Τι σημαίνει ελευθερία;

Αναμφισβήτητα, εμείς οι ίδιοι τοποθετούμε φραγμούς στο μυαλό μας. Και πολλές φορές αχρείαστα. Οχυρωνόμαστε με συρματοπλέγματα για να κρατήσουμε τους άλλους μακριά. Ξεχνάμε όμως, πως τα ίδια συρματοπλέγματα που χρησιμοποιούμε για να μη μπουν οι άλλοι μέσα, κρατάνε κι εμάς από το να βγούμε έξω.

Τι σημαίνει ελευθερία; Τι ορίζουμε ως ελευθερία; Ποιος είναι ελεύθερος; Ο Αριστοτέλης όρισε ως ελεύθερο άνθρωπο αυτόν που έχει ξεπεράσει τους φόβους του. Εμείς, τουλάχιστον στην πλειοψηφία μας, ορίζουμε ως ελεύθερο αυτόν που δεν βρίσκεται σε κάποια μορφή φυλακής. Αυτόν που δεν περιορίζεται πίσω από κάγκελα και συρματοπλέγματα. Τον «νομοταγή πολίτη». Αυτόν που συμμορφώνεται με νόμους και κανόνες και δεν παρανομεί.

Ή μάλλον, αυτόν που δεν τον έχουν πιάσει να παρανομεί. Γιατί κάπου εκεί έγκειται η διαφορά του «μέσα» και του «έξω». Κάποιους τους έπιασαν να παρανομούν, κάποιους άλλους όχι. Όχι ακόμα. Ποιον άλλο ορίζουμε ως ελεύθερο; Αυτόν που ζει σε μια ελεύθερη χώρα; Που δεν είναι υποδουλωμένος; Που δεν βρίσκεται σε πόλεμο;

Όλα αυτά αναφέρονται άμεσα και κατά βάση σε σωματικούς περιορισμούς. Ωστόσο, μια φυλακή δεν χρειάζεται απαραίτητα κάγκελα για να σε αιχμαλωτίσει. Μπορείς να είσαι παγιδευμένος με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Όπως είμαστε όλοι εμείς σήμερα στα σπίτια μας, μαχόμενοι έναν αόρατο αντίπαλο, μακριά από αγαπημένα πρόσωπα, πράγματα, δραστηριότητες, επ’ αόριστον.

Ή όπως δυστυχώς, σε διάφορα μήκη και πλάτη του πλανήτη, κάποιοι άνθρωποι, που κυρίως είναι γυναίκες, βρίσκονται φυλακισμένες στο ίδιο τους το σπίτι από καταπιεστικούς και κακοποιητικούς συζύγους ή συντρόφους. Κλειδωμένες, υπό καθεστώς απειλής και βίας, σωματικής, λεκτικής, σεξουαλικής, ανήμπορες να ελευθερωθούν από τα δεσμά τους. Και με τον καιρό η φυλακή τους από σωματική, μετατρέπεται κυρίως σε ψυχολογική.

Με το φόβο των συνεπειών για οποιαδήποτε απόπειρα απόδρασης ή έχοντας αποπειραθεί να ελευθερωθούν και έχοντας βιώσει κάποιες από τις επιπτώσεις, αποθαρρύνονται από κάποια μελλοντική προσπάθεια. Και να τους δινόταν η ευκαιρία να φύγουν, δεν θα το έκαναν. Ο φόβος, η τρομοκρατία, έχει ριζώσει στο κεφάλι τους και κρατάει δέσμιο το μυαλό τους. Αόρατα κάγκελα.

Πρώτα, πρέπει να βγάλεις τα κάγκελα της φυλακής από το κεφάλι σου. Έπειτα, το σώμα θα ακολουθήσει. Κι αυτό είναι το δύσκολο μέρος. Να είσαι παγιδευμένος, αλλά να βρεις έναν τρόπο να κρατήσεις το μυαλό σου ελεύθερο. Έχοντας εργαστεί στη φυλακή, αυτό ήταν κάτι που παρατηρούσα συχνά. Υπήρχαν κρατούμενοι που ενώ ήταν φυλακισμένοι σωματικά, το μυαλό τους ήταν ελεύθερο να ταξιδεύει, να ονειρεύεται, να επιθυμεί, να σχεδιάζει, να εύχεται, να επιζητά την ελευθερία, τη ζωή, το «έξω».

Και υπήρχαν άλλοι που ολοφάνερα είχαν χάσει και την ελευθερία του μυαλού τους. Σαν το μόνο που ήξεραν από τη ζωή να ήταν η φυλακή. (Η αλήθεια είναι πως αρκετοί κρατούμενοι περνούν τη μισή και πλέον από τη ζωή τους στη φυλακή, μεγαλώνουν μέσα σε αυτήν, κυριολεκτικά και μεταφορικά).
Όταν βρεθείς πίσω από τα κάγκελα αρχίζεις να ξεχνάς πως ήταν η ζωή χωρίς αυτά. Σταδιακά, αρχίζουν και ριζώνουν στο κεφάλι σου. Ο χρόνος παίζει σημαντικό ρόλο. Όσο μεγαλώνει το διάστημα που περνάει κανείς στη φυλακή, τόσο περισσότερο ιδρυματοποιείται. Αρχίζει και προσαρμόζεται στο περιβάλλον της φυλακής και υιοθετεί την κουλτούρα της.

Μια φυλακή, ιδίως όταν μετατοπίζεται από το σώμα στο μυαλό, δεν σε περιορίζει απλώς στο να κινείσαι ελεύθερα και να πράττεις αυτοβούλως. Περιορίζει κι άλλα πράγματα. Προοδευτικά, πλήττει τον τρόπο σκέψης σου. Αρχίζεις να παρατηρείς πως δεν μπορείς να σκεφτείς όπως πρώτα, όχι τόσο καθαρά κι ελεύθερα. Το σκεπτικό σου «στενεύει», το λεξιλόγιο «φτωχαίνει», η συγκέντρωση αποδυναμώνεται, η μνήμη εξασθενεί, το μυαλό «θολώνει».

Σκέψου πόσες φορές σου έχουν πει ή έχεις πει εσύ σε κάποιον άλλον ή ακόμα και στον ίδιο σου τον εαυτό Βγες, πήγαινε μια βόλτα, να σε χτυπήσει αέρας, να πάρεις λίγο το χρόνο σου να αποστασιοποιηθείς από τα πράγματα, να καθαρίσει το μυαλό σου, να σκεφτείς πιο λογικά; Μπορείς να φανταστείς πόσο δύσκολο είναι αυτό για κάποιον που βρίσκεται στη φυλακή;

Όταν βρίσκεσαι στη φυλακή, χάνεις την επαφή με τον έξω κόσμο, με την «κοινωνία». Οι εικόνες του έξω, ξεθωριάζουν. Σιγά σιγά, αρχίζεις να αποσυνδέεσαι από τον ίδιο τον εαυτό σου. Οι σκέψεις σου ακολουθούν συγκεκριμένες κατευθύνσεις, περιορισμένες. Κολλάς. Σαν να μην μπορείς να πας παραπέρα. Πέφτεις σε τοίχο όπου και να στρίψεις. Ό, τι και να σκεφτείς, καταλήγει σε αδιέξοδο.

Κι έπειτα, είναι τα συναισθήματα. Αρχίζεις να τα μπλοκάρεις κι αυτά. Κάποιες φορές συνειδητά, άλλες ασυνείδητα. Κάποιοι αρχίζουν και καταπιέζουν αυτά που νιώθουν, γιατί είναι παγιδευμένοι και τι νόημα έχουν τα συναισθήματα όταν δεν μπορείς να κάνεις κάτι γι’ αυτά; Ίσως είναι και μια περιττή πολυτέλεια. Ίσως είναι απλώς ένα εμπόδιο. Ή και «αδυναμία». Κάποια συναισθήματα μας κάνουν να αισθανόμαστε δυνατοί, κάποια μας αφήνουν με μια πικρή αίσθηση ευαλωτότητας που δεν ξέρουμε πώς να τη διαχειριστούμε.

Πολλές φορές δεν συνειδητοποιούμε τα συναισθήματά μας γιατί δεν έχουμε μάθει να τα παρατηρούμε και να τα αναγνωρίζουμε. Άλλες τα κρύβουμε, γιατί δεν αντέχουμε τη δυσφορία που μας προκαλούν ή γιατί δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να τα βιώσει. Λόγου χάρη, δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να νιώσει πληγωμένος, φοβισμένος, θυμωμένος, απογοητευμένος, μόνος, ή πιστεύουμε πως δεν αξίζουμε να αισθανθούμε χαρά, γαλήνη, αγάπη κ.λ.π.

Αποφεύγουμε τα συναισθήματά μας γιατί δεν θέλουμε να τα δούμε, θεωρούμε πως δεν θα τα αντέξουμε ή δεν ξέρουμε πώς να τα διαχειριστούμε, ιδίως όταν τα βιώνουμε έντονα. Είναι μια προσπάθεια αυτοάμυνας και προστασίας απέναντι στον εαυτό μας και στους άλλους. Ειδικά σε ένα περιβάλλον όπως αυτό της φυλακής. Είναι πιο ασφαλές να δείξεις θυμωμένος, παρά πληγωμένος. Το να είσαι πληγωμένος δημιουργεί μια αίσθηση ευαλωτότητας που σου είναι αδύνατο να διαχειριστείς.

Έτσι, καθίσταται πιο εύκολο να εκφράσεις θυμό, νευρικότητα, οργή, μίσος. Πίσω από τα οποία συχνά κρύβεται ο φόβος. Και στο μυαλό μας αυτός που φοβάται έχει ταυτιστεί με τον αδύναμο, τον απροστάτευτο, τον ανήμπορο. Είναι ο «εύκολος στόχος». Ο θυμός και τα ξεσπάσματα προκαλούν φόβο στους άλλους. Τους κρατάνε μακριά. Κι έτσι προστατεύεις τον εαυτό σου, γιατί οι άλλοι δεν μπορούν δουν πόσο φοβισμένος και πληγωμένος νιώθεις εσύ στην πραγματικότητα. Κρύβεσαι.

Στην Ψυχολογία όμως γνωρίζουμε πως όταν επαναλαμβάνεις μια συμπεριφορά πολλές φορές, επειδή αποκομίζεις κάποιο όφελος από αυτήν, αρχίζεις να την υιοθετείς ως στρατηγική αντιμετώπισης και διαχείρισης καταστάσεων. Σου γίνεται «συνήθεια», ένα μοτίβο. Αν συνηθίσεις να μπλοκάρεις και να αποφεύγεις τα συναισθήματά σου, για οποιονδήποτε λόγο, θα αρχίσεις να αποσυνδέεσαι από αυτά. Θα τα «ξεχάσεις».

Όταν μπλοκάρεις συναισθήματα που δεν μπορείς να ελέγξεις ή να διαχειριστείς αναπόφευκτα θα αρχίσεις να μπλοκάρεις όλο το εύρος των συναισθημάτων, ακόμα και τα θετικά. Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να βιώσουν όλα τα συναισθήματα. Για κάθε συναίσθημα, υπάρχει και το αντίθετό του. «Ισορροπία». Όταν αρχίζεις να αποκλείεις τον ένα πόλο από το εύρος των συναισθημάτων, μοιραία θα ατροφήσει κι ο άλλος.

Ας φύγουμε όμως λίγο από το χώρο της φυλακής. Δεν χρειάζεται να είσαι φυλακισμένος για να παγιδευτείς σε μια φυλακή του μυαλού σου. Πόσοι από εμάς άραγε νιώθουν πραγματικά ελεύθεροι να πουν και να κάνουν αυτό που πραγματικά θέλουν; Δεν αναφέρομαι σε πράγματα που μπορεί να προσβάλλουν κάποιον, να καταπατήσουν την ελευθερία και τα δικαιώματα των υπολοίπων ή το νόμο. Αυτό-οριζόμαστε ως ελεύθεροι πολίτες, προικισμένοι με το δώρο της ελεύθερης βούλησης.

Ελεύθεροι να επιλέγουμε, να ορίζουμε τη ζωή μας και να αποφασίζουμε για αυτήν. Κάποιες φορές έχουμε πληθώρα επιλογών και δυνατοτήτων, άλλες οι επιλογές μας είναι κάπως περιορισμένες και κάποιες φορές επιλέγουμε να μην επιλέξουμε, να αφήσουμε τα πράγματα στην «τύχη» τους, να δείξει ο χρόνος, να επιλέξει κάποιος άλλος…Κι αυτό επιλογή μας είναι.

Ορισμένες επιλογές μας υπαγορεύονται από την «ηθική», την κοινώς αποδεκτή ή την προσωπική μας ηθική, από τη θρησκεία, από άγραφους νόμους και κανόνες, παραδόσεις, κοινωνικούς περιορισμούς («πρέπει»-«δεν πρέπει»), προσδοκίες…Και ναι, τις περισσότερες φορές αυτό είναι αναγκαίο, γιατί χρειαζόμαστε οριοθέτηση κι εμείς και οι γύρω μας.

Αλλιώς θα επικρατούσε χάος. Όμως, μπαίνουν πολλές μεταβλητές στο παιχνίδι. Πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις μας, πολλά «φίλτρα» μέσα από τα οποία πρέπει να περάσει η ελεύθερη βούληση. Μετά από τα πόσα φίλτρα η ελεύθερη βούλησή μας παύει να είναι ελεύθερη;

Πάρε μια στιγμή να σκεφτείς αυτό που λέω. Πόσες φορές ένιωσες παγιδευμένος μέσα στο ίδιο σου το μυαλό; Να μην λες αυτό που πραγματικά θες να πεις, ενδεχομένως από φόβο. Φόβο να ακούσεις τις ίδιες σου τις σκέψεις, φόβο ότι δεν θα σε καταλάβουν, δεν θα σε αποδεχτούν, ότι θα σε κοροϊδέψουν, θα σε απομακρύνουν, θα σε περιθωριοποιήσουν, θα σε απορρίψουν, θα σε εκμεταλλευτούν, θα σε κριτικάρουν.

Φόβο ότι οι άλλοι θα θυμώσουν, θα απογοητευτούν, θα σε επιπλήξουν, θα σε τιμωρήσουν, θα σε εκδικηθούν. Ή πόσες φορές σε σταμάτησε το συναίσθημα της ντροπής ή της ενοχής; Τι θα σκεφτούν οι άλλοι για μένα; Τι θα πει ο κόσμος; Πόσο ελεύθερος είσαι λοιπόν όταν αρνείσαι ή κρύβεις κάτι που σκέφτεσαι, επιθυμείς, νιώθεις ή κάνεις επειδή μια φωνούλα στο κεφάλι σου ψιθυρίζει τι θα πει ο κόσμος…; Κι όχι επειδή αυτό που θες, σκέφτεσαι, νιώθεις ή κάνεις είναι κάτι «κακό» ή «λάθος», αλλά επειδή είναι κάτι διαφορετικό από αυτό που οι πολλοί αντιλαμβάνονται ως «καλό» και «σωστό».

Αυτά που σκέφτεσαι, αισθάνεσαι, χρειάζεσαι κι επιθυμείς είναι κομμάτι σου, μέρος της ταυτότητάς σου. Όταν τα αρνείσαι, κάνεις ένα κομμάτι του εαυτού σου. Αξίζει; Να χάνεις ή να αρνείσαι κάτι που ορίζει είτε μερικώς είτε ολικώς το ποιος είσαι, επειδή οι άλλοι μπορεί να μην σε καταλάβουν και να σε κρίνουν;

Και τι γίνεται με τα συναισθήματά μας; Σε πόσους μπελάδες μας βάζουν πολλές φορές! Έρχονται και φεύγουν. Και συχνά τα νιώθουμε «ανεξέλεγκτα». Δεν υπάρχει θερμοστάτης για τα συναισθήματα, να τα ρυθμίζουμε στη θερμοκρασία που μας βολεύει. Έχουν ροή. Πολλές φορές έχουμε συναισθήματα που δεν θα θέλαμε.

Αντιφατικά συναισθήματα, «άσχημα» συναισθήματα για τον εαυτό μας, άσχημα για άλλους, ακόμα και για αγαπημένα πρόσωπα. «Καλά» συναισθήματα για τους λάθους ανθρώπους. Ή μπορεί να μην είναι λάθος ο άνθρωπος, αλλά η στιγμή, το timing. Ή μπορεί και να είναι όλα λάθος. Πόσο δύσκολο είναι αυτό;

Πρώτα, πρέπει να αποδεχτείς τα συναισθήματά σου και να «επιτρέψεις» στον εαυτό σου να τα βιώσει. Αν θες τη συμβουλή μου, δέξου τα συναισθήματά σου, μην προσπαθήσεις να τα αγνοήσεις ή να τα αποφύγεις. Μόνο ισχυρότερα θα τα κάνεις έτσι. Είναι σαν το παράδειγμα με τον «ροζ ελέφαντα»: Σου ζητώ για τα επόμενα 5 λεπτά να προσπαθήσεις να μην σκέφτεσαι έναν ροζ ελέφαντα.

Το πιο πιθανό είναι από την προσπάθειά σου να αποφύγεις να τον σκεφτείς, να είναι συνέχεια στο μυαλό σου ένας ροζ ελέφαντας. Γιατί; Γιατί ο εγκέφαλός σου προκειμένου να αποφύγει τη σκέψη του ροζ ελέφαντα, έχει ήδη σκεφτεί ένα ροζ ελέφαντα και έχει μπει σε μια διαδικασία να ελέγξει κάθε επόμενη σκέψη, ώστε να μην ξαναέρθει ο ροζ ελέφαντας στο μυαλό σου (πχ να προσπαθήσει να κάνει απόσπαση προσοχής ή αντικατάσταση σκέψης για να είναι «απασχολημένο» με κάτι άλλο).

Η αντίσταση και η αποφυγή σε παγιδεύουν. Τρέφουν το συναίσθημα και τρέφονται από αυτό. Η αποδοχή σε ελευθερώνει. Φέρνει μια κάποια ανακούφιση. Όταν αποδέχεσαι κάτι, είναι και πιο εύκολο να το διαχειριστείς. Η αλήθεια είναι πως είτε αποδεχτείς τα συναισθήματά σου είτε όχι, αυτά εκεί παραμένουν, δεν φεύγουν. Κι ας κάνεις πως δεν τα βλέπεις. Και πίστεψέ με, όσο περισσότερο τα πολεμάς τόσο αυτά θα σε αντιμάχονται, προσπαθώντας να βγουν στην επιφάνεια.

Τα συναισθήματά μας υπάρχουν για κάποιο λόγο. Όλα τα συναισθήματα, «καλά» και «κακά». Είναι ένας δίαυλος επικοινωνίας και με τους άλλους και με τον εαυτό μας. Όταν τα βάζουμε στη σίγαση, θα βρουν τον τρόπο να μας τραβήξουν την προσοχή (π.χ. σωματοποιήσεις), μέχρι να μας πουν αυτό που πρέπει να ακούσουμε ή να δούμε.

Τα συναισθήματα είναι ενέργεια. Κι όπως η ενέργεια, δεν μπορούν να καταστραφούν. Μπορούν όμως να αλλάξουν μορφή ή κατεύθυνση. Χρειάζεται χρόνος. Και κάποιες φορές, με την πάροδο του χρόνου αρχίζουν και ξεθωριάζουν. Αποδυναμώνονται. Δεν αισθανόμαστε πλέον δέσμιοί τους. Έχουμε καλύτερο έλεγχο πάνω σε αυτά.

Συχνά το μυαλό μας, μας ξεγελάει. Είμαστε σε μια διαρκή μάχη με τον εαυτό μας. Έχουμε πολλές πλευρές, πολλά «κομμάτια» που μας απαρτίζουν και συνθέτουν την ολότητά μας, το ποιοι είμαστε. Μια πλευρά μας σκέφτεται και νιώθει κάτι συγκεκριμένο, μια άλλη πλευρά μας έχει διαφορετικές ανάγκες, που μπορεί και να έρχονται σε σύγκρουση με άλλες πλευρές κι επιθυμίες μας.

Αναμφισβήτητα, εμείς οι ίδιοι τοποθετούμε φραγμούς στο μυαλό μας. Και πολλές φορές αχρείαστα. Οχυρωνόμαστε με συρματοπλέγματα για να κρατήσουμε τους άλλους μακριά. Ξεχνάμε όμως, πως τα ίδια συρματοπλέγματα που χρησιμοποιούμε για να μη μπουν οι άλλοι μέσα, κρατάνε κι εμάς από το να βγούμε έξω.

Είναι σχετικώς εύκολο να βγάλεις έναν άνθρωπο από τη φυλακή. Μπορείς όμως να βγάλεις τη φυλακή από τον άνθρωπο;