Το νευρωνικό κύκλωμα του φόβου

Η αμυγδαλή παίζει ουσιαστικό ρόλο στο φόβο. Όταν μια σπάνια ασθένεια του εγκεφάλου κατέστρεψε την αμυγδαλή (αλλά όχι άλλες εγκεφαλικές δομές) μιας ασθενούς που οι νευρολόγοι αποκαλούν «S.M.», ο φόβος εξαλείφθηκε από το νοητικό ρεπερτόριό της.

Έγινε ανίκανη να αναγνωρίσει την έκφραση του φόβου στα πρόσωπα των άλλων, ούτε και μπορούσε να πάρει η ίδια μια τέτοια έκφραση. Όπως το έθεσε ο νευρολόγος της: «Αν κάποιος καρφώσει ένα όπλο στο κεφάλι της S.M., αυτή θα γνώριζε ότι έπρεπε να φοβηθεί, αλλά δε θα φοβόταν όπως θα φοβόσασταν εσείς ή εγώ».

Οι νευρολόγοι χαρτογράφησαν το κύκλωμα του φόβου με τη μεγαλύτερή του ίσως λεπτομέρεια, παρόλο που με τα σημερινά τεχνικά δεδομένα δεν έχει ερευνηθεί πλήρως το κύκλωμα κανενός από τα συναισθήματα. Ο φόβος είναι ένα κατάλληλο παράδειγμα για να κατανοήσουμε τη νευρωνική δυναμική του συναισθήματος. Ο φόβος που κλιμακώνεται έχει μια ιδιαίτερη υπεροχή: ίσως περισσότερο από κάθε άλλο συναίσθημα είναι ουσιαστικός για την επιβίωση. Φυσικά, στην εποχή μας οι άκαιροι φόβοι αποτελούν το δηλητήριο της καθημερινής ζωής και μας κάνουν να υποφέρουμε από αγωνίες, άγχη και από ένα σωρό ανησυχίες -ή, σε ακραίες παθολογικές καταστάσεις, από κρίσεις πανικού, φοβίες, ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές.

Υποθέστε ότι μια νύχτα βρίσκεστε μόνος στο σπίτι και διαβάζετε ένα βιβλίο, όταν ξαφνικά ακούτε ένα θόρυβο, ένα «κρατς» στο διπλανό δωμάτιο. Αυτό που συμβαίνει στον εγκέφαλό σας τις αμέσως επόμενες στιγμές ανοίγει ένα παράθυρο στο νευρωνικό κύκλωμα του φόβου και στο ρόλο της αμυγδαλής ως συστήματος συναγερμού. Το πρώτο κατά σειρά εμπλεκόμενο κύκλωμα του εγκεφάλου λαμβάνει απλώς το θόρυβο αυτόν με τη μορφή ακατέργαστων ηχητικών κυμάτων και τα μεταφράζει στη γλώσσα του εγκεφάλου για να σας βάλει σε επιφυλακή. Αυτό το κύκλωμα πηγαίνει από το το αφτί στο εγκεφαλικό στέλεχος και από εκεί στο θάλαμο. Από εκεί υπάρχουν δύο διακλαδώσεις: μια μικρή δέσμη απολήξεων οδηγεί στην αμυγδαλή και στον ιππόκαμπο. Ο άλλος, ο φαρδύτερος δρόμος οδηγεί στον ακουστικό φλοιό μέσα στον κροταφικό λοβό, όπου οι ήχοι διαχωρίζονται και γίνονται αντιληπτοί.

Ο ιππόκαμπος, ουσιαστικός αποθηκευτικός χώρος μνήμης, αναλύει γρήγορα εκείνο το «κρατς» που ακούσατε και τον συγκρίνει με κάθε άλλο παρόμοιο θόρυβο που έχετε ακούσει, για να διαπιστώσει αν είναι γνώριμος — αυτό το «κρατς» είναι ένα από τα «κρατς» που αναγνωρίζετε αμέσως; Στο μεταξύ, ο ακουστικός φλοιός κάνει μια πιο λεπτή ανάλυση του ήχου, για να προσπαθήσει να καταλάβει την προέλευσή του: να είναι η γάτα, άραγε; Κάποιο παραθυρόφυλλο που χτυπάει με τον αέρα; Κανένας διαρρήκτης; Ο ακουστικός φλοιός καταλήγει στην υπόθεση — μπορεί να ήταν η γάτα που πέταξε το φωτιστικό από το τραπέζι, αλλά μπορεί να ήταν κι ένας διαρρήκτης - και στέλνει αυτό το μήνυμα στην αμυγδαλή και στον ιππόκαμπο, που με τη σειρά τους το συσχετίζουν γοργά με παρόμοιες αναμνήσεις.

Αν το συμπέρασμα είναι καθησυχαστικό (είναι απλώς το παραθυρόφυλλο που χτυπάει πάντα όποτε φυσάει πολύ), τότε ο γενικός συναγερμός δεν κλιμακώνεται στο επόμενο επίπεδο. Αν όμως δεν είστε ακόμα σίγουροι, μια άλλη σπειράλη του κυκλώματος που πάλλεται ανάμεσα στην αμυγδαλή, τον ιππόκαμπο και τον προμετωπιαίο φλοιό εντείνει ακόμα περισσότερο την αμφιβολία σας και προκαλεί την προσοχή σας, κάνοντάς σας να ενδιαφερθείτε ακόμα περισσότερο και να προσπαθήσετε να εντοπίσετε τη φύση του θορύβου. Αν δεν πάρετε καμιά ικανοποιητική απάντηση από αυτή την περισσότερο λεπτομερή ανάλυση, η αμυγδαλή σημαίνει συναγερμό, ο κεντρικός της χώρος ενεργοποιεί τον υποθάλαμο, το εγκεφαλικό στέλεχος και το αυτόνομο νευρικό σύστημα,

Η εκπληκτική αρχιτεκτονική της αμυγδαλής ως κεντρικού συστήματος συναγερμού για τον εγκέφαλο γίνεται εμφανής αυτή τη στιγμή του προμηνύματος και του ασυνείδητου άγχους. Οι διάφορες δέσμες νευρώνων στην αμυγδαλή έχουν η καθεμιά τους ένα ξεχωριστό σύνολο προβολών, με δέκτες που προορίζονται για διαφορετικούς νευροδιαβιβαστές -κάτι σαν εκείνες τις εταιρείες με τα συστήματα συναγερμού, όπου οι τεχνικοί βρίσκονται σε ετοιμότητα για να ειδοποιήσουν το τοπικό τμήμα της πυροσβεστικής, την αστυνομία και το γείτονα, όποτε ενεργοποιηθεί το σύστημα συναγερμού ενός σπιτιού.

Διαφορετικά μέρη της αμυγδαλής δέχονται διαφορετική πληροφόρηση. Στον πλευρικό πυρήνα της αμυγδαλής έρχονται προβολές από το θάλαμο και τον ακουστικό και οπτικό φλοιό. Οσμές, μέσω του οσφρητικού βολβού, έρχονται στις μεσοφλοιικές περιοχές της αμυγδαλής, ενώ οι γεύσεις και άλλες πληροφορίες από τα σπλάχνα πηγαίνουν στην κεντρική περιοχή. Αυτά τα εισερχόμενα σήματα κάνουν την αμυγδαλή φρουρό ακοίμητο, που εξετάζει εξονυχιστικά κάθε αισθητηριακή εμπειρία.

Από την αμυγδαλή οι προβολές εκτείνονται σε κάθε βασικό μέρος του εγκεφάλου. Από τις κεντρικές και μεσαίες περιοχές, μια διακλάδωση πηγαίνει στους χώρους του υποθαλάμου, όπου εκκρίνεται η ουσία που ελέγχει την αντίδραση του σώματος στην έκτακτη ανάγκη, η ορμόνη που απελευθερώνει την κορτικοτροπίνη (CRH), η οποία ενεργοποιεί την αντίδραση μάχης ή φυγής, μέσα από έναν καταιγισμό άλλων ορμονών. Η βασική περιοχή της αμυγδαλής στέλνει προς τα έξω διακλαδώσεις προς τους ραβδωτούς μυς, συνδέοντας τους με το κινητικό σύστημα του εγκεφάλου. Και από τον κοντινό κεντρικό πυρήνα η αμυγδαλή στέλνει σήματα στο αυτόνομο κεντρικό σύστημα μέσω του μυελού, ενεργοποιώντας ένα φάσμα ευρέως διεσπαρμένων αντιδράσεων στο καρδιαγγειακό σύστημα, τους μυς και τα σπλάχνα.

Από τη βασοπλευρική περιοχή της αμυγδαλής, βραχίονες πηγαίνουν στο φλοιό της υπερμεσολόβιας έλικας (ή έλικας του προσαγωγίου) και στους ιστούς που είναι γνωστοί ως «κεντρική φαιά ουσία», κύτταρα που ρυθμίζουν τους πλατείς μύες του σκελετού. Αυτά τα κύτταρα είναι που κάνουν ένα σκύλο να γρυλίζει ή μια γάτα να σηκώνει τη ράχη της για να απειλήσει αυτόν που εισβάλλει στο χώρο της. Στους ανθρώπους αυτά τα ίδια κυκλώματα σφίγγουν τους μυς των φωνητικών χορδών, προκαλώντας τη διαπεραστική κραυγή του φόβου.

Κι άλλο ένα μονοπάτι από την αμυγδαλή οδηγεί στον υπομέλανα τόπο μέσα στο εγκεφαλικό στέλεχος, το οποίο με τη σειρά του παράγει νορεπινεφρίνη (που ονομάζεται και «νοραδρεναλίνη») και τη διαχέει σε όλο τον εγκέφαλο. Το αποτέλεσμα της παραγωγής νορεπινεφρίνης είναι η αύξηση της συνολικής αντίδρασης των εγκεφαλικών περιοχών που τη λαβαίνουν, καθιστώντας τα αισθητήρια κυκλώματα πιο ευαίσθητα. Η νορεπινεφρίνη διαποτίζει το φλοιό, το εγκεφαλικό στέλεχος και το ίδιο το μεταιχμιακό σύστημα, στην ουσία βάζοντας τον εγκέφαλο σε κατάσταση υπερδιέγερσης. Τώρα ακόμα και το συνηθισμένο τρίξιμο του σπιτιού μπορεί να στείλει ρίγη φόβου να σας διαπεράσουν. Οι περισσότερες από τις αλλαγές αυτές προχωρούν πέρα από την επίγνωσή σας, κι έτσι δε συνειδητοποιείτε ακόμα ότι νιώθετε φόβο.

Καθώς όμως αρχίζετε να νιώθετε πρακτικά φόβο —δηλαδή καθώς το άγχος που ήταν ασυνείδητο εισβάλλει στο συνειδητό — , η αμυγδαλή επιβάλλει μια ευρεία αντίδραση της οποίας τα διάφορα τμήματα εξελίσσονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Στέλνει μήνυμα στα κύτταρα του εγκεφαλικού στελέχους ώστε να σχηματίσουν την έκφραση του φόβου στο πρόσωπό σας, να σας προκαλέσουν και να σας αιφνιδιάσουν στη στιγμή, να παγώσουν τις κινήσεις που είχαν ήδη δρομολογηθεί ανεξάρτητα από τους μυς, να επιταχύνουν τους παλμούς της καρδιάς σας και να ανεβάσουν την αρτηριακή σας πίεση, να επιβραδύνουν την αναπνοή σας (μπορεί να παρατηρήσατε και μόνοι σας ότι ξαφνικά κρατάτε την ανάσα σας την πρώτη στιγμή που νιώθετε φόβο, για να μπορέσετε να ακούσετε ακόμα καλύτερα τι είναι αυτό το οποίο φοβάστε). Αυτά είναι μόνο ένα μέρος μιας ευρείας προσεκτικά συντονισμένης διαδικασίας αλλαγών που ενορχηστρώνουν η αμυγδαλή και οι συνδεδεμένες περιοχές, καθώς επιτάσσουν τον εγκέφαλο σε μια κρίση.

Στο μεταξύ, η αμυγδαλή, μαζί με το διασυνδεδεμένο ιππόκαμπο, καθοδηγεί τα κύτταρα που στέλνουν νευροδιαβιβαστές, για παράδειγμα, να προκαλέσουν έκκριση ντοπαμίνης που οδηγεί στην καθήλωση της προσοχής στην πηγή του φόβου σας —τους παράξενους ήχους— και βάζουν τους μυς σας σε ετοιμότητα, ώστε να αντιδράσουν κατάλληλα. Την ίδια στιγμή η αμυγδαλή στέλνει σήμα στις αισθητηριακές περιοχές της όρασης και της προσοχής, εξασφαλίζοντας ότι τα μάτια αναζητούν όσα είναι πιο ουσιαστικά για την έκτακτη ανάγκη που βρίσκεται μπροστά τους. Ταυτόχρονα, τα συστήματα μνήμης του φλοιού αναδιοργανώνονται έτσι ώστε η γνώση και οι πιο ουσιώδεις για τη συγκεκριμένη συναισθηματική έκτακτη ανάγκη μνήμες να ανακληθούν άμεσα και ταχύτατα, παίρνοντας το προβάδισμα από άλλες λιγότερο ουσιώδεις δέσμες σκέψης.

Από τη στιγμή που σταλούν αυτά τα σήματα, βρίσκεστε στο ζενίθ του φόβου: συνειδητοποιείτε το χαρακτηριστικό σφίξιμο στο στομάχι, την καρδιά σας που χτυπάει σαν τρελή, τους μυς γύρω από το λαιμό και τους ώμους σας που σφίγγονται ή το τρεμούλιασμα των άκρων. Κοκαλώνετε εκεί που βρίσκεστε, εντείνετε την προσοχή σας μήπως ακούσετε κι άλλους θορύβους, και το μυαλό σας τρέχει σε πιθανούς κινδύνους που ελλοχεύουν και σε τρόπους αντίδρασης. Όλη αυτή η διαδικασία —από την έκπληξη στην αμφιβολία κι ύστερα στην ταραχή και στο φόβο— μπορεί να συμπιεστεί σε ένα δευτερόλεπτο.