεράσματα.
C. Darwin

Προσωπικότητα

Αν ο Εμπεδοκλής είναι ο τελευταίος μεγάλος Έλληνας στοχαστής στο πρόσωπο του οποίου παραμένει ακόμη αδιαίρετο και αδιάσπαστο το απολλώνιο με το διονυσιακό στοιχείο, το ορθολογικό, πρακτικό με το θρησκευτικό, μυστικιστικό πνεύμα, ο Αναξαγόρας θα είναι ο πρώτος γνήσιος αντιπρόσωπος του επιστήμονα-φιλοσόφου υπό τη σημερινή έννοια. Ο Αναξαγόρας θα διακηρύξει ότι ύψιστο ιδανικό και σκοπός της ζωής, «βίου τέλος», είναι η παρατήρηση και ο ορθολογικός στοχασμός, η «θεωρία», και η «ἐλευθερία59Α29» που πηγάζει από αυτήν. Στο ερώτημα για ποιον λόγο θα προτιμούσε κανείς να γεννηθεί παρά να μη γεννηθεί, θα απαντήσει “για να μελετήσει τον ουρανό και τη διάταξη ολόκληρου του σύμπαντος”, «τοῦ θεωρῆσαι τόν οὐρανόν καί τήν περί τόν ὅλον κόσμον τάξιν59Α30». Στη φιλοσοφική αυτή ενατένιση θα αφοσιωθεί με πάθος, καθιερώνοντάς την αυτοσκοπό της ζωής του και αποξενώνοντάς την από κάθε κοινωνική, πολιτική, πρακτική ή θρησκευτική χροιά. Ο ίδιος θα παραμελήσει τη διαχείριση της περιουσίας του· και στη μομφή των συμπατριωτών του ότι δεν ενδιαφέρεται για τα πολιτικά ούτε νοιάζεται για την πατρίδα, θα απαντήσει «“την τιμώ, και φροντίζω πολύ για την πατρίδα”, δείχνοντας τον ουρανό.

Τον εαυτό του τον θεωρεί ελεύθερο πολίτη του κόσμου. Θα εγκαταλείπει τα στενά όρια της πόλης-γενέτειράς του, για να πάει στην Αθήνα· και όταν θα αναγκασθεί μετά από χρόνια να την εγκαταλείψει, στην παρατήρηση κάποιου ότι έχασε τους Αθηναίους, «όχι εγώ», θα πει, «αλλά εκείνοι έχασαν εμένα59Α1(10)». Το οικουμενικό του πνεύμα αντικατοπτρίζεται στην απάντηση που θα δώσει σε όποιον το φέρει βαρέως πως θα πεθάνει στην ξενιτειά: Η κατάβαση στον Άδη είναι από παντού η ίδια, θα πει, «πανταχόθεν ὁμοία ἐστίν ἡ εἰς «ᾅδου κατάβασις59Α1(11)». Η αυτοπεποίθηση που πηγάζει από τη βαθιά ικανοποίηση την οποία νιώθει ερευνώντας τη φύση θα τον κάνει να αντιμετωπίσει με υψηλό φρόνημα αυταπάρνησης και καρτερίας τα πλήγματα που θα δεχθεί στη ζωή του. Λέγεται ότι «όταν του ανήγγειλαν και τα δύο μαζί, την καταδίκη (του) και τον θάνατο των παιδιών του, είπε, για μεν την καταδίκη, ότι λοιπόν “η φύση καταδίκασε και εκείνους (τους δικαστές μου) και εμένα προ πολλού”, και για τα παιδιά του ότι “το γνώριζα ότι τους γέννησα θνητούς”59ΑΙ(Ι3)».

Ο Αναξαγόρας θα είναι ο πρώτος δυτικός στοχαστής που θα δώσει ανεξάρτητη και αυτοτελή υπόσταση στην επιστημονική έρευνα και σκέψη, απομονώνοντάς την από κάθε μυστικιστική τάση, η οποία παρέμενε ακόμη έντονα διάχυτη στην εποχή του. Χαρακτηριστικό είναι ένα χαριτωμένο περιστατικό πού διηγείται ο Πλούταρχος: Κάποτε έφεραν στον Περικλή το κεφάλι ενός κριαριού που είχε ένα μόνο κέρατο στη μέση του μετώπου του.

Την εποχή εκείνη, κύριοι αντίπαλοι υποψήφιοι για την εξουσία ήταν ο Πε­ρικλής και ο Θουκυδίδης. Ο μάντης Λάμπων έσπευσε να ερμηνεύσει την ύπαρξη ενός μόνον κεράτου με την πρόβλεψη ότι μεταξύ των δύο ανταγωνιστών θα υπερτερούσε αυτός στον οποίο έφεραν το κεφάλι, δηλαδή ο Περικλής. Ο Αναξαγόρας, εξ άλλου, άνοιξε το κρανίο και εξήγησε σε ποια ανατομική ανωμαλία οφειλόταν το φαινόμενο αυτό. «Και τότε μεν οι παρόντες θαύμασαν τον Αναξαγόρα, λίγο αργότερα όμως έστρεψαν τον θαυμασμό τους προς τον Λάμπωνα, καθώς ο Θουκυδίδης έπεσε και ο Περικλής απέκτησε κανονικά την πλήρη εξουσία του δήμου59Α16». Ο Αναξαγόρας υπήρξε, θα γράψουν οι Ε. Zeller και W. Nestle, «ο πρώτος συνειδητός και με επίγνωση του σκοπού καθαρά θεωρητικός στοχαστής, που τη γνώση τού κόσμου τη θεωρούσε υποχρέωση και σκοπό της ζωής και παράλληλα είχε σταθερή βεβαιότητα για την απροαίρετη ηθική επίδρασή της. Στη φύση του ενώνονταν πολύ επιτυχημένα το αισθητήριο μιας επάνω σε εμπειρία και εποπτεία στηριγμένης γνώσης με θεωρητική ικανότητα».

Γεννημένος το 500 π.Χ. στις Κλαζομενές της Ιωνίας, υπήρξε σύγχρονος του Βίος Εμπεδοκλέους και του Λευκίππου. Γνώρισε την ορθολογική παράδοση των Ιώνων “φυσικών”, τη διδασκαλία του Ξενοφάνους, του Ηρακλείτου, του Εμπεδοκλέους και θα πρέπει να επηρεάστηκε έντονα από τη σκέψη του Παρμενίδη και του Ζήνωνος. Λέγεται ότι προέβλεψε την πτώση ενός μετεωρίτη στους Αιγός Ποταμούς της Θράκης. Μια τέτοια πρόβλεψη, βεβαίως, ήταν αδύνατη, αλλά πιθανώς το συμβάν αυτό να υπήρξε η αφορμή της θεωρίας του ότι τα ουράνια σώματα αποτελούνται από λίθους. Αν και από εύπορη οικογένεια, θα παραμελήσει και τελικά θα εγκαταλείψει την ακίνητη περιουσία του στους συγγενείς και θα έλθει στην Αθήνα, στο λαμπρότερο πνευματικό κέντρο της εποχής του, στην «Ελλάδος ’Ελλάδα», όπως θα την αποκαλέσει ο Ευριπίδης. Θα παραμείνει στην Αθήνα τριάντα χρόνια, διδάσκοντας και συναναστρεφόμενος με την πνευματική ηγεσία της πόλης και κυρίως με τον Περικλή, ο οποίος, «ενδιατρίβοντας στη μελέτη της φύσης και διεισδύοντας στην αληθινή φύση του νου και της μωρίας - θέματα για τα οποία ακριβώς μιλούσε πολύ ο Αναξαγόρας - άντλησε από αυτήν την πηγή ό,τι μπορούσε να συμβάλει στην τελειοποίηση της τέχνης του λόγου59Α15».

Αυτή η φιλία του με τον Περικλή θα είναι η αφορμή να αναγκασθεί να εγκαταλείψει αργότερα την Αθήνα. Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Περικλέους πέρασαν, μέσω του Διοπείθη, «ψήφισμα “να καταγγέλλονται εκείνοι που δεν πίστευαν στα θεία ή δίδασκαν θεωρίες για τα ουράνια σώματα”, δημιουργώντας έτσι υποψίες μέσω του Αναξαγόρα κατά του Περικλέ­ους...59Α17». Με βάση το ψήφισμα αυτό κατηγόρησαν τον Αναξαγόρα για ασέβεια, «διότι τόν ἥλιον μύδρον ἔλεγε διάπυρον59Α1(12)», σε μια εποχή που οι Αθηναίοι θεωρούσαν ακόμη τον ήλιο θεό. Δεν είναι βέβαιο αν μετά την κατηγορία αυτή ο Αναξαγόρας εγκατέλειψε αμέσως την Αθήνα ή πέρασε από δίκη, καταδικάσθηκε σε θάνατο και εγκλείσθηκε στη φυλακή - όπου λέγεται ότι ασχολήθηκε με τον τετραγωνισμό του κύκλου - αλλά, τελικά, με τη βοήθεια του Περικλέους, κατέφυγε στη Λάμψακο, στον Ελλήσποντο. Εκεί θα συνεχίσει τη διδασκαλία του, ιδρύοντας φιλοσοφική σχολή, στην οποία θα τον διαδεχθεί, μετά τον θάνατό του, ο μαθητής του Αρχέλαος, που υπήρξε διδάσκαλος του Σωκράτους. Οι Λαμψακηνοί, αν και ξένος, θα τον περιβάλουν με μεγάλη εκτίμηση και, σύμφωνα με επιθυμία του, η ημέ­ρα του θανάτου του αποτελούσε αργία για τα παιδιά. Στον τάφο του επάνω έγραψαν: «’Ενθάδε, πλεῖστον ἀληθείας ἐπί τέρμα περήσας ουρανίου κόσμου, κεῖται Αναξαγόρας59Α1(15)», εδώ κείται ο Αναξαγόρας, που διατύπωσε σε μέγιστο βαθμό την τελική αλήθεια περί του σύμπαντος.

Έργο

Η Αθήνα των αμέσως μετά τους νικηφόρους Περσικούς Πολέμους χρόνων (492-479 π.Χ.) ζει τον “χρυσό” αιώνα της. Σε αυτήν την πολιτιστική πρωτεύουσα των 'Ελλήνων, στην «ἐστίαν καί πρυτανεῖον ’Ελλήνων», όπου ήδη ακμάζει η τραγωδία, η κωμωδία, οι εικαστικές τέχνες, με αριστουργήματα τα οποία παραμένουν ανυπέρβλητα μέχρι σήμερα, ο Αναξαγόρας θα είναι ο πρώτος που θα εισαγάγει τη φιλοσοφία. Ήταν μοιραίο να είναι και ο πρώτος φιλόσοφος στην ιστορία που θα περάσει από δίκη και τελικά θα εξαναγκασθεί να φύγει.

Το σωζόμενο έργο του αποτελείται από χίλιες περίπου λέξεις από το πρώτο μέρος τού Περί φύσεως βιβλίου του, που έγραψε, ακολουθώντας την ιωνική παράδοση, σε πεζό, συνοπτικό λόγο. Για τα άλλα μέρη του βιβλίου του, στα οποία θα πρέπει να εξέταζε αναλυτικότερα θέματα αστρονομίας, φυσιολογίας κ.ά., σώζονται κυρίως εκτενή σχόλια μεταγενέστερων μελετητών. Εικάζεται ότι έγραψε μια πραγματεία Περί προοπτικής, θέμα που τον απασχόλησε ιδιαίτερα, μεταφέροντας τις γήινες παρατηρήσεις του στα ουράνια σώματα. Υπήρξε «ο πρώτος που εξήγησε γραπτούς, κατά τον πιο σαφή και τολμηρό τρόπο από όλους, τον φωτισμό και την επισκίαση της Σελήνη ς59Α18» και «ο πρώτος που ερμήνευσε τις εκλείψεις και τους φωτισμούς59Α42(10)». Στο κύριο σύγγραμμά του Περί φύσεως, γραμμένο σε ύφος «ευχάριστο και εξευγενισμένο59Α1(6)», θα ασχοληθεί με τις πρώτες αρχές, την ύλη και την κίνηση. Θεώρησε «ως αρχή του παντός τον νου και ^ την ύλη, τον μεν νου ως δημιουργό την δε ύλη ως παραγόμενη. Γιατί, καθώς τα πάντα ήταν μαζί, ο νους με την παρουσία του έβαλε τάξη59Α42(1)». Όντας ο Αναξαγόρας ο πρώτος που θα εισαγάγει τον «νοῦν» ως κινούσα αρχή, θα αποκληθεί ο ίδιος “Νους”.

«Κανένα προσωκρατικό σύστημα», παρατηρεί ο G. Vlastos, «δεν μελετήθηκε πιο διεξοδικά όσο το σύστημα του Αναξαγόρα, και κανένα για πιο ευνόητο λόγο, καθώς κατά κοινή αποδοχή αποτελεί ένα από τα πιο λαμπρά επιτεύγματα της μεγάλης εποχής του ελληνικού στοχασμού». Εν τού- τοις, συνεχίζει, «δεν έχει επιτευχθεί ακόμη μια ομόφωνη ερμηνεία ως προς τα κύρια σημεία του συστήματος». Οι λόγοι γι’ αυτό είναι πολλαπλοί: Υπάρχει κατ’ αρχήν μια γενική ασάφεια και γενικότητα στα σωζόμενα αποσπάσματα. Η ασάφεια αυτή επιτείνεται από το γεγονός ότι αρχαίοι σχολιαστές χρησιμοποίησαν πρόσθετες έννοιες, όπως «στοιχεία», «ομοιομερή», που δεν προέρχονται από τον Αναξαγόρα. Επί πλέον, η προσέγγιση στο έργο του από τους νεότερους μελετητές θα γίνει συχνά κάτω από το πρίσμα της σύγχρονης φυσικής επιστήμης και λογικής, γεγονός που αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε αντιφατικά συμπεράσματα. Κάθε ανάπτυξη, επομένως, του αναξαγόρειου συστήματος εμπεριέχει εκ των πραγμάτων ατέλειες. Αυτό δεν μειώνει ούτε κατ’ ελάχιστον τη βαθύτερη αξία του, η οποία έγκειται στον για πρώτη φορά σαφή διαχωρισμό μεταξύ ύλης και πνεύματος, με ένταξη της ύλης σε μια φαινομενική φυσική, και αναγωγή του Νου σε μια τελεολογική αρχή..