Ευριπίδης: ο διαλεκτικός νόμος του τραγικού

Τρωάδες του Ευριπίδη: πώς καταστρέφονται οι ισχυροί;
§1

1. Το πνεύμα, που διαποτίζει τις Τρωάδες του Ευριπίδη, είναι η διαύγαση της κατάστασης των νικητών και συναφώς των ισχυρών. Η διαύγαση τούτη γίνεται πάντοτε σε σχέση με την κατάσταση των ηττημένων και των αδύναμων. Η πρώτη και η δεύτερη κατάσταση αποτελούν δυο πτυχές της ενιαίας ανθρώπινης κατάστασης, που συνδέεται με τη δραματική εξέλιξη του έργου. Στην περίπτωση του Ευριπίδη –του πιο τραγικού από τους ποιητές– και πιο ειδικά της συγκεκριμένης τραγωδίας, το πνεύμα αυτής της διαύγασης είναι ο τραγικός Λόγος. Ετούτος ο Λόγος πλάθει και μεταπλάθει τον μύθο της εν λόγω τραγωδίας με βάση τις δικές του δυνάμεις και προς επίρρωση της δικής του οντολογικής εγκυρότητας.

2. Εκκινώντας από τούτη την εγκυρότητα επιχειρεί να φέρει στο φως την απόκρυφη και άκρως τραγική κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής και γενικότερα της ανθρώπινης συνθήκης. Στις Τρωάδες, η ανθρώπινη συνθήκη σχετίζεται με την τραγωδία-ολοκαύτωμα Αχαιών και Τρώων. Οι πρώτοι πολιορκούσαν επί δέκα χρόνια την Τροία με απαράμιλλη ανδρεία. Δεν μπόρεσαν όμως να την κυριεύσουν. Ωστόσο, ό,τι δεν μπόρεσαν με την πολεμική ανδρεία, το κατόρθωσαν με δόλο. Συνέπεια μιας τέτοιας νίκης ήταν να μετατραπούν από νικητές σε θηριώδεις σφαγείς: αιχμαλωτίζουν γυναίκες, για να τις φέρουν στην Ελλάδα ως σκλάβες, σφάζουν όλους τους άνδρες, σκοτώνουν τα μικρά παιδιά.  

§2

1. Δυνάμει του διαλεκτικού χαρακτήρα του τραγικού, η νίκη αυτή θα γίνει ο τάφος των Αχαιών. Ουδεμία νίκη, στο ιστορικό στερέωμα του ανθρώπου, δεν αποτρέπει τους ισχυρούς από την καταστροφή, ήτοι από την αυτοκαταστροφή τους. Εδώ έγκειται η διαλεκτική «πανουργία» του τραγικού Λόγου. Στις Τρωάδες, η ανίερη δράση των νικητών προκαλεί την οργή των θεών εναντίον τους και στη συνέχεια την απαρχή των δικών τους δεινών. Σημειολογικά αξίζει να παρατηρήσουμε, πριν από κάθε περαιτέρω ερμηνεία του έργου, πως ο Ευριπίδης ανέβασε το έργο αυτό (415 π.Χ.) λίγο μετά τη σφαγή των Μηλίων (416 π.Χ.) από τους Αθηναίους, ενώ την ίδια περίπου χρονική στιγμή αποφασιζόταν η εκστρατεία στη Σικελία, που οδήγησε εν τέλει στην κατά κράτος ήττα τους το 404 π.Χ. από τους Σπαρτιάτες. Από δυνάστες των Μηλίων οι Αθηναίοι θα μετατραπούν σε συντρίμμια.
2. Η βάρβαρη συμπεριφορά των ισχυρών απέναντι στους ανίσχυρους δείχνει πόσο αδίστακτη είναι η εξουσία τους και πόσο ολέθρια αποβαίνει στο τέλος και για τους ίδιους. Στις Τρωάδες το ξεκίνημα γίνεται με τον διάλογο Ποσειδώνα και Αθηνάς. Ο Ποσειδώνας, ως προστάτης των Τρώων, βλέπει την καταστροφή της Τροίας και αναθυμάται την εικόνα της άλλοτε ευτυχισμένης πόλεως. Συγχρόνως συλ-λογιέται πως η εύνοια της Αθηνάς προς τους Αχαιούς προκάλεσε αυτό τον όλεθρο. Την ίδια στιγμή όμως η Αθηνά ζητά από τον Ποσειδώνα να συνεργαστούν από κοινού για να τιμωρήσουν τους Έλληνες που βεβήλωσαν το ναό της. Η μεταστροφή της Αθηνάς σημαίνει μεταστροφή της τύχης των Ελλήνων και αντιστροφή της ως τώρα εξουσιαστικής τους στάσης.  

