Η γλώσσα των ομηρικών επών είναι κράμα λέξεων, δομών και διαλεκτικών τύπων από διαφορετικές περιοχές και βαθμίδες μακραίωνης εξέλιξης της Ελληνικής, από τη μυκηναϊκή εποχή μέχρι περίπου το 700 π.Χ. Στον κορμό της η γλώσσα των επών είναι ιωνική, περιέχει όμως και αιολικούς τύπους. Συντηρεί επίσης πολλούς αρχαϊσμούς (λ.χ. λέξεις της αρκαδο-κυπριακής ή λείψανα της μυκηναϊκής διαλέκτου) με τις τεχνητές τους προσαρμογές. Πρόκειται, επομένως, για μείγμα τύπων από διαφορετικές διαλέκτους ή διαφορετικές βαθμίδες της εξέλιξης των διαλέκτων αυτών, το οποίο δεν δημιουργήθηκε ξαφνικά και διαμιάς, αλλά καλλιεργήθηκε στο πλαίσιο μακραίωνης προφορικής παράδοσης.
Ο έντονα πολυδιαλεκτικός χαρακτήρας της ομηρικής γλώσσας την καθιστά, λίγο πολύ, τεχνητή, ώστε δύσκολα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως γλώσσα πρακτικής επικοινωνίας σε δεδομένο τόπο και συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Ήταν, βέβαια, οικεία στον ποιητή και στο ακροατήριό του, την ίδια στιγμή όμως διαφοροποιούνταν σημαντικά από την τρέχουσα γλώσσα της εποχής σύνθεσης των επών. Παρά ταύτα, πλάι στο παραδοσιακό ηρωικό ύφος συχνά κάνουν την εμφάνισή τους λέξεις και εκφράσεις της καθημερινής ζωής. Σε κάθε περίπτωση, η γλώσσα των δύο ομηρικών επών είναι ειδικού τύπου, με δικό της, αναμφισβήτητα, κώδικα, η οποία όμως μπορούσε να εκσυγχρονίζεται και να εξελίσσεται, ενσωματώνοντας τύπους από σύγχρονες διαλέκτους και παρακολουθώντας τους μηχανισμούς της λογοτεχνικής γλώσσας της εποχής. Σε μεταγενέστερα χρόνια, εξαιτίας της ακτινοβολίας που απέκτησαν τα έπη, η γλώσσα τους καθιερώθηκε ως "λογοτεχνική διάλεκτος", που επηρέασε πολλούς συγγραφείς του ελλαδικού χώρου, αλλά και έξω από αυτόν.
Οι παραδοσιακοί λογότυποι και τα θέματα
Η μακραίωνη καλλιέργεια της γλώσσας των δύο επών στο πλαίσιο της προφορικής επικής παράδοσης της προσδίδει χαρακτήρα τυπικό. Ο τυπικός χαρακτήρας στη συγκεκριμένη περίπτωση αναφέρεται σε στερεότυπα μερίδια λόγου (λέξεις-φράσεις-στίχους και θέματα), που παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της σύνθεσης. Στη σχηματική τους διαίρεση δύο είναι οι βασικοί τύποι της γλώσσας των επών: ο εκφραστικός και ο θεματικός. Ο πρώτος, ο εκφραστικός τύπος ή "λογότυπος", περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενες, ονοματικές ή ρηματικές, φράσεις (λ.χ. θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήνη= η θεά Αθηνά, τα μάτια λάμποντας· ὣς φάτο= έτσι μίλησε), ακόμη και ολόκληρους στίχους (τὸν δ' ἠμείβετ' ἔπειτα θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήνη= αμέσως ανταπάντησε, τα μάτια λάμποντας, η θεά Αθηνά). Ο δεύτερος τύπος, ο θεματικός, αποδίδει τον παραδοσιακό όρο "θέμα" και περιλαμβάνει: (α) επαναλαμβανόμενες, με σχετικώς μικρή έκταση, δραστηριότητες, όπως η ικεσία ή η αριστεία ενός πολεμιστή, τις επονομαζόμενες και "τυπικές σκηνές"· (β) ιστορίες με έναν παραδοσιακό θεματικό πυρήνα (λ.χ. το θέμα της αρπαγής μιας γυναίκας)· (γ) τις δομές εκτενών παραδοσιακών ιστοριών (λ.χ. ένας ήρωας εξαφανίζεται, προκαλώντας οδύνη στους οικείους του, και τελικά επιστρέφει)· (δ) "μεγαθέματα", όπως ο "πόλεμος" και η "ομιλία", που συνέχουν την πλοκή εκτενών παραδοσιακών ιστοριών στο σύνολό τους.
Οι στερεότυπες φράσεις εξυπηρετούν κατά κύριο λόγο τις ανάγκες της προφορικής έμμετρης σύνθεσης. Το επικό μέτρο ήταν προσωδιακό, στηριζόταν δηλαδή στη διαδοχή μακρών και βραχειών συλλαβών. Ρυθμική μονάδα του αρχαϊκού έπους υπολογίζεται ο στίχος ο οποίος ονομάζεται δακτυλικός εξάμετρος. Εξαιτίας των ποικίλων διαλεκτικών τους χαρακτηριστικών, οι κάθε είδους λογοτυπικές εκφράσεις προσαρμόζονται σε συγκεκριμένες μετρικές υποδοχές, και αποδεικνύονται έτσι χρήσιμες και άκρως λειτουργικές στη διαδικασία της σύνθεσης. Για παράδειγμα, από μια ευρεία γκάμα λογοτυπικών εκφράσεων του τύπου "επίθετο + όνομα" για τον Αχιλλέα (λ.χ. ὠκὺς Ἀχιλλεύς, πόδας ὠκὺς Ἀχιλλεύς), καθένας από τους οποίους έχει διαφορετική μετρική αξία, ο ποιητής μπορεί να επιλέξει κάθε φορά τον πιο κατάλληλο για να συμπληρώσει τον στίχο.
Ωστόσο, εκτός από τη μετρική τους χρησιμότητα, που διευκολύνει, αναμφισβήτητα, το έργο της σύνθεσης, οι παραδοσιακοί λογότυποι διαθέτουν ποιητικό νόημα και σημασία ανάλογα με τα εκάστοτε συμφραζόμενα. Όταν, για παράδειγμα, ο γέροντας Πρίαμος γονυπετής φιλάει τα αντροφόνα χέρια του Αχιλλέα, η φράση χεῖρας …/ ἀνδροφόνους (Ω 478-479) στην προκειμένη αφηγηματική περίσταση δεν είναι μόνο μετρικά χρήσιμη και τυπική. Επιπλέον, ρυθμιστικός παράγοντας στη χρήση των λογοτύπων είναι και το παραδοσιακό τους νόημα, που έρχεται από τη μακρά προφορική παράδοση. Για παράδειγμα, οι τυπικές ονοματικές φράσεις πόδας ὠκὺς Ἀχιλλεύςκαι πολύμητις Ὀδυσσεύς έχουν την ίδια μετρική αξία. Παρά ταύτα, τα δύο ονόματα δεν ανταλλάσσουν ποτέ τους οικείους προσδιορισμούς τους, το πολύμητιςδηλαδή δεν εμφανίζεται ποτέ δίπλα στον Αχιλλέα, ούτε το πόδας ὠκύς ως συνοδευτικό χαρακτηριστικό του Οδυσσέα.
Την ίδια, τέλος, αντιστοιχία και ευελιξία προς το περιεχόμενο παρουσιάζουν και οι θεματικοί τύποι (σκηνές και θέματα) που χρησιμεύουν στη σύνθεση των επών στο σύνολό τους. Παρατηρείται δηλαδή ότι, ανάλογα με τα εκάστοτε συμφραζόμενα, οι τυπικές σκηνές, μαζί με τα μερίδιά τους, και τα θέματα μπορεί να παραλλάσσονται, να συμπτύσσονται ή να επεκτείνονται, ενώ απόμακρες τυπικές δραστηριότητες μπορεί να συνδέονται μεταξύ τους με ποικίλους τρόπους. Γενικότερα, μορφή και νόημα στα ομηρικά έπη βρίσκονται σε στενή σχέση και συνεχή επικοινωνία.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου