Ακολουθώντας την πλοκή της ιστορίας ανακαλύπτουμε τους πιο ανομολόγητους φόβους μας και μαθαίνουμε να αντιμετωπίζουμε, όπως ο ήρωας του παραμυθιού, τους «δράκους» και τα «τέρατα» που μας απειλούν. Ετσι, μέσω της ταύτισης με τον ήρωα των φανταστικών ιστοριών, εξοικειωνόμαστε με τα φοβικά αισθήματά μας και, υποσυνείδητα, επινοούμε «μαγικούς» τρόπους για την υπέρβασή τους.
Οσο γοητευτική κι αν ακούγεται αυτή η φροϊδική ερμηνεία, θεωρείται πλέον ανεπαρκέστατη διότι αφήνει αναπάντητα μια σειρά από ιδιαίτερα κρίσιμα ερωτήματα: Ποιες εγκεφαλικές δομές εμπλέκονται στην επινόηση και στην πρόσληψη των ιστοριών; Και πώς ακριβώς αυτές οι εξόφθαλμα μη ρεαλιστικές ιστορίες μπορούν να επηρεάζουν την πραγματική ζωή των ανθρώπων;
Στο πανέμορφο παραμύθι «Τα μαγικά μαξιλάρια» ο Ευγένιος Τριβιζάς μάς μεταφέρει στην «Ουρανούπολη», μια κάθε άλλο παρά φανταστική πολιτεία, όπου ο άρχοντας Αρπατίλαος και οι κακόβουλοι σύμβουλοί του έχουν επιβάλει στον λαό το εξουσιαστικό καθεστώς της πλήρους ψυχοσωματικής υποτέλειας.
Η πιο ακραία έκφραση της σαδιστικής εξουσίας τους είναι η επινόηση των εφιαλτικών μαξιλαριών που στερούν από τον λαό τα όνειρά του, η ύπαρξη των οποίων είναι απαραίτητη για την ψυχοσωματική υγεία και την επιβίωση κάθε λαού. Το εφιαλτικό σχέδιο της απάλειψης των ονείρων εφαρμόζεται στην αρχή με μεγάλη επιτυχία, ώσπου ο Αντώνης, ο δάσκαλος, αντιλαμβάνεται τη σκοταδιστική λειτουργία των μαξιλαριών και με τη βοήθεια των μαθητών του δημιουργούν τα αντιεφιαλτικά μαξιλάρια. Και έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα.
Αυτή η αλληγορική ιστορία δεν αναδεικνύει μόνο τους κινδύνους της ολοκληρωτικής και άρα απάνθρωπης διαχείρισης της ζωής, αλλά ταυτόχρονα μας υποβάλλει την ιδέα ότι η επινόηση και η συλλογική οικειοποίηση μιας ουτοπικής ιστορίας μπορεί να λειτουργήσει ως αμυντικός μηχανισμός απέναντι στην αυθαιρεσία της νέας βιοεξουσίας. Εχει επομένως τεράστιο επιστημονικό (αλλά και πολιτικό!) ενδιαφέρον να κατανοήσουμε τις βιοψυχολογικές προϋποθέσεις αυτής της αποκλειστικά ανθρώπινης ανάγκης να επινοούμε και να διηγούμαστε ιστορίες.
Αναλύοντας τη ζωτική μας ανάγκη για αφηγήσεις
Ενώ σχεδόν οι πάντες αναγνωρίζουν ότι οι πιο απίστευτες αφηγήσεις -οι διάφοροι κοινωνικοί ή πολιτικοί μύθοι και τα υπερφυσικά ή θρησκευτικά παραμύθια- μπορούν να επηρεάζουν σημαντικά τη ζωή των ανθρώπων κάθε ηλικίας, ελάχιστοι προβληματίζονται για τα πραγματικά αίτια της διαχρονικής παρουσίας ενός τόσο εξόφθαλμα ανορθολογικού φαινομένου.
Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, άρχισαν δειλά δειλά να εμφανίζονται οι πρώτες εργαστηριακές μελέτες που επιχειρούν να διαφωτίσουν επιστημονικά την τυπικά ανθρώπινη προδιάθεση να μετατρέπουμε σε αφηγήσεις ό,τι γνωρίζουμε αλλά και ό,τι αγνοούμε.
Αναγνωρίζεται διεθνώς ότι ο επιφανής νευροψυχολόγος Ρέιμοντ Μαρ (Raymond Mar) και η ομάδα του στο Πανεπιστήμιο Γιορκ στο Τορόντο του Καναδά έχουν πραγματοποιήσει μερικές από τις πιο πρωτοποριακές έρευνες γύρω από τον εγκεφαλικό μηχανισμό και την ψυχολογική λειτουργία της αφήγησης. Βασιζόμενος σε μια σειρά από έρευνες που πραγματοποίησε μαζί με τον στενό συνεργάτη του, Κιθ Οουτλι (Keith Oatley), καθηγητή Ψυχολογίας στο ίδιο πανεπιστήμιο και καταξιωμένο λογοτέχνη, κατέληξε το 2006 στο συμπέρασμα ότι οι αφηγήσεις λειτουργούν σαν «προσομοιωτές πτήσεων» για τις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις!
Οπως όταν κάποιος επιθυμεί να γίνει πιλότος αεροπλάνων οφείλει να εκπαιδευτεί επί μακρόν σε έναν επίγειο προσομοιωτή πτήσεων, έτσι και η ακρόαση και η αφήγηση ιστοριών αποτελεί την απαραίτητη προπαιδεία για τη σύναψη των κοινωνικών σχέσεών μας.
Οι ερευνητές οδηγήθηκαν στην υπόθεση ότι οι αφηγήσεις ή οι ακροάσεις ιστοριών λειτουργούν σαν ένα είδος «προσομοιωτή πτήσεων» για τις κοινωνικές σχέσεις αναλύοντας κατά περίπτωση τα δεδομένα και κατόπιν συγκρίνοντας συνολικά τις διαφορετικές ικανότητες ως προς την κοινωνική επιτηδειότητα και τη συναισθηματική ενσυναίσθηση που ήταν ικανοί να επιδεικνύουν οι 94 εθελοντές φοιτητές που συμμετείχαν στη μελέτη.
Ηταν η πρώτη σαφής ένδειξη για τη σημασία και τη λειτουργία των ιστοριών στις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις. Σε αυτό το πείραμα, ωστόσο, παρέμεναν αδιευκρίνιστες οι σχέσεις αιτίας-αποτελέσματος. Οπως δήλωσε κατόπιν ο ίδιος ο Μαρ, «όταν το περιεχόμενο των ιστοριών έχει υψηλή κοινωνική αξία και μας διεγείρει διανοητικά, μπορεί να βελτιώσει τις κοινωνικές δεξιότητες των ατόμων. Οποιος διηγείται και ακούει (ή διαβάζει) ιστορίες παρουσιάζει μία σαφώς πιο πλούσια κοινωνική ζωή. Δεν είμαστε όμως ακόμη σε θέση να αποφασίσουμε, με τρόπο επιστημονικά ακριβή, αν η αφήγηση ιστοριών είναι η αιτία της καλύτερης κοινωνικής προσαρμογής ή, αντίθετα, το προϊόν της».
Για να αποφασίσει αν προηγούνται αιτιακά οι ιστορίες ή η κοινωνική προσαρμογή, ο Μαρ και οι συνεργάτες του σχεδίασαν μερικά πολύ ενδιαφέροντα και ιδιαιτέρως αποκαλυπτικά πειράματα σχετικά με τον εγκεφαλικό εντοπισμό των αφηγηματικών μας πρακτικών. Ετσι το 2007-08, καταφεύγοντας στις νέες τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου, κατάφεραν να εντοπίσουν επακριβώς ποιες περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται όταν βλέπουμε, ακούμε ή διηγούμαστε ενδιαφέρουσες ιστορίες (βλ. και ειδικό πλαίσιο).
Αλλά και ο Μάικλ Γκαζάνιγκα (Michael Gazzaniga), ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους νευροεπιστήμονες, είναι πεπεισμένος ότι η αφήγηση όσο και η ακρόαση ιστοριών σχετίζονται με εντοπισμένες λειτουργίες του εγκεφάλου μας που εμπλέκονται στην κοινωνική μας συμπεριφορά και διευκολύνουν ή, όταν δυσλειτουργούν, παρεμποδίζουν την κοινωνικοποίησή μας!
«Είμαστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίζουμε με ταχύτητα τα απρόβλεπτα συμβάντα της ζωής επειδή τα έχουμε φανταστεί ή ακούσει από κάποιες διηγήσεις ανάλογων περιπτώσεων. Αυτή είναι μια από τις ουσιαστικές εξελικτικές λειτουργίες της αφήγησης ιστοριών», εξηγεί ο Γκαζάνιγκα, διεθνής αυθεντία στη μελέτη ασθενών με χειρουργικά διαιρεμένους εγκεφάλους για να αντιμετωπιστούν σοβαρές νευρολογικές παθήσεις.
Οταν, μετά τη χειρουργική επέμβαση, ο κορυφαίος νευροεπιστήμονας ζητούσε από αυτούς τους ασθενείς να δικαιολογήσουν τη φαινομενικά ασυνεπή ή και περίεργη συμπεριφορά που προέκυπτε είτε από το δεξιό είτε από το αριστερό εγκεφαλικό τους ημισφαίριο, τα οποία πλέον δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους, οι περισσότεροι ασθενείς έτειναν να επινοούν εύλογες ιστορίες ή εξηγήσεις που δικαιολογούσαν την παράλογη συμπεριφορά τους.
«Διαπιστώνοντας τόσο συχνά αυτό το φαινόμενο, κατάλαβα ότι ο εγκέφαλός μας καταφεύγει στην τεχνική της “εξιστόρησης” για να βάζει τάξη στην αταξία και να δίνει κάποια λογική συνοχή σε ό,τι είναι λογικά ασυνεπές», διευκρινίζει ο Γκαζάνιγκα.
Η εξελικτική και θεραπευτική δύναμη των ιστοριών
Το αποφασιστικό ερώτημα που προκύπτει από αυτές τις έρευνες είναι γιατί ο άνθρωπος φαίνεται πως είναι το μοναδικό έμβιο ον που έχει ανάγκη να ακούει και να διηγείται ιστορίες; Κι αν αυτό ισχύει, ποια άραγε ζωτική ή εξελικτική ανάγκη εξυπηρετεί αυτή η εκπληκτική όσο και μοναδική ικανότητά μας;
«Η εξήγηση δεν μπορεί παρά να είναι εξελικτική», υποστηρίζει ο Τζόναθαν Γκότσολ (Jonathan Gottschall), καθηγητής Συγκριτικής και Εξελικτικής Λογοτεχνίας στο Washington & Jefferson College στην Πενσιλβάνια. Από το 2006 μέχρι σήμερα, αυτός ο διάσημος «λογοτεχνικός δαρβινιστής» υποστηρίζει τη μάλλον προκλητική άποψη ότι οι βασικές ανθρώπινες αφηγηματικές πρακτικές (π.χ. ιστορικές, λογοτεχνικές, μυθικές αφηγήσεις) είναι διαχρονικές και δεν προκύπτουν από τους επιμέρους τοπικούς-ιστορικούς πολιτισμούς αλλά, αντίθετα, καθορίζονται από πανανθρώπινους βιολογικούς, δηλαδή εξελικτικούς παράγοντες!
Μελετώντας πώς αποτυπώνεται ο ρομαντικός έρωτας στη λαϊκή λογοτεχνία διαφορετικών και γεωγραφικά απομονωμένων λαών, διαπίστωσε ότι υπάρχουν κάποια καθολικά πρότυπα ερωτικής συμπεριφοράς που είναι κοινά σε όλους σχεδόν τους ανθρώπινους πολιτισμούς. Γεγονός που, κατά τη γνώμη πολλών «εξελικτικών λογοτεχνών», επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για διαχρονικές και πανανθρώπινες συμπεριφορές που επιλέχθηκαν από τη φυσική επιλογή κατά την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και όχι από τις τοπικές και ευμετάβλητες κοινωνικές ή πολιτισμικές συνθήκες.
Ωστόσο, η ψυχοθεραπευτική είναι ο τομέας που θα αξιοποιήσει περισσότερο τα συμπεράσματα της βιοψυχολογίας της αφήγησης, εφαρμόζοντάς τα άμεσα σε θεραπευτικές πρακτικές που περιγράφονται ήδη ως «Θεραπείες του Λόγου».
Η σύγχρονη ιατρική που, ως γνωστόν, επικεντρώνεται αποκλειστικά σε δεδομένα απτά και αντικειμενικά, δηλαδή στατιστικά μετρήσιμα, έχει δείξει από καιρό τα εγγενή και ανυπέρβλητα όριά της στην αντιμετώπιση των ψυχικών παθήσεων. Αντίθετα, μια λιγότερο πατερναλιστική και απρόσωπη θεραπευτική προσέγγιση είναι αυτή που προτείνεται σήμερα από την «Αφηγηματική Ιατρική», που στηρίζεται κυρίως στις διαπροσωπικές σχέσεις γιατρού-ασθενή και σε εξατομικευμένες θεραπευτικές πρακτικές που βασίζονται στην καλλιέργεια της ψυχολογικής ενσυναίσθησης του θεραπευτή προς τον ασθενή.
Οπως υποστηρίζει η Ρίτα Σάρον (Rita Charon), διαπρεπής γιατρός, λογοτέχνης και πρωτοπόρος ερευνήτρια σε αυτόν τον τομέα, «οι γιατροί πρέπει να μάθουν να ακούνε τις διηγήσεις των ασθενών τους, να σέβονται τα βιώματα των ασθενών τους και να τα αντιλαμβάνονται με ενσυναίσθηση. Αυτή είναι η αφηγηματική επιτηδειότητα που οφείλουν να αποκτήσουν. Την ίδια ακριβώς επιτηδειότητα που όλα τα ανθρώπινα όντα χρησιμοποιούν καθημερινά για να αφομοιώνουν, να ερμηνεύουν και να απαντούν στις ιστορίες που ακούνε».
Γιατί, βλέπετε, οι λέξεις υπάρχουν για να επικοινωνούμε. Και η αφήγηση και η κατανόηση ιστοριών κάνει καλό στην ψυχοσωματική υγεία μας: διευκολύνει τις κοινωνικές σχέσεις μας με τους άλλους αλλά και με τον ίδιο μας τον εαυτό. Εξάλλου, η ανθρώπινη γλώσσα επιλέχθηκε από την εξέλιξη γι? αυτόν ακριβώς τον λόγο. Ομως για τη γλώσσα ως βιολογικό-κοινωνικό φαινόμενο θα πούμε πολύ περισσότερα σε επόμενο άρθρο μας.
Η ανατομική του εγκεφάλου της Σεχραζάντ
Χάρη στις νέες τεχνικές απεικόνισης της δομής και της λειτουργίας των εγκεφάλων, γνωρίζουμε σήμερα τις βασικές δομές και ορισμένα νευρωνικά κυκλώματα που ενεργοποιούνται όποτε ακούμε ή διηγούμαστε μια ιστορία. Και είναι εντυπωσιακή η διαπίστωση ότι πρόκειται για τις ίδιες ακριβώς δομές και κυκλώματα είτε η ιστορία είναι πραγματική είτε φανταστική!
Οπως ήδη αναφέραμε, οι πρωτοποριακές έρευνες του Ρέιμοντ Μαρ και άλλων διαπρεπών νευροεπιστημόνων έδειξαν, ήδη από το 2004, ότι οι εγκεφαλικές περιοχές που ενεργοποιούνται περισσότερο κατά την αφήγηση, το άκουσμα ή την ανάγνωση μιας ιστορίας είναι ο μέσος και πλάγιος προμετωπιαίος φλοιός στο δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο. Εδρα της λεγόμενης δηλωτικής μνήμης (ή εργαζόμενης μνήμης) που συμβάλλει στο να αποκτούν συνοχή και πλοκή οι πληροφορίες που περιέχονται στην αφήγηση. Οσο για την κατανόηση, τον οπτικό τοπολογικό εντοπισμό και την ανάλυση των αφηγηματικών πληροφοριών, φαίνεται πως αυτές οι διεργασίες διεκπεραιώνονται από νευρωνικά κυκλώματα που βρίσκονται στην έλικα του προσαγωγίου, στη μέση μοίρα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων.
Εγκέφαλος: μέγας παραμυθάς
Μολονότι οι εγκεφαλικές δομές για την επεξεργασία της γλώσσας και του λόγου βρίσκονται στο αριστερό ημισφαίριο, το δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο είναι αυτό που μετατρέπει μια ασύνδετη διαδοχή μεμονωμένων λέξεων σε αφήγηση με χρονική και χωρική συνοχή. Κοντολογίς, όπως διαπίστωσαν, το συναισθηματικά και αισθητικά ευαίσθητο δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο είναι αυτό που οργανώνει τις λεκτικές πληροφορίες σε ένα διήγημα με ειρμό και ενδιαφέρουσα πλοκή!
Αλλες έρευνες κατόπιν αποκάλυψαν ότι ορισμένα νευρωνικά κυκλώματα του προμετωπιαίου φλοιού σε συνεργασία με τη μακροχρόνια μνήμη μάς επιτρέπουν να «φανταζόμαστε» την ανάπτυξη και την πιθανότερη κατάληξη μιας ιστορίας.
Μήπως, όμως, όλες αυτές οι ανατομικές πληροφορίες σχετικά με τον εγκέφαλο της Σεχραζάντ -και κάθε άλλου λιγότερο προικισμένου αφηγητή- σκοτώνουν τελικά τη μαγεία που γενούν οι «Χίλιες και μία νύχτες» ή κάθε άλλη γοητευτική ιστορία;
Σε καμία περίπτωση η γνώση του εγκεφάλου -του μεγαλύτερου παραμυθά στην Ιστορία- δεν μπορεί να αναιρέσει ή να εξαλείψει τη μαγεία που γεννά η δημιουργική φαντασία του.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου