Στην ιστορία υπήρξαν τέσσερις κύριες μορφές ασκητικού Προτεσταντισμού (με την έννοια με την οποία χρησιμοποιούμε εδώ αυτή την έκφραση): (α) ο Καλβινισμός με τη μορφή που πήρε στην κυρίως περιοχή της επιρροής του στη Δυτική Ευρώπη, ιδιαίτερα τον 17ο αιώνα, (β) ο Πιετισμός, (γ) ο Μεθοδισμός, (δ) οι αιρέσεις που προήλθαν από το βαπτιστικό κίνημα. Κανένα από αυτά τα κινήματα δεν ήταν ολότελα ξεκομμένο από τα άλλα, κι ακόμα κι η διάκριση από τις μη ασκητικές Εκκλησίες της Μεταρρύθμισης δεν είναι ποτέ εντελώς σαφής. Ο Μεθοδισμός, που πρωτοεμφανίστηκε στα μέσα του 18ου αιώνα μέσα στους κόλπους της επίσημης Εκκλησίας της Αγγλίας, δεν προοριζόταν από τους ιδρυτές του να αποτελέσει μια καινούργια Εκκλησία, αλλά απλώς να αφυπνίσει ξανά το ασκητικό πνεύμα μέσα στα πλαίσια της παλιάς. Μόνο στην πορεία της εξέλιξης του, ιδιαίτερα με την εξάπλωση του στην Αμερική, αποχωρίστηκε από την Αγγλικανική Εκκλησία.
Ο Πιετισμός αποσχίστηκε πρώτος από το καλβινιστικό κίνημα στην Αγγλία, και προπάντων στην Ολλανδία. Διατήρησε μια χαλαρή σύνδεση με την Ορθοδοξία, αποκλίνοντας από αυτή με ανεπαίσθητες διαβαθμίσεις, ώσπου στο τέλος του 17ου αιώνα αφομοιώθηκε από τον Λουθηρανισμό κάτω από την ηγεσία του Σπένερ. Μόλο που η δογματική προσαρμογή δεν ήταν ολότελα ικανοποιητική, ο Πιετισμός παρέμεινε από τότε ένα κίνημα μέσα στα πλαίσια της λουθηρανικής Εκκλησίας. Μόνο η ομάδα στην οποία κυριαρχούσε ο Τσίντσεντορφ κι η οποία δεχόταν όψιμες χουσιτικές και καλβινιστικές επιδράσεις μέσα στα πλαίσια της αδελφότητας της Μοραβίας, εξαναγκάσθηκε, πάρα τη θέληση της όπως κι ο Μεθοδισμός, να αποτελέσει ξεχωριστή αίρεση. Στην αρχή της εξέλιξης τους ο Καλβινισμός κι ο Βαπτισμός βρίσκονταν σε έντονη αντίθεση μεταξύ τους. Αλλά, με τη μορφή που πήρε ο Βαπτισμός στα τέλη του 17ου αιώνα, βρίσκονταν σε στενή επαφή. Κι ακόμα και στις αιρέσεις των Ανεξάρτητων στην Αγγλία και την Ολλανδία των άρχων του 17ου αιώνα η διαφοροποίηση δεν ήταν απότομη. Όπως δείχνει ο Πιετισμός, η μετάβαση προς τον Λουθηρανισμό είναι κι αυτή σταδιακή, και το ίδιο ισχύει για τον Καλβινισμό και την Αγγλικανική Εκκλησία, αν και τόσο κατά τον εξωτερικό χαρακτήρα της όσο και κατά το πνεύμα των πιο συνεπών υποστηρικτών της η τελευταία σχετίζεται στενότερα με τον Καθολικισμό. Είναι αλήθεια πως τόσο οι μάζες των οπαδών όσο και, προπάντων, οι σθεναρότεροι υπέρμαχοι αυτού του ασκητικού κινήματος που, με την ευρύτερη έννοια μιας εξαιρετικά αμφίβολης λέξης, αποκαλέστηκε Πουριτανισμός, προσέβαλαν τα θεμέλια του Αγγλικανισμού αλλά ακόμα κι εδώ οι διάφορες διαμορφώθηκαν σταδιακά στην πορεία της διαμάχης. Ακόμα κι αν για την ώρα αγνοήσουμε εντελώς τα ζητήματα της διοίκησης και της οργάνωσης, που δεν μας ενδιαφέρουν εδώ, τα γεγονότα παραμένουν ακριβώς τα ίδια. Οι δογματικές διάφορες, ακόμα κι οι πιο σημαντικές όπως οι σχετικές με τα δόγματα του προορισμού και της δικαίωσης, συνδυάζονταν μεταξύ τους με τους πιο περίπλοκους τρόπους, κι ακόμα και στις αρχές του 17ου αιώνα εμπόδιζαν συνήθως, αν και όχι δίχως εξαιρέσεις, τη διατήρηση της ενότητας της Εκκλησίας. Πάνω από όλα, τους τύπους ηθικής συμπεριφοράς που μας ενδιαφέρουν τους απαντούμε σε παρόμοιες μορφές ανάμεσα στους οπαδούς των πιο διαφορετικών δογμάτων, με προέλευση μια από τις τέσσερις πήγες που αναφέραμε πιο πάνω ή ένα συνδυασμό περισσότερων από αυτές, θα δούμε πως ηθικά αξιώματα παρεμφερή μπορούν να ανάγονται σε πολύ διαφορετικές θεωρητικές θεμελιώσεις. Επίσης, τα σημαντικά βιβλιογραφικά σύνεργα για τη σωτηρία των ψυχών, πάνω από όλα οι καζουιστικές συνόψεις των διαφόρων δογμάτων, επηρέασαν το ένα το άλλο με την πάροδο του χρόνου βρίσκουμε μεγάλες ομοιότητες μεταξύ τους, πάρα τις πολύ μεγάλες διάφορες στην πρακτική συμπεριφορά.
Θα νόμιζε σχεδόν κάνεις πως θα ήταν καλύτερο να αγνοήσουμε ολότελα τόσο τις δογματικές θεμελιώσεις όσο και την ηθική θεωρία και να περιορίσουμε την προσοχή μας στην ηθική πρακτική, στο μέτρο που αυτή μπορεί να προσδιοριστεί. Τούτο όμως δεν είναι σωστό. Χωρίς αμφιβολία οι διάφορες δογματικές ρίζες της ασκητικής ηθικής εκλείψανε έπειτα από φοβερούς αγώνες. Αλλά η αρχική σύνδεση με τα δόγματα εκείνα άφησε πίσω της σημαντικά ίχνη στη μεταγενέστερη μη δογματική ηθική· άλλωστε, μόνο η γνώση του αρχικού συστήματος ιδεών μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη σύνδεση αυτής της ηθικής με την ιδέα της μεταθανάτιας ζωής, που διακατείχε απόλυτα τους πνευματικότερους άντρες εκείνης της εποχής. Χωρίς τη δύναμη της, που επισκίαζε οτιδήποτε άλλο, καμία ηθική αφύπνιση που να επηρέασε σοβαρά την πρακτική ζωή δεν εμφανίστηκε σε εκείνη την περίοδο.
Φυσικά δεν θα καταπιαστούμε με το ερώτημα τι διδάσκανε θεωρητικά κι επίσημα οι ηθικολογικές επίτομες της εποχής, όσο μεγάλη σημασία κι αν είχε τούτο εξαιτίας της επιρροής της εκκλησιαστικής πειθαρχίας, του ποιμαντορικού έργου και των κηρυγμάτων. Ενδιαφερόμαστε μάλλον για κάτι ολότελα διαφορετικό: την επίδραση των ψυχολογικών εκείνων κυρώσεων που, προερχόμενες από τη θρησκευτική πίστη και την πρακτική της θρησκείας, έδωσαν μια ορισμένη κατεύθυνση στην πρακτική συμπεριφορά και έκαναν το άτομο να την ακολουθεί. Οι κυρώσεις αυτές οφείλονταν, σε μεγάλο βαθμό, στις ιδιομορφίες των θρησκευτικών ιδεών που βρίσκονταν πίσω τους. Οι άνθρωποι εκείνων των ήμερων ασχολούνταν με αφηρημένα δόγματα σε ένα βαθμό που μπορούμε να τον καταλάβουμε μόνον αν συλλάβουμε τη σύνδεση τούτων των δογμάτων με πρακτικά θρησκευτικά ενδιαφέροντα. Είναι απαραίτητες μερικές παρατηρήσεις σχετικά με το δόγμα, παρατηρήσεις που στον μη θεολόγο αναγνώστη θα φανούν κουραστικές και στο θεολόγο βιαστικές και επιπόλαιες. Φυσικά, δεν μπορούμε πάρα να παρουσιάσουμε αυτές τις θρησκευτικές ιδέες με την τεχνητή απλότητα ιδανικών τύπων, από αυτούς που στην καλύτερη περίπτωση σπάνια βρίσκουμε στην ιστορία. Γιατί ακριβώς επειδή είναι αδύνατο να χαράξουμε σαφή όρια στην ιστορική πραγματικότητα, μπορούμε μόνο να ελπίζουμε πως θα κατανοήσουμε την ειδική σημασία τους εξετάζοντας τες στην πιο συνεπή και λογική μορφή τους.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου