Το Θέατρο του Friedrich Schiller Είναι Ηθικός Θεσμός
Όπως σε κάθε χρονική περίοδο, τίθεται επανειλημμένα το ερώτημα «Ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη;». Δηλαδή, ποια είναι η αξία της Τέχνης και μπορεί να παίξει ρόλο στην βελτίωση των ίδιων των ατόμων ή ακόμη και των κοινωνιών; Αν αυτό είναι δυνατόν, πώς καταφέρνει ένας καλλιτέχνης να το πετύχει; Πώς μπορεί ένας καλλιτέχνης να προσφέρει το έργο του ως οδηγό για την βελτίωση του εαυτού του, όχι μόνο για εκείνους της εποχής του αλλά και για εκείνους στο μέλλον; Πώς μπορούν να αποφύγουν τις αυταπάτες και τα ψέματα που κυκλοφορούν γύρω τους και τα οποία πιστεύουν ευρέως οι συνομήλικοί τους;
Λόγω όλων αυτών των επιπλοκών και πολυπλοκοτήτων, πολλοί πιστεύουν ότι αυτό είναι στην πραγματικότητα ένα αδύνατο έργο. Ότι κανείς δεν μπορεί να αποφύγει να γίνει τελικά προϊόν της εποχής του και έτσι να υποταχθεί στις προκαταλήψεις και τις πλάνες της. Συμπεραίνεται έτσι ότι οι μεγάλοι συγγραφείς του παρελθόντος θα είναι πάντα περιορισμένοι στην χρήση και την επιρροή τους στο παρόν και το μέλλον.
Αρχικά, θα πρέπει να ξεκινήσουμε με το εξής ερώτημα «Τι είναι η Τέχνη και τι περιλαμβάνει;» Συμβαίνει συχνά στην μελέτη αυτών των μεγάλων συγγραφέων του παρελθόντος, συχνά να είχαν περισσότερους από έναν τομείς σπουδών στους οποίους ήταν παραγωγικοί, αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν κοιτάξουμε από τον 19ο αιώνα και πιο πίσω.
Ο Friedrich Schiller για παράδειγμα, θα μπορούσε να ονομαστεί ποιητής, φιλόσοφος, ιατρός, ιστορικός και θεατρικός συγγραφέας. Ήταν ο Schiller μόνο καλλιτέχνης ως ποιητής και θεατρικός συγγραφέας ή θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν καλλιτέχνης σε όλους αυτούς τους τομείς; Οι σπουδές του στην ιστορία και την φιλοσοφία επηρέασαν την κατανόησή του για την ανθρωπότητα και ενέπνευσαν τα ποιήματα και τα θεατρικά έργα που έγραψε.
Όπως έγραψε ο Shelley στο “A Defence of Poetry” «οι ποιητές είναι οι ανομολόγητοι νομοθέτες του κόσμου». Αυτό που θέλει να πει o Shelley, είναι ότι η ίδια η Τέχνη διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην χρηστή διακυβέρνηση των κοινωνιών και συνεπώς στην καλή διακυβέρνηση των πολιτών της. Ως εκ τούτου, η Τέχνη τοποθετείται ως πυρήνας σε όλα τα μαθήματα σπουδών. Ας το κρατήσουμε λοιπόν στο μυαλό μας προς το παρόν ως υπόθεση και αν όντως δεν υπάρχει πεδίο που να μην επηρεάζεται από την ίδια την Τέχνη, τότε η μελέτη της Τέχνης και η σημασία της αλλάζει σημαντικά.
Ο Σίλερ ήταν 30 ετών όταν ξεκίνησε η Γαλλική Επανάσταση το 1789, η οποια διήρκησε 10 χρόνια και έγινε γνωστή ως “Ο Τρόμος για το ποσό της αιματοχυσίας που προκάλεσε”, έχοντας ως αποτέλεσμα πάνω από 40.000 εκτελέσεις. Αρχικά η πρόθεση ήταν να δημιουργηθεί μια Δημοκρατία και να καταστεί η μοναρχία παρωχημένη, όπως είχαν κάνει οι Αμερικανοί εναντίον της βρετανικής μοναρχίας, ωστόσο, στην περίπτωση της Γαλλίας γρήγορα μετατράπηκε σε χάος και όποιος εκπροσωπούσε αυτό που θεωρούνταν η «ελίτ» καταδικαζόταν μέχρι θανάτου, συμπεριλαμβανομένων των επιστημόνων και των καλλιτεχνών τους. Η αναρχία του τρόμου των Ιακωβίνων άφησε τον λαό της Γαλλίας τελικά χωρίς ηγέτη και επέτρεψε την είσοδο του Ναπολέοντα, ο οποίος οραματιζόταν τον εαυτό του ως αυτοκράτορα όχι μόνο της Γαλλίας αλλά και της Ευρώπης. Ακολούθησαν οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι και η αιματοχυσία αυξήθηκε.
Ο Σίλερ έγραψε ως απάντηση στην απώλεια της Γαλλικής Επανάστασης,
«Πώς θα μπορούσε να απέτυχε σε μια τόσο σημαντική στιγμή, μια τέτοια στιγμή γεμάτη ευκαιρίες;»
Με άλλα λόγια, η αντικειμενική προϋπόθεση για την πολιτική αλλαγή υπήρχε, αλλά η υποκειμενική ηθική συνθήκη έλειπε, και ως εκ τούτου, είπε ο Schiller από εδώ και πέρα, όλες οι βελτιώσεις στην πολιτική πρέπει να προέρχονται από «τον εξευγενισμό του ατόμου», για το οποίο έγραψε «Τα Αισθητικά Γράμματα» ως εκπαίδευση πάνω σε αυτό.
Επομένως αν ένας τέτοιος ρόλος είναι όχι μόνο δυνατός αλλά απαραίτητος για την Τέχνη, πώς καταφέρνει ο καλλιτέχνης ένα τέτοιο κατόρθωμα;! Ο Σίλερ κατάλαβε ότι για να έχει η Τέχνη την επιρροή του καλού στους ανθρώπους, πρέπει να υπάρχει κάποιος βαθμός ελευθερίας στον τρόπο με τον οποίο ένα κοινό αλληλεπιδρά και στοχάζεται πάνω στην Τέχνη. Ο Schiller το ονόμασε αυτό το ένστικτο “Το Ένστικτο του Παιχνιδιού”. Αυτό που εννοούσε με αυτό, είναι ότι η Τέχνη δεν μπορεί να καθοδηγήσει άμεσα, ή να υπαγορεύσει ξεκάθαρα, τι είναι το καλό και πώς να είναι καλό, αλλά μάλλον παρουσιάζεται με έναν κάπως παιχνιδιάρικο τρόπο, γιατί “μορφωνόμαστε”καλύτερα και πιο ουσιαστικά όταν παίζουμε και όχι όταν αισθανόμαστε αφύσικα περιορισμένοι από κανόνες.
Η τέχνη καλεί έτσι το κοινό της να αναλογιστεί ποιο ήταν το μάθημα, μέσα από μια ανακάλυψη μέσω της καρδιά τους ή του αισθησιασμού τους. Δηλαδή η Τέχνη κινεί πρώτα την καρδιά και μετά το μυαλό και επειδή κινεί πρώτα την καρδιά πρέπει να παρουσιάζεται ως κάτι ελεύθερο και όχι κάτι εγκλωβισμένο.
Ας επικεντρωθούμε όμως στην Τέχνη του θεάτρου για να το αναδείξουμε αυτό. Ο Schiller έγραψε στην εργασία του “Theatre Considered as Moral Institution” τα εξής:
“Η σκηνή φέρνει μπροστά μας μια πλούσια σειρά από ανθρώπινα δεινά. Μας εμπλέκει έντεχνα στα προβλήματα των άλλων και μας ανταμείβει για αυτόν τον στιγμιαίο πόνο με δάκρυα απόλαυσης και μια θαυμάσια αύξηση στο θάρρος και την εμπειρία μας… Αυτό που η ψυχή μας αισθάνεται μόνο ως μακρινό προαίσθημα, εδώ μπορούμε να το αντιληφθούμε ακουστικά και αδιαμφισβήτητα να επιβεβαιώνεται από την τρομαγμένη φωνή της φύσης…
Η αιωνιότητα αφήνει τους νεκρούς της πίσω, για να αποκαλύψουν μυστικά που οι ζωντανοί δεν θα μπορούσαν ποτέ να αποκαλύψουν, και ο τρελός κακοποιός διώχνεται από την τελευταία φρικτή φωλιά του, γιατί ακόμη και οι τάφοι αποκαλύπτουν τα μυστικά τους.
Αλλά, μη ικανοποιημένοι απλώς με το να μας εξοικειώνει με τις τύχες της ανθρωπότητας, η σκηνή μας διδάσκει επίσης να είμαστε πιο δίκαιοι απέναντι στο θύμα της ατυχίας και να το κρίνουμε πιο επιεικώς. Διότι, μόνο από την στιγμή που μπορούμε να βυθίσουμε τα βάθη της βασανισμένης ψυχής του, έχουμε το δικαίωμα να τον κρίνουμε.
Μόνο εδώ [στην σκηνή] οι ισχυροί άντρες του κόσμου ακούνε αυτό που ποτέ ή σπάνια ακούνε αλλού. Αλήθεια. Και εδώ βλέπουν αυτό που δεν βλέπουν ποτέ ή σπάνια. Τον Άνθρωπο.”
Όπως συμβαίνει με κάθε διδασκαλία και είδους κάθε εκπαίδευση, σκοπός είναι να μάθουμε πώς να προσδιορίσουμε μια καλή πορεία δράσης από μια κακή, μια καλή δομή ή φιλοσοφία από μια τρομερή, τι χρειαζόμαστε για να αντέξουμε στην δοκιμασία της δράσης. Δεν υπάρχει πιο ασφαλής αρένα για αυτό από την Τέχνη. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στα φιλοσοφικά γραπτά του Πλάτωνα, τα μαθήματα παρουσιάζονται πάντα με την μορφή ιστοριών ή διαλόγου μεταξύ χαρακτήρων που έχουν όλοι διαφορετικές οπτικές, όπως στο βιβλίο του “Δημοκρατία”. Η απάντηση όμως δεν δίνεται ποτέ άμεσα.
Μέσω της Τέχνης μπορούμε να δοκιμάσουμε αυτό που νομίζουμε ότι γνωρίζουμε . Μέσω αυτής της μεθόδου σώζουμε και τους εαυτούς μας από την διάπραξη του λάθους των καιρών. Επειδή η Τέχνη δεν υπαγορεύει αυστηρά, αλλά όταν γίνεται καλά, αντανακλάται με ειλικρίνεια ως καθρέφτης πίσω στο κοινό της, τα μαθήματά της δεν διατηρούνται σε μια σταθερή κατάσταση, αλλά περιέχουν ζωντανά ρευστά στρώματα που αναπτύσσονται ακόμη και πέρα από την θέα του ίδιου του αρχικού καλλιτέχνη και που εμπνέει τους μελλοντικούς καλλιτέχνες να χτίζουν και να βελτιώνονται συνεχώς. Αυτό φαίνεται με τον Αισχύλο από τον Όμηρο, τον Πλάτωνα από τον Σωκράτη, τον Schiller, τον Shakespeer, τον Schubert και τον Beethoven.
Θα κλείσουμε εδώ με τις τελευταίες παραγράφους του Θεάτρου του Schiller που θεωρείται ηθικός θεσμός:
“Ένα τέτοιο άτομο αφήνει όλες τις προηγούμενες γενιές να περάσουν σε μία ανασκόπηση, ζυγίζοντας έθνος εναντίον έθνους, αιώνα με αιώνα και διαπιστώνει πόσο δουλικά η μεγάλη πλειονότητα του λαού μαραζώνει πάντα στις αλυσίδες των προκαταλήψεων και των απόψεων, που ανατρέπουν αιώνια τις προσπάθειές τους για ευτυχία. Διαπιστώνει ότι η καθαρή ακτινοβολία της αλήθειας φωτίζει μόνο μερικά απομονωμένα μυαλά, που πιθανότατα έπρεπε να έχουν αυτό το μικρό κέρδος με τίμημα τους κόπους μιας ζωής. Με ποιο μέσο, λοιπόν, μπορεί ο σοφός νομοθέτης να παρακινήσει ολόκληρο το έθνος να συμμετάσχει στα οφέλη του;
Διότι, κρίνοντας από τις συνέπειές του, κανένα θέμα δεν έχει μεγαλύτερη σημασία για το μέλλον της δημοκρατίας από την εκπαίδευση. Και όμως, κανένας άλλος τομέας δεν έχει παραμεληθεί περισσότερο και κανένας άλλος τομέας δεν έχει εγκαταλειφθεί πλήρως στις ψευδαισθήσεις και τις ιδιοτροπίες του κάθε πολίτη. Μόνο η Τέχνη θα μπορούσε να τον αντιμετωπίσει με συγκινητικές και συγκλονιστικές σκηνές που απεικονίζουν τα άτυχα θύματα της παραμελημένης εκπαίδευσης… Οι λανθασμένες ιδέες μπορούν να παρασύρουν ακόμη και την πιο ωραία καρδιά. Και τι καταστροφή, όταν αυτές οι ιδέες αρχίζουν να καυχιούνται για μια συγκεκριμένη μέθοδο και συστηματικά να χαλάνε την τρυφερή γέφυρα μέσα στους τοίχους των φιλανθρωπικών ινστιτούτων και των ακαδημαϊκών θερμοκηπίων.
Η σκηνή είναι ο θεσμός όπου συνδυάζονται η διδασκαλία και η ευχαρίστηση, η προσπάθεια και η ανάπαυση, ο πολιτισμός και η διασκέδαση. Είναι ο θεσμός όπου καμία δύναμη της ψυχής δεν χρειάζεται πίεση ενάντια στις άλλες και καμία ευχαρίστηση δεν απολαμβάνει εις βάρος του συνόλου. Όταν η θλίψη ροκανίζει την καρδιά μας, όταν η μελαγχολία δηλητηριάζει τις μοναχικές μας ώρες, όταν είμαστε επαναστατημένοι από τον κόσμο και τις υποθέσεις του, όταν χίλια προβλήματα βαραίνουν την ψυχή μας και οι ευαισθησίες μας πρόκειται να σβήσουν κάτω από τα επαγγελματικά μας βάρη – τότε το θέατρο μας παίρνει μέσα στον φανταστικό του κόσμο και ονειρευόμαστε.
Οι ευαισθησίες μας ξυπνούν ξανά. Τα σωτήρια συναισθήματα ταράζουν την νυχτερινή μας φύση και κάνουν την καρδιά μας να πάλλεται με μεγαλύτερο σθένος. Εδώ ο δύστυχος, βλέποντας την θλίψη του άλλου, μπορεί να φωνάξει την δική του· οι χαρούμενοι θα είναι νηφάλιοι, και οι ασφαλείς θα ανησυχούν. Το λεπτό και το αδύναμο σκληραίνει στην ανδρική ηλικία και εδώ ξυπνούν τα πρώτα τρυφερά συναισθήματα μέσα στο στήθος του βαρβάρου. Και μετά, επιτέλους – Ω Φύση! Τι θρίαμβος για σένα! – Φύση, τόσο συχνά πατημένη στο έδαφος, τόσο συχνά ανασηκωμένη από τις στάχτες της! – όταν επιτέλους ο άνθρωπος, σε όλες τις περιφέρειες, τις περιοχές και τις τάξεις, με όλες τις αλυσίδες της μόδας και κάθε δεσμό του πεπρωμένου να διαλύονται – όταν ο άνθρωπος γίνεται αδερφός του αδερφού του με μια και μοναδική συμπάθεια, ξεχνώντας τον εαυτό του και τον κόσμο, και κατηγορώντας την δική του ουράνια καταγωγή. Ο καθένας χαίρεται με τις απολαύσεις των άλλων, οι οποίες στην συνέχεια, μεγεθυμένες σε ομορφιά και δύναμη, αντανακλώνται σε αυτόν από εκατό μάτια, και τώρα το στήθος του έχει χώρο για ένα μόνο συναίσθημα, και αυτό είναι το “Να είναι Αληθινά Άθρωπος”.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου