Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι Θεσσαλονίκης - Κάβειροι

Η παρουσία των Καβείρων στη Θεσσαλονίκη, με τη λατρεία των οποίων συνδέθηκε η βασιλική οικογένεια, πιστοποιείται πολλαχώς (ναοί*, νομίσματα, επιγραφές, φιλολογικές πηγές, αγγεία). Εύλογα θεωρούμε ότι οι σχετικές με τους Καβείρους μυθολογικές αφηγήσεις θα ήταν γνωστές και θα αναπαράγονταν προφορικά. Ενδεικτικές μόνο είναι οι αναφορές στα έργα των τεχνών που ακολουθούν, ενώ οι φιλολογικές μαρτυρίες διασώζουν την ουσία της λατρείας τους. 

1. Επίκρανο ψευδοπαραστάδας με τη μορφή Καβείρου εμφανίζεται στη διακόσμηση της κύριας αίθουσας του Οκταγώνου και αποτελούσε επίστεψη πεσσόμορφης προβολής του τοίχου. (Οι άλλες ανάγλυφες μυθολογικές μορφές στο μέσο των υπόλοιπων επικράνων του κτιρίου είναι του Δία, με τον αετό στα πόδια του, ο ένας από τους Διόσκουρους, η κόρη του Ασκληπιού Υγίεια με το θεϊκό φίδι τυλιγμένο στο χέρι.)

2. Μελαμβαφής κάνθαρος, που βρέθηκε στην Τούμπα Θεσσαλονίκης και χρονολογείται ανάμεσα στο 320-315 π.Χ., έχει επιγραφή με την παλαιότερη γραφή ΑΔΙCΤΑ ΚΥΡΒΑCΙ. Η Αδίστη, Ηδίστη, η πιο γλυκιά, αφιερώνει το αγγείο στους Κύρβαντες, Κορύβαντες. Προφανώς θα έπαιρνε μέρος σε χορούς οργιαστικούς προς τιμή των δαιμόνων της φύσης.

3. Μελαμβαφής αττικός κάνθαρος με ραβδωτή διακόσμηση και από ένα εγχάρακτο αστέρι των Διοσκούρων, ηλιακό σύμβολο, στη ράχη των δύο κάθετων λαβών του, καθώς και σιδερένιο δαχτυλίδι βρέθηκαν ως κτερίσματα παιδικού τάφου του δεύτερου μισού του 4ου αι. π.Χ. στο αρχαίο νεκροταφείο στην «Αλάνα» της Τούμπας (Σουέρεφ 2002, 283). Τόσο οι Διόσκουροι όσο και το δαχτυλίδι παραπέμπουν στα μυστήρια της Σαμοθράκης. Οι Διόσκουροι συνδέονται, και κάποιες φορές συγχέονται, με τους Μεγάλους Θεούς της Σαμοθράκης, ενώ σιδερένια δαχτυλίδια φορούσαν οι μυημένοι στα μυστήρια, προφανώς για τον αποτροπαϊκό τους χαρακτήρα και για προφύλαξη από κινδύνους γενικά και της θάλασσας ειδικότερα.

4. Οι χριστιανοί συνέδεσαν το όνομα των Καβείρων-Κορυβάντων με φόνους και ταφές. Λεγόταν ότι οι δύο αδελφοί Κορύβαντες σκότωσαν τον τρίτο και για να μην αποκαλυφθούν τον έθαψαν στις πλαγιές του Ολύμπου, ολόκληρο το σώμα ή μόνο το κεφάλι του που το σκέπασαν με κόκκινο πανί. Αυτός ο τρίτος αδελφός ονομαζόταν Κάβειρος και αυτόν επικαλούνταν με θυσίες αίματος οι Θεσσαλονικείς (Κλήμης Αλεξανδρείας, Προτρεπτικός ΙΙ,19, 1.3.4**). Εικάζεται ότι στη Θεσσαλονίκη ανήκει το όνομα που παραδίδει ο Ησύχιος για τον ιερέα των Καβείρων κοίης ή κόης, ἱερεὺς Καβείρων͵ ὁ καθαίρων φονέα. κοιτᾶται = ἱερᾶται.

5. Αυτοκρατορικό νόμισμα του Κλαυδίου του Β’ με την επιγραφή DeoCABIRO διαιώνισε τη διάσωση της πόλης από τη μεγάλη επίθεση των Γότθων το 268 π.Χ., οι κάτοικοι της οποίας λάτρευαν τον Κάβειρο ως τον αγιώτατον πάτριον θεόν. Δύο πολεμιστές που σχεδίασαν μαζί ένα στρατήγημα για την απόκρουση των εχθρών· ο ένας τους ονομαζόταν Κούβερ. Κόβειρος, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, είναι η άλλη ονομασία του Κάβειρου.
-----------------------------------
*Φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες υποδεικνύουν την ύπαρξη ναού των Καβείρων στην Πέλλα

**Κλήμης Αλεξανδρείας, Προτρεπτικός ΙΙ,19, 1.3.4

Εἰ θέλεις δ΄ ἐποπτεῦσαι καὶ Κορυβάντων ὄργια͵ τὸν τρίτον ἀδελφὸν ἀποκτείναντες οὗτοι τὴν κεφαλὴν τοῦ νεκροῦ φοινικίδι ἐπεκαλυψάτην καὶ καταστέψαντε ἐθαψάτην͵ φέροντες ἐπὶ χαλκῆς ἀσπίδος ὑπὸ τὰς ὑπωρείας τοῦ Ὀλύμπου καὶ ταῦτ΄ ἔστι τὰ μυστήρια͵ συνελόντι φάναι͵ φόνοι καὶ τάφοι. Οἱ δὲ ἱερεῖς οἱ τῶνδε͵ οὓς Ἀνακτοτελεστὰς οἷς μέλον καλεῖν καλοῦσι͵ προσεπιτερατεύονται τῇ συμφορᾷ͵ ὁλόριζον ἀπαγορεύοντες σέλινον ἐπὶ τραπέζης τιθέναι· οἴονται γὰρ δὴ ἐκ τοῦ αἵματος τοῦ ἀπορρυέντος τοῦ Κορυβαντικοῦ τὸ σέλινον ἐκπεφυκέναι· ὥσπερ ἀμέλει καὶ αἱ θεσμοφοριάζουσαι τῆς ῥοιᾶς τοὺς κόκκους παραφυλάττουσιν ἐσθίειν· τοὺς γὰρ ἀποπεπτωκότας χαμαὶ ἐκ τῶν τοῦ Διο νύσου αἵματος σταγόνων βεβλαστηκέναι νομίζουσι τὰς ῥοιάς. Καβείρους δὲ τοὺς Κορύβαντας καλοῦντες καὶ τελετὴν Καβειρικὴν καταγγέλλουσιν· αὐτὼ γὰρ δὴ τούτω τὼ ἀδελφοκτόνω τὴν κίστην ἀνελομένω͵ ἐν ᾗ τὸ τοῦ Διονύσου αἰδοῖον ἀπέκειτο͵ εἰς Τυρρηνίαν κατήγαγον͵ εὐκλεοῦς ἔμποροι φορτίου· κἀνταῦθα διετριβέτην͵ φυγάδε ὄντε͵ τὴν πολυτίμητον εὐσεβείας διδασκαλίαν αἰδοῖα καὶ κίστην θρῃσκεύειν παραθεμένω Τυρρηνοῖς. Δι΄ ἣν αἰτίαν οὐκἀπεικότως τὸν Διόνυσόν τινες Ἄττιν προσαγορεύεσθαι θέλουσιν͵ αἰδοίων ἐστερημένον.
[Mετάφραση]
Αν θέλεις να μυηθείς και στον ανώτερο βαθμό μύησης [εννοείται η εποπτεία.] στα μυστήρια των Κορυβάντων, [άκου]: Αφού σκότωσαν τον τρίτο αδελφό, κάλυψαν το κεφάλι του νεκρού με κόκκινο πανί και τον έθαψαν, αφού τον μετέφεραν πάνω σε χάλκινη ασπίδα στις παρυφές του Ολύμπου. Αυτά είναι τα μυστήρια: με μια λέξη φόνοι και ταφές·  οι ιερείς αυτών των μυστηρίων, που για όσους ενδιαφέρονται ονομάζονται πρόεδροι των μυστηρίων των Κορυβάντων[1], προσέθεταν τούτο σαν θαύμα στο γεγονός: Απαγόρευαν να σερβίρεται πάνω στο τραπέζι σέλινο ολόκληρο, με τη ρίζα και τα φύλλα του·  γιατί πιστεύουν ότι το σέλινο φύτρωσε από το αίμα που έτρεξε από τον Κορύβαντα. Είναι βέβαια παρόμοιο το έθιμο που παρατηρείται στις γυναίκες που γιορτάζουν τα Θεσμοφόρια. Προσέχουν να μην φάνε σπόρους ροδιού που πέφτουν στη γη, επειδή θεωρούν ότι τα ρόδια βλάστησαν από τις σταγόνες του αίματος του Διόνυσου. Ονομάζοντας Κάβειρους τους Κορύβαντες μαρτυρούν και γιορτή Καβειρική·  οι δύο αδελφοκτόνοι δηλαδή πήραν την κίστη, στην οποία είχαν τοποθετηθεί τα γεννητικά όργανα του Διόνυσου, και τη μετέφεραν στην Τυρρηνία, έμποροι ενός τιμημένου φορτίου·  εκεί παρέμειναν, ως εξόριστοι, και μύησαν στην πολυτιμότατη διδασκαλία ευσέβειας, δηλαδή τα απόκρυφα όργανα και την κίστη, στους Τυρρηνούς. Γι’ αυτόν τον λόγο δικαιολογημένα κάποιοι θέλουν να προσαγορεύουν τον Άττι Διόνυσο, γιατί και αυτός είχε ευνουχισθεί.

[1]  Άνακτες ονομάζονται οι Κορύβαντες ή οι Κάβειροι σύμφωνα με τον Παυσανία (Χ 38.7)