Το πρόβλημα είναι όπλο

Η λέξη πρόβλημα είναι από τις πιο γνωστές διεθνώς, ίσως η πιο γνωστή, ελληνική λέξη.

Την προφέρουν και τη γράφουν δισεκατομμύρια ομιλητών της αγγλική (problem), της γαλλικής (problème), της γερμανικής (Problem), της ιταλικής (problemo), της ισπανικής, της πορτογαλικής και πολλών άλλων,  (ινδο-)ευρωπαϊκών και μη, γλωσσών με την ίδια ακριβώς σημασία: πρόβλημα είναι μια δυσκολία, μια δυσχέρεια που αντιμετωπίζουμε. Υπάρχουν τα μαθηματικά προβλήματα αλλά κι αυτά που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινή μας ζωή. Η ανεργία είναι πρόβλημα, κοινωνικό, και υπάρχουν κι άλλα πολλά, παγκοσμίων πια διαστάσεων.

H ανεργία είναι ένα πρόβλημα διότι δυσκολευόμαστε να βρούμε μια λύση σε αυτό. Αυτός που έχει κάποιο πρόβλημα, ο άνεργος ή όλη η ανθρωπότητα, υποφέρει λόγω της δυσκολίας να βρει μια λύση σε αυτό το πρόβλημα. Μπορούμε να σταματήσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη; Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής; Μπορώ να βρω να εργασία; Μπορώ να κόψω το τσιγάρο; Θα θεραπευθώ από τον καρκίνο; Θα μπορέσω να ξεπληρώσω το στεγαστικό; Θα καταφέρει ο γιος μου, η κόρη μου, να αποτοξινωθεί και να κόψει τη πρέζα;

Όπου υπάρχει πρόβλημα, εκεί υπάρχει ταλαιπωρία, άγχος, απόγνωση, απελπισία, πόνος, αδιέξοδα, δυστυχία, συμφορά. Όπου υπάρχει πρόβλημα, εκεί υπάρχουν πληγές: η πληγή της ανεργίας, η πληγή των ναρκωτικών, η πληγή των τροχαίων δυστυχημάτων κι άλλες πολλές. Κάθε πρόβλημα είναι και μια πληγή, μια πληγή στο σώμα της φύσης και της κοινωνίας. Και είναι βέβαιο, εν όψει της κοινωνικής και φυσικής Αποκάλυψης, ότι ουδέποτε στο παρελθόν το σώμα της φύσης και των κοινωνιών ήταν γεμάτο με τόσες πληγές όσο στις μέρες μας.

Είναι επίσης βέβαιο ότι αύριο θα γίνουν περισσότερες: κάθε πρόβλημα που δεν επιλύεται προκαλεί άλλα προβλήματα. Κάθε πρόβλημα είναι μια προβληματογόνος κατάσταση, κι αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που πολλοί υποστηρίζουν ότι η Αποκάλυψη δεν θα αργήσει.

Εάν δεν το έχετε ήδη επισημάνει, καιρός είναι να εστιάσουμε την προσοχή μας στη ίδια τη λέξη ΠΡΟΒΛΗΜΑ και στην ιστορία της. Παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, μεγαλύτερο από ό,τι μπορείτε να φανταστείτε. Το αντικείμενο λοιπόν του σημερινού μας σημειώματος θα είναι η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης πρόβλημα. Πότε πλάσθηκε, πότε χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά; Ποια ήταν η αρχική της σημασία;

Δεν είναι δύσκολο να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα. Αλλά πριν το κάνουμε, ας προσπαθήσουμε μαζί να κάνουμε τα πρώτα βήματα. Η λέξη είναι σύνθετη, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, αναγνωρίζουμε τόσο το πρώτο συνθετικό, την πρόθεση πρό, όσο και το δεύτερο, το ουσιαστικό βλήμα. Βλήμα; Μα το βλήμα δεν είναι όρος στρατιωτικός (πολεμικός); Επομένως, και η λέξη πρόβλημα δεν θα είναι κι αυτός όρος πολεμικός; Και πως ένας πολεμικός όρος απόκτησε την έννοια της δυσχέρειας και χρησιμοποιήθηκε στην καθημερινή, όχι και τόσο ειρηνική, ζωή; Πως εντάχθηκε στην καθομιλουμένη;

Πιθανόν να θεωρήσετε ότι όλα αυτά που γράφω να είναι εικασίες. Διότι βλήμα είναι αυτό που βάλλεται, που εκσφενδονίζεται. Στον μαξιλαροπόλεμο, τα μαξιλάρια είναι βλήματα· αλλά βλήμα μπορεί να είναι και μια κουβέντα, μια βρισιά, μια σπόντα. Δεν λέμε ότι τα λόγια και οι σφαίρες δεν γυρίζουν πίσω; Η μπάλα του ποδοσφαίρου είναι βλήμα: ειδάλλως οι παίκτες της άμυνας όταν φτιάχνουν το τείχος δεν θα προστάτευαν τα γεννητικά τους όργανα. Όμως, ουαί κι αλίμονο εάν δεν τα καλύψουν. Τα χέρια τους τίθενται προ του βλήματος για να αποτρέψουν τη κρούση. Το κράνος είναι ένα πρό-βλημα για να αποτρέψει ή να δυσχεράνει την διείσδυση της σφαίρας.

Υπάρχει ένας πολύ απλός τρόπος για να δείξω ότι όλα αυτά που αναφέρω δεν είναι εικασίες. Εάν ψάξουμε να βρούμε τις αρχαιότερες μαρτυρίες του όρου, θα μπορέσουμε όχι μόνο να εντοπίσουμε την αρχαιότερη σημασία του αλλά και την άκρη της σημασιολογικής του εξέλιξης. Κι αυτό δεν είναι καθόλου δύσκολο.

Αρκεί να ανοίξουμε ένα καλό λεξικό της (αρχαίας) ελληνικής γλώσσας και να μελετήσουμε τα κείμενα στα οποία θα μας παραπέμψει. Θα διαπιστώσουμε λοιπόν ότι οι αρχαιότερες μαρτυρίες της λέξης πρόβλημα βρίσκονται στη τραγωδία Επτα επί Θήβας (468/467 π.κ.ε.) του Αισχύλου, που γεννήθηκε το 520 π.κ.ε. στην Ελευσίνα και πέθανε το 457 στη Σικελία. Δεν γνωρίζουμε εάν προϋπήρχε του Αισχύλου ή εάν την έπλασε ο ποιητής. Είναι βέβαιο όμως ότι ήταν ένας γνήσιος πολεμικός όρος.

Διαβάζουμε λοιπόν στην τραγωδία ότι η ασπίδα του Παρθενοπαίου, που κληρώθηκε να πλήξει την πέμπτη, βόρεια πύλη, είναι στρογγυλή και σκεπάζει όλο το σώμα: κυκλωτω σώματος προβλήματι (στ. 540). Κι όταν έρχεται η ώρα της σύγκρουσης, ο Ετεοκλής, που θα αναμετρηθεί με τον αδελφό του Πολυνείκη, προστάζει φέρ ως τάχος / κνημίδας, αιχμής και πετρών προβλήματα (στ. 675/676): γρήγορα φέρτε μου τις κνημίδες, που θα προφυλάξουν τα πόδια μου από τα δόρατα και τις πέτρες. Η ασπίδα είναι πρό-βλημα, οι κνημίδες είναι προ-βλήματα. Πρόβλημα είναι ό,τι τίθεται πρo του βλήματος, η αμυντική θωράκιση, το αμυντικό όπλο.

Το πρόβλημα είναι όπλο. Με την ίδια σημασία, αυτήν του πολεμικού όρου θα χρησιμοποιήσουν την λέξη και ο Ηρόδοτος (IV, 175 και VII, 70), ο Ξενοφών (Κύρου Παιδεία, 6, 1, 51) και ο Πλάτων (Πολιτικός, 279b).

Εάν για τον αμυνόμενο το πρόβλημα είναι πηγή ζωής, ένας τρόπος απομάκρυνσης του θανάτου, για τον επιτιθέμενο είναι μια δυσκολία, μια δυσχέρεια να διεισδύσει, να φονεύσει, να νικήσει. Η δυσχέρεια του επιτιθέμενου να διαπεράσει τα αμυντικά όπλα του αντιπάλου, τα προβλήματα, λανθάνει στη σημερινή σημασία (δυσκολία, δυσχέρεια) της λέξης.

Αλλά: εάν η ανεργία είναι ένα πρόβλημα, ποιος είναι ο επιτιθέμενος και ποιος ο αμυνόμενος. Εάν ο άνεργος είναι αυτός που δυσκολεύεται, το πρόβλημα, ως αμυντικό μέσο, το χρησιμοποιεί κάποιος άλλος. Η ανεργία λοιπόν, ως πρό-βλημα, είναι αμυντικό όπλο; Όλα τα κοινωνικά προβλήματα είναι αμυντικά όπλα; Και, εάν τα κοινωνικά προβλήματα είναι πληγές, μήπως τα κοινωνικά προβλήματα δεν είναι μόνο αμυντικά όπλα αλλά επιθετικά;

Μήπως τα κοινωνικά προβλήματα είναι βλήματα; Εάν δεν είναι, πως να εξηγήσουμε τις πληγές στο σώμα της φύσης και της κοινωνίας. Μήπως προήλθαν από μαστίγωμα; Η μάστιγα της ανεργίας, της φτώχειας . . .

Εάν ο Πλάτων όριζε την πολιτική ως ανθρωποβοσκητική (ανθρωπονομική, Πολιτικός), μήπως ήρθε η ώρα να την ορίσουμε εμείς, αφού διατηρήσουμε και τον πλατωνικό, ως προβληματουργική, ως τέχνη της παραγωγής, διαιώνισης και διαχείρισης κοινωνικών προβλημάτων;

Μην ξεχνάτε ότι η σκέψη είναι ποίηση και η ποίηση δημιουργία.