Μερικοί επιστήμονες - συμπεριλαμβανομένων και μερικών πολύ καλών μου λένε ότι τους αρέσει να εκλαϊκεύουν, αλλά νιώθουν ότι τους λείπει το ταλέντο σε αυτόν τον τομέα. Άλλο να ξέρεις και άλλο να εξηγήσεις. Ποιο είναι το μυστικό; Πιστεύω ότι υπάρχει μονάχα ένα: μη μιλάτε στο ευρύ κοινό όπως θα μιλούσατε με τους συναδέλφους σας. Υπάρχουν όροι που μεταφέρουν το μήνυμά σας αμέσως και με ακρίβεια στους συναδέλφους ειδικούς. Μπορείτε να λύνετε αυτούς τους όρους κάθε μέρα στην επαγγελματική σας εργασία, αλλά δεν μπορούν παρά να ξενίσουν ένα κοινό από μη ειδικούς.
Χρησιμοποιείστε την απλούστερη δυνατή γλώσσα. Πάνω απ’ όλα, θυμηθείτε πώς ήταν προτού καταλάβετε εσείς οι ίδιοι αυτό το οποίο θέλετε να εξηγήσετε. Θυμηθείτε τις παρανοήσεις στις οποίες παραλίγο να πέσετε και σημειώστε τις με λεπτομέρειες. Μην ξεχνάτε ότι υπήρχε κάποια εποχή που ούτε και εσείς ο ίδιος καταλαβαίνατε τίποτα από αυτά. Ανακεφαλαιώστε τα πρώτα βήματα που σας οδήγησαν από την άγνοια στη γνώση. Ποτέ μην ξεχνάτε ότι η εγγενής ευφυΐα είναι ευρύτατα διαδεδομένη στο είδος μας. Πραγματικά αυτό είναι το μυστικό της επιτυχίας μας.
Η προσπάθεια που χρειάζεται να καταβάλουμε είναι μικρή, αλλά τα πλεονεκτήματα μεγάλα. Ανάμεσα στις ενδεχόμενες παγίδες, είναι η υπεραπλουστεύσει, η ανάγκη της οικονομίας των ποιοτικών (και ποσοτικών) προσδιορισμών, η ανεπαρκής αξιοπιστία που δίνεται σε πολλούς από τους συμμετέχοντες επιστήμονες και οι ελλιπείς διακρίσεις που γίνονται ανάμεσα στη χρήσιμη αναγωγική ερμηνεία και την πραγματικότητα. Αναμφίβολα πρέπει να γίνουν συμβιβασμοί.
Όσο περισσότερες παρόμοιες παρουσιάσεις κάνετε, τόσο πιο σαφές γίνεται ποια προσέγγιση λειτουργεί και ποια όχι. Υπάρχει μια φυσική επιλογή από μεταφορές, εικόνες, αναλογίες και ανέκδοτα. Μετά από λίγο καταλαβαίνετε ότι μπορείτε να πάτε οπουδήποτε, βαδίζοντας πάνω σε δοκιμασμένες από τους ακροατές θέσεις. Τότε μπορείτε να συντονίσετε επακριβώς τις παρουσιάσεις σας με τις ανάγκες ενός συγκεκριμένου ακροατηρίου.
Όπως μερικοί εκδότες και παραγωγοί της τηλεοράσεως, έτσι μερικοί επιστήμονες πιστεύουν ότι το κοινό έχει μεγάλη άγνοια και κατέχεται από πολύ μεγάλη ανοησία ώστε να μπορέσει να καταλάβει την επιστήμη, να καταλάβει ότι η επιχείρηση της εκλαΐκευσης είναι από τα θεμέλια μια χαμένη υπόθεση, ή ακόμα την προσπάθειά της να αδελφοποιηθεί, αν όχι να συνυπάρξει με τον εχθρό. Ανάμεσα στις πολλές επικρίσεις που μπορούν να ασκηθούν σε αυτή την εκτίμηση - μαζί με την ανυπόφορη αλαζονεία και την παραμέλησή της σε μια σειρά εξαιρετικά επιτυχημένων παραδειγμάτων εκλαΐκευσης της επιστήμης -είναι ότι αυτοεπιβεβαιώνεται. Και επίσης, όσον αφορά τους συμμετέχοντες επιστήμονες, είναι αυτοκαταστροφική.
Η κυβερνητική υποστήριξη ευρείας κλίμακας για την επιστήμη είναι σχετικά καινούρια, από τη στιγμή που χρονολογείται μόλις από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο - μολονότι το πατρονάρισμα μερικών επιστημόνων από κάποιους πλούσιους και ισχυρούς είναι αρκετά πιο παλιό. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το πλεονέκτημα της εθνικής άμυνας που εξασφάλιζε υποστήριξη σε όλα τα είδη της βασικής επιστήμης κατέστη ουσιαστικά ανίσχυρο.
Μόνο εν μέρει γι’ αυτό το λόγο, οι περισσότεροι επιστήμονες, πιστεύω, έχουν τώρα βολευτεί με την ιδέα της εκλαΐκευσης της επιστήμης (εφόσον σχεδόν όλη η οικονομική βοήθεια για την επιστήμη προέρχεται από τη δημόσια περιουσία, θα ήταν ένα παράξενο φλερτ με την αυτοκτονία εκείνων των επιστημόνων που θα αντιστέκονταν έντονα στην εκλαΐκευση).
Αυτό που το κοινό κατανοεί και εκτιμά, είναι πιο πιθανό να χρηματοδοτηθεί. Δεν εννοώ να γράφει κανείς άρθρα στο Scientific American, που θα διαβάζονται από φίλους της επιστήμης ή επιστήμονες άλλων τομέων. Ούτε μιλάω απλώς για τη διδασκαλία της επιστήμης στα εισαγωγικά μαθήματα της Β’ Λυκείου. Μιλώ για την προσπάθεια που πρέπει να γίνει ώστε ο κόσμος να επικοινωνήσει άμεσα και στενά με την ουσία της επιστήμης μέσα από εφημερίδες, περιοδικά, ραδιόφωνο και τηλεόραση, διαλέξεις για το ευρύ κοινό και βιβλία της στοιχειώδους, μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης.
Φυσικά πρέπει να επιστρατεύσει κανείς την κρίση του ώστε να κάνει σωστή εκλαΐκευση. Είναι σημαντικό να προσέξει κανείς να μην προκαλέσει σύγχυση ούτε να πατρονάρει στην προσπάθειά του να κεντρίσει το ενδιαφέρον του ακροατηρίου.
Σε ορισμένες περιπτώσεις οι επιστήμονες το παρατράβηξαν, εξάγοντας αστήρικτα θρησκευτικά συμπεράσματα. Ο αστρονόμος Τζωρτζ Σουτ περιέγραψε την ανακάλυψή του για τις μικρές ανωμαλίες στη ραδιοακτινοβολία που απέμειναν από το Big Bang ως "συνάντηση με τον Θεό πρόσωπο με πρόσωπο'.' Ο νομπελίστας φυσικός Λυών Λέντερμαν περιέγραψε τα μποζόνια του Χιγκς, μια υποθετική δομική δέσμη ύλης, ως “σωματίδιο του Θεού” και έτσι τιτλοφόρησε και ένα βιβλίο του (κατά τη γνώμη μου, όλα είναι σωματίδια του Θεου Αν το μποζόνιο του Χιγκς δεν υπάρχει, τότε απορρίπτεται και η υπόθεση για την ύπαρξη του Θεού; Ο φυσικός Φρανκ Τίπλερ προβλέπει ότι τα κομπιούτερ στο απώτατο μέλλον θα αποδείξουν την ύπαρξη του Θεού και θα επεξεργαστούν τη σωματική μας ανάσταση.
Τα περιοδικά και η τηλεόραση κάνουν θραύση όταν μας δίνουν μια γεύση από επιστήμη και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Αλλά - εκτός από τη μαθητεία ή κάποια καλοφτιαγμένα μαθήματα και σεμινάρια - ο καλύτερος τρόπος για να εκλαϊκεύσει κανείς την επιστήμη είναι μέσω κειμένων, λαϊκών βιβλίων. CD-ROM και δίσκων λέιζερ. Μπορείτε να το σκεφτείτε καλύτερα, να διατηρήσετε το ρυθμό που σας ταιριάζει, να ξαναδείτε τα δύσκολα σημεία, να συγκρίνετε κείμενα, να σκάψετε σε βάθος. Και αυτό πρέπει να γίνει σωστά, έστω και αν στα σχολεία γενικά δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο.
Εκεί, όπως σχολιάζει ο φιλόσοφος Τζων Γιάσμορ, η επιστήμη συχνά παρουσιάζεται, ως ένα θέμα εκμάθησης των κανόνων και των εφαρμογών τους με διαδικασίες ρουτίνας. Μαθαίνεται από σχολικά βιβλία και όχι διαβάζοντας τα έργα μεγάλων επιστημόνων ή ακόμα και των καθημερινών συνεισφορών τους στην επιστημονική φιλολογία... Ο αρχάριος επιστήμονας, αντίθετα από τον αρχάριο ουμανιστή, δεν έχει μια άμεση επαφή με τη διάνοια. Πράγματι, τα σχολικά μαθήματα μπορούν να προσελκύσουν τους πιο ακατάλληλους ανθρώπους στην επιστήμη - αγόρια και κορίτσια που στερούνται φαντασίας και αρέσκονται στη ρουτίνα.
Θεωρώ ότι η εκλαΐκευση της επιστήμης είναι επιτυχημένη εάν, κατ’ αρχήν, δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να πυροδοτεί την αίσθηση της απορίας. Για να το πετύχει αυτό, αρκεί να προσφέρει μια γεύση από τις ανακαλύψεις της επιστήμης χωρίς να εξηγήσει πλήρως πώς επιτεύχθηκαν αυτές οι ανακαλύψεις.
Είναι πολύ πιο εύκολο να παρουσιάσει κανείς το αποτέλεσμα παρά τη διαδρομή. Αλλά, όπου είναι δυνατό, οι εκλαϊκευτές πρέπει να προσπαθούν να καταγράψουν μερικά από τα λάθη, τα εσφαλμένα εναύσματα, τα άκαρπα αποτελέσματα και προφανώς την απελπιστική σύγχυση σε ολόκληρη τη διαδρομή. Τουλάχιστον, κάπου-κάπου, πρέπει να προσφέρουμε τα στοιχεία και να αφήνουμε τον αναγνώστη να βγάζει τα δικά του συμπεράσματα. Αυτό μετατρέπει την υπάκουη αφομοίωση της νέας γνώσης σε προσωπική ανακάλυψη. Όταν κάνει κανείς την ανακάλυψη μόνος του δεν την ξεχνά ποτέ.
Όταν ήμουν νέος είχα εμπνευστεί από τα εκλαϊκευμένα επιστημονικά βιβλία και τα άρθρα του Τζωρτζ Γκάμοου, του Τζέημς Τζηνς, του Άρθουρ Εντινγκτον, του Τζ. Μπ. Σ. Χάλντεϊν, του Τζούλιαν Χάξλεϋ, της Ρέιτσελ Γκάρσον και του Άρθουρ Κλαρκ - όλοι τους ήταν εκπαιδευμένοι και οι περισσότεροι είχαν ηγετικό ρόλο στην άσκηση της επιστήμης.
Η δημοτικότητα των καλογραμμένων, ευεξήγητων και βαθιά ευφάνταστων βιβλίων σχετικά με την επιστήμη, που αγγίζουν την καρδιά μας όσο και το μυαλό μας, φαίνεται πολύ μεγαλύτερη τα τελευταία είκοσι χρόνια από ποτέ άλλοτε. Ο αριθμός και η ποικιλία των επιστημόνων που γράφουν τέτοια βιβλία είναι χωρίς προηγούμενο. Μεταξύ των καλυτέρων συγχρόνων εκλαϊκευτών της επιστήμης είναι ο Στήβεν Γκουντ, ο Ε. Ο. Ουίλσον, ο Λιουις Τόμας και ο Ρίτσαρντ Ντώκινς στη βιολογία- ο Στήβεν Ουάινμπεργκ, ο Άλαν Άάιτμαν και ο Κιπ Θορν στη φυσική· ο Ρόαλντ Χόφμαν στη χημεία, καθώς και τα πρώτα έργα του Φρεντ Χόυλ στην αστρονομία.
Ο Ισαάκ Ασίμοφ έγραφε με ευχέρεια τα πάντα (και παρότι απαιτείται κάποιο μαθηματικό υπόβαθρο, η πιο συνεπής, ενδιαφέρουσα, προκλητική και γεμάτη έμπνευση εκλαΐκευση της επιστήμης αποτελεί, για μένα, ο πρώτος τόμος του βιβλίου Εισαγωγικές Διαλέξεις για τη Φυσικη, του Ρίτσαρντ Φέυνμαν). Παρόλα αυτά, οι σύγχρονες προσπάθειες δεν είναι δυστυχώς ισάξιες και φυσικά, αν δεν μπορούμε να διαβάσουμε, δεν μπορούμε και να επωφεληθούμε από τέτοια έργα, όσο εμπνευσμένα και αν είναι.
Θα ήθελα να σώσουμε τον κύριο “Μπάκλεϊ” και τους εκατομμύρια ανθρώπους σαν αυτόν. Θα ήθελα να πάψουν να παράγονται νωχελικοί, αδιάφοροι, χωρίς κρίση και φαντασία, τελειόφοιτοι Λυκείων. Το είδος μας χρειάζεται και του αξίζει ένας πληθυσμός με ανοιχτό μυαλό και μια βασική κατανόηση του πώς λειτουργεί ο κόσμος.
Η επιστήμη, θεωρώ, ότι είναι ένα απόλυτα ουσιαστικό εργαλείο για κάθε κοινωνία που ελπίζει να επιβιώσει εύκολα τον επόμενο αιώνα με τις θεμελιώδεις αξίες της άθικτες - και όχι απλώς η επιστήμη όπως την ασκούν οι ειδικοί, αλλά και εκείνη που την κατανοεί και την ασπάζεται ολόκληρη η ανθρώπινη κοινότητα. Και αν αυτό δεν το πετύχουν οι επιστήμονες, τότε ποιοι θα το κάνουν;
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου