Εμπόδια στην Επαφή: Δυσχεραίνοντας το δρόμο της αντάμωσης με τον εαυτό μας & τους άλλους

Η επαφή, η συνάντηση και αλληλεπίδραση του οργανισμού με το περιβάλλον, αδιαμφισβήτητα θεωρείται λειτουργία απαραίτητη της ανάπτυξης και της επιβίωσης του ατόμου. Βασικό στοιχείο της επαφής είναι το όριο, «το όριο επαφής». Το όριο της επαφής περιλαμβάνει τόσο τις διαφορές ανάμεσα στα δυο στοιχεία που συναντιούνται όσο και την ενότητα της συνάντησης του, το όλο που δημιουργείται από αυτήν.

Το όριο δεν ανήκει στη μια ή στην άλλη πλευρά. Είναι μια συνεργασία ανάμεσα στις δυο πλευρές, που δημιουργείται από τη συνάντηση.

Τι συμβαίνει, όμως, όταν δεν μπορεί να παραχθεί ουσιαστική συνάντηση του ατόμου με το περιβάλλον του; Στην απουσία της επαφής συντελούν κάποιοι ψυχολογικοί μηχανισμοί. Αυτοί οι μηχανισμοί αναφέρονται ως διαταραχές του ορίου ή ως εμπόδια στην επαφή και εμπλέκονται ως καθηλώσεις στην υγιή λειτουργία του οργανισμού και στο όριο του οργανισμού με το περιβάλλον.

Θεωρούμε αυτούς τους μηχανισμούς ως ένα τρόπο αυτορρύθμισης και επιβίωσης του ατόμου απέναντι σε ένα δύσκολο περιβάλλον κατά την παιδική του ηλικία. Ωστόσο, όταν συνεχίζουν και υπάρχουν στην ενήλικη ζωή του ατόμου, χωρίς την επίγνωση της ύπαρξης τους από τον ίδιο, τότε ο άνθρωπος αδυνατεί να ικανοποιήσει την ανάγκη του καθώς επίσης να έρθει σε αυθεντική επαφή με τους άλλους.

Ποιοί μηχανισμοί άμυνας επιστρατεύονται στην επαφή:

Αυτοί οι μηχανισμοί άμυνας ή εμπόδια στην επαφή είναι: η συμβολή, ενδοβολή, αναστροφή, ανάκλαση, προβολή ,εγωτισμός, και απευαισθητοποίηση.

Εμπόδια στην Επαφή: Ο Perls, έκανε λόγο για την συμβολή, την ενδοβολή, την προβολή και την αναστροφή ως τους κυρίαρχους μηχανισμούς άμυνας στην επαφή με το περιβάλλον. Ο Paul Goodman, επίσης συνιδρυτής της ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης Gestalt αναφέρθηκε στον εγωτισμό, οι Polsters πρόσθεσαν την ανάκλαση και τέλος η απευαισθητοποίηση χρησιμοποιήθηκε ως όρος από τον Εnright.

Συμβολή: Το όριο επαφής μεταξύ του ατόμου και του άλλου προσώπου είναι ανύπαρκτο καθώς η συμβολή είναι μια εμπειρία της μη συνάντησης( λόγω της μη διαφοράς). Μια σχέση βασίζεται στη συμβολή όταν συγχέουμε τον εαυτό μας με κάποιον άλλο. Δυσκολευόμαστε να διαχωρίσουμε τις δικές μας σκέψεις ή στάσεις ή συναισθήματα από κάτι ή κάποιον άλλο. Συχνά αυτό συναντάται μέσα από την συμμετοχή σε πολιτικά ή θρησκευτικά κινήματα καθώς και στις προσωπικές σχέσεις. Μπορεί να νομίζουμε ότι βρισκόμαστε σε επαφή με τον άλλο επειδή συνεχώς συμφωνούμε μαζί του, στην ουσία όμως δεν είμαστε.

Ενδοβολή: Στην ενδοβολή το όριο επαφής μεταφέρεται από το περιβάλλον προς το άτομο. Όταν ενδοβάλλουμε καταπίνουμε αμάσητα συναισθήματα, αξίες αντιλήψεις των άλλων χωρίς να τα επεξεργαστούμε και στη συνέχεια να τα αφομοιώσουμε. Οι ενδοβολές συναντώνται στα «πρέπει» που ξεκινούν από πολύ νωρίς στη ζωή ενός παιδιού. Ιδέες, ηθική αρχές απορροφώνται χωρίς να γίνονται μέρος του οργανισμού. Συχνά αξίες και συμπεριφορές που έχουν άκαμπτο χαρακτήρα και ενδοβαλλονται επηρεάζουν την προσωπικότητα του παιδιού που ως ενήλικας στη πορεία της ζωής του εκδηλώνονται μέσω νευρωτικών συμπεριφορών καθώς υπάρχει σύγχυση ανάμεσα μεταξύ αυτού που είναι και αυτού που νομίζει ότι πρέπει να είναι.

Προβολή: Το όριο επαφής, σε αυτή την περίπτωση επίσης μετατοπίζεται. Συγκεκριμένα, το άτομο προβάλλει στον απέναντι του, δικά του συναισθήματα και ιδέες που είναι εκτός της επίγνωσης του και μη αποδεκτά. Κάνει το περιβάλλον ένα στοιχείο του εαυτού του και μετά το συναντάει. Στους περισσότερους από εμάς έχει συμβεί να αισθανθούμε θυμό για ένα φίλο μας, να μην αναγνωρίσουμε ότι νιώθουμε έτσι και μόλις τον συναντήσουμε στην παρέα, αντικρίζοντας τον, να πιστέψουμε και να συμπεριφερόμαστε σαν να είναι εκείνος θυμωμένος μαζί μας.

Αναστροφή: Το όριο επαφής και σε αυτή την περίπτωση επίσης μετατοπίζεται με την διαφορά ότι γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να γινόμαστε εμείς οι ίδιοι το περιβάλλον μας. Στην αναστροφή το άτομο στρέφει προς τον εαυτό του τα συναισθήματα, τις συμπεριφορές εκείνες που θα ήθελε να κάνει σε κάποιον άλλο ή κάνει στον εαυτό του αυτό που θα ήθελε να του κάνεις κάποιος άλλος .Π.χ. Ένα παιδί για να μπορέσει να διαχειριστεί την σωματική βία που δέχεται από την πατέρα του αναστρέφει τα συναισθήματα φόβου, απογοήτευσης που νιώθει για εκείνον με το να αυτό- τραυματίζεται , ή να καταναλώνει υπερβολικές ποσότητες φαγητού ή στην εφηβική φάση να κάνει κατάχρηση ουσιών(στρέφει την ενέργεια προς τα μέσα, στην περίπτωση του φαγητού τρώει τα ανέκφραστα συναισθήματα, ανάγκες και στην περίπτωση των ουσιών, «τα καταπίνει»).

Ανάκλαση: Στην ανάκλαση η άμεση επαφή αποφεύγεται, διακόπτεται ή παρεκκλίνει. Το όριο επαφής μετατοπίζεται από το άτομο και η επαφή γίνεται με κάποιο άλλο στοιχείο του περιβάλλοντος. Η ανάκλαση είναι , η αντίσταση κατά την οποία το άτομο στρέφει άλλου το ενδιαφέρον του, ώστε να αποφύγει την υψηλή ενεργεία που του προκαλεί η απευθείας επαφή. Η ανάκλαση εκφράζεται μέσα από διάφορους τρόπους όπως η στερεοτυπική επικοινωνία, ο χλευασμός και το γέλιο απέναντι στον συνομιλητή, το πέρασμα από το ένα θέμα στο άλλο κ.α.

Εγωτισμός: Στον εγωτισμό το όριο επαφής ούτε διαλύεται ούτε μετατοπίζεται. Εκείνο που συμβαίνει είναι ότι εξαλείφεται ένα στοιχείο που είναι απαραίτητο για το όριο της επαφής: η αλληλεπίδραση της συνάντησης. Στην περίπτωση αυτή το άτομο, είναι συντονισμένο στην δική του σκέψη, συναίσθημα ή πράξεις, εκδηλώνοντας μειωμένη έως και καθόλου ανταπόκριση για τον απέναντι του. Οι εγωτιστές φαίνονται πως ακούν τον άλλο, στην πραγματικότητα όμως σκέπτονται πως θα απαντήσουν ή μπαίνουν σε διάλογο μόνο για να ακούσουν τον εαυτό τους και να φανούν έξυπνοι και ανώτεροι.

Απευαισθητοποίηση: Αυτό το εμπόδιο στην επαφή συνδέεται με το μούδιασμα στο οποίο βρίσκεται το άτομο. Συγκεκριμένα ο οργανισμός αναισθητοποιεί τον εαυτό του όσο αναφορά κυρίως τις σωματικές του αισθήσεις , παγώνει τα συναισθήματα που εγείρουν αυτές οι αισθήσεις με σκοπό να μπορέσει να προσαρμοστεί σε ένα ιδιαίτερα επώδυνο και κακοποιητικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν ένα παιδί κακοποιείται σεξουαλικά από το άμεσο οικογενειακό του πλαίσιο ή όταν ένα άτομο έρθει αντιμέτωπο με μια ξαφνική απώλεια αγαπημένου του προσώπου.

Πως διακρίνεται η υγιής από τη μη υγιή χρήση των εμποδίων στην επαφή

Η διάφορα μεταξύ υγιούς και μη υγιούς χρήσης αυτών των ψυχολογικών μηχανισμών έγκειται σε δυο κριτήρια. Το πρώτο έχει να κάνει με την ένταση και τη συχνότητα . Συγκεκριμένα όταν το άτομο κάνει κυρίως επαφή με το περιβάλλον με κάποια από τα παραπάνω εμπόδια τα οποία χαρακτηρίζουν τη γενικότερη συμπεριφορά του τότε μιλάμε για παθολογική χρήση αυτών. Έτσι λοιπόν οι μηχανισμοί αυτοί αποκτούν νευρωτικό χαρακτήρα όταν χρησιμοποιούνται από το άτομο χρόνια και με ασύμβατο τρόπο. Το δεύτερο κριτήριο που συμβάλει στον διαχωρισμό σχετίζεται με την επίγνωση. Το άτομο, σε αυτή την συνθήκη μπορεί να διακρίνει ότι ανακλά ή προβάλει ή αναστρέφει και ούτε καθεξής αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι υιοθετεί αυτή την συμπεριφορά για να μπορέσει να προστατεύσει τον εαυτό του καθώς η επαφή με την πραγματικότητα κρίνεται επώδυνη και δυσβάστακτη ορισμένες φορές και το άτομο αδυνατεί να την διαχειριστεί διαφορετικά.

Παραδείγματα για την αντιμετώπιση των εμποδίων ως υγιείς επιλογές

Μέσα από πολλά και καθημερινά παραδείγματα, μερικά εξ αυτών παραθέτονται παρακάτω, παρουσιάζεται πώς τα εμπόδια στην επαφή μπορούν να λειτουργούν ως υγιείς επιλογές, στην αλληλεπίδραση του ατόμου με τους άλλους, όταν χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένες συνθήκες από επιλογή και όχι από εμμονή.

Παραδείγματα υγιούς ανάκλασης:

• Το άτομο αποστρέφει το βλέμμα του σε ένα ατύχημα γιατί γνωρίζει ότι του είναι δύσκολο να το δει (ο μηχανισμός της απευαισθητοποίησης θα μπορούσε να ισχύει και σε αυτό το παράδειγμα).
• Όταν κάποιος έχει χωρίσει από τον/την σύντροφο και επιλέγει να βγει έξω και να διασκεδάσει.
• Όταν κάποιος πάει σε κηδεία και χρησιμοποίει χιούμορ ακριβώς γιατί αντιλαμβάνεται ότι του είναι δύσκολη αυτή η κατάσταση.

Παραδείγματα υγιούς συμβολής:

• Το βρέφος στους πρώτους μήνες της ζωής του βρίσκεται στην φάση της συγχώνευσης- συμβολής με την μητέρα του, καθώς δεν μπορεί να αντιληφθεί τον εαυτό του ως μια ξεχωριστή οντότητα από αυτήν.
• Ένα ζευγάρι, στα πρώτα στάδια της σχέσης, στην φάση του έρωτα και του πάθους, κατά την οποία αντιλαμβάνονται και έλκονται από τις μεταξύ τους ομοιότητες, επιδιώκουν να συμμετέχουν σε ενασχολήσεις που είναι πάντα μαζί και λειτουργούν γενικότερα με το «εμείς».

Παραδείγματα υγιούς ενδοβολής:

• Ένα παιδί που χρειάζεται να μάθει να πειθαρχείται με κανόνες και όρια που ορίζονται από τους γονείς, με σκοπό την ασφάλεια και την ψυχική του ισορροπία.
• Στο εργασιακό μας περιβάλλον, στο οποίο αν και κάποιες φορές μπορεί να μην συμφωνούμε με κάποιες από τις νόρμες που ισχύουν, είναι απαραίτητο, για να μπορέσουμε να προσαρμοστούμε, να υπακούσουμε σε αυτές.

Παραδείγματα υγιούς αναστροφής:

• Δαγκώνοντας την γλώσσα μας, σε περιπτώσεις που θέλουμε να εκφράσουμε κάτι που μας ενοχλεί αλλά δυσκολευόμαστε λόγω της περίστασης.
• Όταν μας αρέσει ερωτικά ένα άτομο και δεν μπορούμε να το εκδηλώσουμε άμεσα και γυρίζουμε την ενέργεια προς τα μέσα με το να δαγκώνουμε τα χείλη μας, να κοκκινίζουμε κ.α.

Παραδείγματα υγιούς προβολής:

• Παρακολουθώ την αγαπημένη μου ταινία στην τηλεόραση ή θαυμάζω ένα πίνακα σε μια γκαλερί και ταυτόχρονα φαντάζομαι ότι γίνομαι ο πρωταγωνιστής ή πρωταγωνίστρια της ταινίας ή του πίνακα ζωγραφικής και βιώνω διάφορα συναισθήματα.
• Καλλιτέχνες/ συγγραφείς που προβάλλουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τα προσωπικά τους βιώματα μέσω των δημιουργημάτων τους (πίνακες, μυθιστορήματα, λογοτεχνία, τραγούδια).

Παραδείγματα υγιούς εγωτισμού:

• Το νήπιο, στην φάση της προ- λογικής νόησης ( αναπτυξιακά στάδια Piaget) παρουσιάζει έντονο εγωκεντρισμό καθώς κατανοεί τον κόσμο αποκλειστικά από την δική του σκοπιά και αδυνατεί να λάβει υπόψη τη γνώση του ακροατή ,ώστε να επικοινωνήσει αποτελεσματικά και ασχολείται με συλλογικούς μονολόγους, αντί για διαλόγους, όταν συναναστρέφεται με άλλα άτομα.

Παραδείγματα υγιούς απευαισθητοποίησης:

• Αγνοώ την αίσθηση του πονοκεφάλου για να μπορέσω να ολοκληρώσω μια εργασία που πρέπει να γίνει ή ένα project που χρειάζεται να παραδώσω άμεσα για την εργασία μου.

Εν κατακλείδι, οι διαταραχές του ορίου επαφής μπορεί να έχουν λειτουργικό & μη λειτουργικό πρόσημο. Ωστόσο, είναι πολύ σημαντικό να φωτίσουμε την παγιωμένη χρήση αυτών, καθώς χρωματίζουν τον προσωπικό τρόπο αλληλοσυσχέτισης του ατόμου με το περιβάλλον, περιορίζοντας με αυτό τον τρόπο την επίγνωση , την κάλυψη των αναγκών του και γενικότερα την προσωπική του εξέλιξη.