 §3

1. Πρόκειται για την πιο υψηλή εκδίπλωση του τραγικού Λόγου: ευθύς εξαρχής μας μυεί στην οργή των θεών για τους Έλληνες και μας προϊδεάζει έτσι για τον τραγικό χαρακτήρα των δρώμενων και για την ένταση της τραγικής ιδέας. Χωρίς αυτό τον χαρακτήρα και αυτή την ένταση, ο ποιητικός λόγος θα είχε απλώς αναλωθεί σε γοερούς θρήνους και οιμωγές· κατ’ αυτό τον τρόπο θα περιοριζόταν στο να προκαλεί οίκτο μάλλον παρά δέος: θα ήταν ένας θρηνητικός παρά τραγικός Λόγος, γιατί δεν θα διέσωζε την αντίρροπη τάση του, δηλαδή τη δυναμική υπέρβαση του παθητικώς υπάρχειν, και έτσι θα στερούνταν την ένταση του υψηλού.

2. Στην επιφάνεια της ύπαρξης, η νίκη των Αχαιών συνεπάγεται εξανδραποδισμό των Τρώων: η Εκάβη θρηνεί το χαμό της οικογένειας και μαθαίνει πως οι γυναίκες, ένα μέρος τους στην αρχή, πρόκειται να παραχωρηθούν στους διάφορους στρατηλάτες των Ελλήνων, προεξάρχοντος του Αγαμέμνονα. Ένα άλλο μέρος των Τρωάδων περιμένει τον κλήρο της μοίρας του. Η Ανδρομάχη, σύζυγος του Έκτορα, μαθαίνει από τον κήρυκα πως οι Αχαιοί ετοιμάζονται να ρίξουν από τα τείχη της Τροίας το γιο της, τον Αστυάνακτα. Τελευταίες στιγμές αποχαιρετισμού του παιδιού της, προτού και η ίδια δοθεί ως γέρας στον Νεοπτόλεμο, τον γιο του Αχιλλέα. Η αποκορύφωση του δραματικού γίγνεσθαι μετά την άλωση της Τροίας συγκινεί και συγκλονίζει.
  
§4

1. Στα ενδότερα βάθη της ιστορικής ύπαρξης, το δραματικό τούτο γίγνεσθαι δεν αφορά τόσο μια προσωπική τραγωδία προσώπων όσο την ιδιάζουσα στην ιστορία τραγωδία της. Σε τι έγκειται, πιο συγκεκριμένα, η τραγωδία της ιστορίας; Στο ότι οι νικητές καταφάσκουν την ύπαρξή τους ως θηριωδία. Επειδή οι νικητές είναι εκείνοι που γράφουν «την» ιστορία, η θηριωδία προσδιορίζει το έργο τους και κατευθύνει τη σκέψη τους: π.χ. σκοτώνουν τον Αστυάνακτα με τη λογική ότι μπορεί, όταν μεγαλώσει, να ξαναζωντανέψει την Τροία. Κατά την δραματική εξέλιξη των Τρωάδων, η τραγική ιδέα έχει το έρεισμά της όχι στο κοινό επιχείρημα για το πιο είναι καλό ή κακό, αλλά στο βαθύρριζο επιχείρημα που αναγνωρίζει την ύψιστη τιμή στους Τρώες, γιατί υπερασπίστηκαν την πατρίδα τους, σε αντίθεση με τα ταπεινά κίνητρα των Ελλήνων, που έφυγαν μακριά από τους αγαπημένους τους για να κουρσέψουν μια ξένη χώρα.

2. Το τραγικό στοιχείο του έργου κορυφώνεται σε όλη την κλίμακα των θρηνητικών και των άλλων απέλπιδων, αλλά πάντοτε καθαρών-τίμιων πράξεων της αιχμάλωτης Εκάβης, ως εκείνης της τραγικής ύπαρξης, που τώρα απηχεί την τραγική μοίρα ενός ολόκληρου έθνους. Παραδειγματικές στιγμές του εντεινόμενου δραματικού της πόνου είναι, για παράδειγμα, η σκηνή, όπου ο Ταλθύβιος [=κήρυκας] μεταφέρει στην Εκάβη το σώμα του εγγονού της, του Αστυάνακτα, για να το θάψει πάνω στην ασπίδα του πατέρα του: από αντικείμενο προστασίας στη μάχη του γενναίου Έκτορα η ασπίδα γίνεται τώρα σάβανο ενταφιασμού. Η καθολική τραγωδία των Τρωάδων έχει την αντιστοιχία της στην προσωπική τραγωδία της Εκάβης. Μέσα σ’ αυτό το τραγικό πνεύμα, οι Έλληνες, έχοντας γίνει ισχυροί με δόλο, αντιμετωπίζουν το μικρό παιδί με ασπλαχνία και δειλία. Φοβούνται εκδίκηση, όταν μεγαλώσει. Οι κάκιστοι δυνάστες, οι αδίστακτοι εξουσιαστές, στο τέλος βιώνουν την ωμότητα, που οι ίδιοι επέλεξαν για τους άλλους. Η καταστροφή της πόλεως, εδώ της Τροίας, θα επιφέρει και την καταστροφή του στρατού των Αχαιών. Ο θυμωμένος Ποσειδώνας δεν ξεχνά.