«Ένας για Όλους και Όλοι για Έναν…»
(Το σύνθημα των Τριών Σωματοφυλάκων –που ήταν τέσσερις– του Αλεξάνδρου Δουμά)
Μέσα στα χρόνια που περνούν, ξανά και ξανά έχω προβληματιστεί πάνω στην παράξενη αλήθεια που κρύβεται πίσω από μια ατάκα του Τσαρλς Φορτ: «Κάποιος μπορεί να χαράξει έναν κύκλο αρχίζοντας από οποιοδήποτε σημείο…»
Προφανώς, αλληγορικά, εννοεί ότι κάποιος μπορεί να περικλείσει τα πάντα, ή ό,τι θέλει, αρχίζοντας από οπουδήποτε. Κατά βάθος εννοεί ότι όλα συνδέονται, ή, έστω, ότι όλα μπορούν να συνδεθούν.
Για πολλά χρόνια, μελετώντας ένα πλήθος θεμάτων παρασυρόμενος από τα αενάως εξελισσόμενα ενδιαφέροντά μου, συνέβη και σ’ εμένα αυτό που συνέβη και σε πολλούς άλλους που μελετούν πολλά θέματα: άρχισα να παρατηρώ διάφορες συνδέσεις μεταξύ των θεμάτων, και, κατ’ επέκταση, άρχισα σταδιακά να ανακαλύπτω ότι όλα τα θέματα συνδέονται. Το εννοώ σε υπερβολικό –ίσως απίστευτο– βαθμό. Μάλιστα, έφτασα στο σημείο όχι μόνο να «σκοντάφτω» πάνω στις συνδέσεις μελετώντας, αλλά στο σημείο να μπορώ –σε πολλές περιπτώσεις– ηθελημένα να «ανιχνεύω» τις συνδέσεις και να τις ανακαλύπτω. Και, φυσικά –σε αντίστοιχα πολλές περιπτώσεις– να μπορώ να το κάνω αυτό και με δεδομένη την σύνδεση εξ αρχής, με προδιαγεγραμμένη την κατάληξη της πορείας (ας πούμε, σαν δοσμένη αποστολή).
Κάποτε το είχα συναντήσει στα λεγόμενα του συγγραφέα Robert Anton Wilson αυτό. Είχε ένθερμα δηλώσει ότι, επειδή όλα συνδέονται, μπορούσε να συνδέσει τον Μπαγκς Μπάννυ με την Γαλλική Επανάσταση, ότι υπήρχε τέτοια σύνδεση, και, δηλαδή, ότι υπάρχουν ακόμη και συνδέσεις που μπορούν να γίνουν, παρ’ όλο που φαντάζουν εξωφρενικές και αδύνατες ή άκυρες -άλλωστε το εννοούσε συνωμοσιολογικά.
Ο Τσαρλς Φορτ, που ασχολούταν τόσο πολύ με το να συγκεντρώνει παράξενες πληροφορίες κάθε είδους και να τις ταξινομεί, και να καταλήγει σε παράξενες θεωρίες μέσα από την παρατήρηση τους, είχε εκφράσει το ίδιο, πολύ πριν από τον Robert Anton Wilson, γράφοντας κάπου:
«Αν είχα το χρόνο για μια δεύτερη δουλειά, θα ζητούσα από τους αναγνώστες μου να σκεφτούν και να φτιάξουν τις πιο τρελές θεωρίες, και να μου τις στείλουν, κι εγώ θα διάλεγα την πιο τρελή από όλες, και θα δεσμευόμουν να βρω αποκλεισμένες πληροφορίες και συνδετικούς κρίκους για να την κάνω λογική, σε όποιον θα ήθελε να την σκέφτεται σαν λογική…»
Αναλύοντας τη διαδικασία με την οποία συνδέονται μεταξύ τους πολλά θέματα, ή με την οποία μπορεί να συνδεθεί κάθε θέμα με οποιοδήποτε θέμα, το πρώτο πράγμα που, φυσικά, παρατήρησα, είναι ότι αυτό συμβαίνει με «βήματα». Υπάρχουν συγκεκριμένα «βήματα», «διανύσματα» (διαδρομών, συνδέσεων), ή στάδια (βαθμιαία στάδια, ή «βαθμοί»), που οδηγούν από το ένα θέμα στο άλλο και δημιουργούν τις συνδέσεις, που τελικά έχουν συνδέσει όλα τα θέματα που έχουν διανυθεί ως το σημείο της κατάληξης (που φυσικά είναι αυθαίρετο ως κατάληξη, αφού η διαδρομή θα μπορούσε να συνεχίσει στο άπειρο). Πολλές φορές φαντάστηκα ότι θα μπορούσαν αυτά τα «βήματα» σύνδεσης να έχουν έναν συγκεκριμένο αριθμό ή ένα όριο, στατιστικά ή πιθανολογικά.
Ο Τσαρλς Φορτ, κάπου αλλού έγραφε: «Από κάποιο σημείο κι έπειτα, το ενδιαφέρον μου δεν στρέφεται στα γεγονότα αυτά καθ’ αυτά, αλλά στην σχέση που έχουν μεταξύ τους. Μ’ απασχολεί πολύ αυτό που ονομάζουμε συμπτώσεις. Αν όμως δεν υπάρχουν συμπτώσεις;»
Την μεταφορική λέξη «σύμπτωση» την χρησιμοποιούμε για να καταδείξουμε ότι κάτι «συμπίπτει» με κάτι άλλο, ότι, δηλαδή, «πέφτει μαζί του», (κάτι που εμένα με κάνει να σκέφτομαι το παλιό παιχνίδι Tetris). Ο Τσαρλς Φορτ ήταν πολύ ακριβολόγος όταν ήθελε, δηλαδή όταν αυτό είχε σημασία. Γράφει ότι τον απασχολεί πολύ «αυτό που ονομάζουμε “συμπτώσεις”» (Όχι «οι συμπτώσεις», διότι εδώ προφανώς αρνείται ότι υπάρχουν στ’ αλήθεια συμπτώσεις. Γι’ αυτό και αναρωτιέται επιτηδευμένα:
«Αν όμως δεν υπάρχουν συμπτώσεις;»
–δηλαδή, αν όμως όλα τα πράγματα απλά συνδέονται όλα μεταξύ τους, και, όταν το ανακαλύπτουμε αυτό σαν κάτι απρόβλεπτο ή ασυνήθιστο, το ονομάζουμε σύμπτωση; Πόσο σπάνια είναι μία «σύμπτωση» (δύο ή περισσότερα πράγματα να «συμπίπτουν», να συνδέονται απρόβλεπτα, με ασυνήθιστο –μη γραμμικό, μη ευθέως αιτιατό– τρόπο);
Πόσο σπάνια είναι η επανάληψη καταστάσεων με το ίδιο περιεχόμενο, μέσα στην απειρότητα του Σύμπαντος;
Ας φανταστούμε ένα μικροσκοπικό σύμπαν, αποτελούμενο από δέκα άτομα. Ο αριθμός των δυνατών εναλλαγών ενός τέτοιου σύμπαντος, εξαρτάται από τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους μπορούν να τακτοποιηθούν αυτά τα δέκα άτομα, αν ποικίλλουμε την τάξη με την οποία είναι συναρμολογημένα μεταξύ τους. Πόσες διαφορετικές καταστάσεις μπορούν να συμβούν σε έναν τέτοιον κόσμο, πριν αρχίσουν να επαναλαμβάνονται; (Δηλαδή, να «συμπίπτουν»). Για να το βρούμε αρκεί να πολλαπλασιάσουμε :
1Χ2Χ3Χ4Χ5Χ6Χ7Χ8Χ9Χ10. Το γινόμενο που θα μας δώσει είναι 3.628.800!
Κι αυτό σε ένα ελάχιστο σύμπαν δέκα ατόμων. Ο πιο τολμηρός από εσάς μπορεί να δοκιμάσει να υπολογίσει το ίδιο, στο μέγεθος του αληθινού Σύμπαντος που αποτελείται από άπειρα άτομα… Να πόσο πιθανή είναι μια «σύμπτωση».
Ποιό είναι το μυστικό της περίεργης ακολουθίας καταστάσεων, αιτιών και αιτιατών, που συντρέχουν για να εμφανιστεί μια σειρά από επαναλαμβανόμενες συμπτώσεις; Δηλαδή, μία «Συγχρονικότητα» (Synchronicity);…
Ο ριζοσπαστικός φιλόσοφος Φρήντριχ Νίτσε, προσπαθώντας να εξηγήσει το μυστήριο της ανθρώπινης μοίρας, των συμπτώσεων, της αλληλουχίας των γεγονότων, αλλά ίσως και του αινιγματικού φαινομένου που είναι γνωστό σαν «Ντέζα-βού» (Deja-Vu), και άλλα συναφή, διατύπωσε τη θεωρία της «Αιώνιας Επιστροφής», που τον οδήγησε να εξερευνήσει την ιδέα ενός «Κυκλικού Χρόνου»:
«Ο αριθμός των ατόμων που συνθέτουν τον κόσμο, όσο υπέρμετρος κι αν είναι, είναι πεπερασμένος και ικανός να παράγει ένα πεπερασμένο αριθμό συνδυασμών. Σε έναν άπειρο χρόνο, ο αριθμός των δυνατών συνδυασμών πρέπει να εξαντλείται και το Σύμπαν κατ’ ανάγκη να επαναλαμβάνεται. Ξανά θα γεννηθείς από μία μήτρα, ξανά θα μεγαλώσει ο σκελετός σου όπως είναι τώρα, ξανά θα φτάσει τούτη εδώ η σελίδα στα ίδια κι απαράλλακτα χέρια σου, ξανά θα ακολουθήσεις όλες τις ώρες ίσαμε τον αδιανόητο θάνατο σου».
Εντάξει, ίσως ο Χρόνος να μην είναι κυκλικός, και, ακόμη κι αν είναι, θα περάσει πάρα πολύς καιρός μέχρι να κλείσει τον κύκλο που αρχίζει από οποιοδήποτε σημείο, κι όταν θα επιστρέψουμε στα ίδια, δεν θα έχουμε συνείδηση της επιστροφής μας για να το διαπιστώσουμε ότι όντως συμβαίνει…
Όμως, όλα τα πράγματα συνδέονται. Έστω κι αν οι περισσότερες συνδέσεις είναι αόρατες σε εμάς, ή δεν τις αναγνωρίζουμε ως τέτοιες όταν τις βλέπουμε.
Όλα τα πράγματα συνδέονται με αιτιατές, αλλά και με μη-αιτιατές, συνδέσεις.
Και, μπορείς να διηγηθείς –ή να παρακολουθήσεις– μια ιστορία, με γραμμικό τρόπο αλλά και με μη-γραμμικό τρόπο.
(Κι ίσως ακόμη και ο ίδιος ο Χρόνος, να μην είναι «στ’ αλήθεια» γραμμικός).
Κι ίσως –όπως συχνά διαφαίνεται– ακόμη και η Ιστορία να επαναλαμβάνεται.
Όλα τα πράγματα διαπλέκονται, και, άλλωστε, αυτή η διαπλοκή τους δεν είναι αυτό που δημιουργεί γύρω μας τον «κόσμο»;
Διότι, άραγε, τι είναι ο «κόσμος», αν δεν είναι το σύνολο και η ενότητα των διαπλοκών που τον αποτελούν;
Βέβαια, το να ανακαλύπτεις συνδέσεις μεταξύ πραγμάτων που φαινομενικά δεν συνδέονται, συνδέσεις μεταξύ –έστω φαινομενικά– ασύνδετων θεμάτων ή καταστάσεων, είναι πρώτα απ’ όλα, όπως και να το κάνουμε, ένα «φαινόμενο». Είναι κι αυτό μια κατάσταση (ή ένα θέμα από μόνο του). Και είναι ένα παράξενο φαινόμενο. Και, ίσως τις συνδέσεις αυτές να μην τις «ανακαλύπτεις», αλλά να τις «δημιουργείς», να τις επινοείς. Σίγουρα ισχύει και αυτό, σε αρκετές περιπτώσεις (που, χμ, δεν έχουν ανακαλύψει ακόμη την αληθινή σύνδεση). Το να δημιουργείς συνδέσεις εκεί που καμία σύνδεση πιο πριν δεν υπήρχε, είναι ένα φαινόμενο που δόκιμα ονομάζεται «Apophenia».
H Apophenia συνίσταται στο να βλέπεις μοτίβα (patterns) ή συνδέσεις μεταξύ τυχαίων πραγμάτων ή πληροφοριών χωρίς νόημα. Δηλαδή, στο να συνδέεις τα ασύνδετα λόγω εμμονής ή από κάποιου είδους παράνοια.
Ο όρος Apophenia επινοήθηκε από τον Klaus Conrad στις αρχές τις δεκαετίας του 1960, περιγράφοντάς τον ως το «να βλέπεις συνδέσεις μεταξύ ασύνδετων πραγμάτων ή καταστάσεων, χωρίς κίνητρο, συνοδευόμενες από συγκεκριμένες εμπειρίες ανωμάλου νοήματος ή σημαντικότητας». Ο Marshal MacLuhan έχει σχολιάσει την Apophenia ως «την πράξη του να βλέπεις μία τάξη εκεί που δεν υπάρχει στ’ αλήθεια» (κι αυτός, όπως και ο προηγούμενος ορισμός, υπονοούν ότι δεν υπάρχει μια τάξη στα πάντα, αλλά χάος και τάξη διαχωρισμένα μεταξύ τους, και ασύνδετα ως καταστάσεις των πραγμάτων).
Τελικά, απλουστευμένα και πιο δικαιωμένα, αυτό που οι επαΐοντες θέλουν να καταδείξουν με την Apophenia, είναι το ότι συχνά βλέπουμε αυτό που περιμένουμε να δούμε, ότι δηλαδή ερμηνεύουμε τον κόσμο μέσα από την δική μας προσωπική οπτική. (Κάτι που, ας πούμε, θα εξηγούσε π.χ. το φαινόμενο των Simulacra).
Παρ’ όλο που φαινομενικά αυτό σημαίνει ότι είμαστε πολύ ευάλωτοι στην παγίδα της Apophenia, κατά βάθος σημαίνει πως τελικά οτιδήποτε ερμηνεύουμε ως κόσμο –δηλαδή τα πάντα– το ερμηνεύουμε μέσα από την δική μας προσωπική οπτική ή και επηρεασμένοι από τις προσωπικές οπτικές των άλλων όπως τις καταλαβαίνει η δική μας προσωπική οπτική.
Και, βέβαια, ακόμη πιο κατά βάθος, σημαίνει ότι και οι επαΐοντες συχνά βλέπουν αυτό που περιμένουν να δουν, δηλαδή την επινόησή τους της Apophenia, ερμηνεύοντας ένα αληθινό φαινόμενο μέσα από την προσωπική τους οπτική που απορρίπτει την ύπαρξή του και το εντάσσει στα πλαίσια της ψυχολογίας επειδή τους βολεύει. Είναι ένας στείρος και απαράδεκτος σκεπτικισμός, που επινοεί σύνδρομα για να εξηγήσει το ανεξήγητο.
Συχνά η Apophenia χρησιμοποιείται ως εξήγηση για πολλά παραφυσικά φαινόμενα ή για θρησκευτικές εμπειρίες, και συνδέεται στενά με την ψύχωση αλλά και με τη δημιουργικότητα και –αναπόφευκτα– με την έμπνευση. (Και εδώ ίσως ανακαλύπτουμε τη δημοφιλή σύνδεση της μεγαλοφυΐας με την τρέλα). Άλλωστε, υποτίθεται ότι ο Conrad περιέγραφε το φαινόμενο σε σχέση με τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας που συμβαίνει στις ψυχώσεις, (αν και πλέον ο όρος χρησιμοποιείται και έξω από αυτήν τη σχέση).
Όπως κι αν έχει το πράγμα, το να ανακαλύπτεις ότι όλα τα πράγματα κάπως-κάπου συνδέονται, δεν είναι Apophenia, διότι έχεις ανακαλύψει κάτι αληθινό, που μπορεί να καταδειχθεί (τουλάχιστον σε εκείνους που έχουν την καλή διάθεση να κοιτάξουν εκεί που τους δείχνεις, για να το καταδείξεις). Το να φαντάζεσαι ή να διαισθάνεσαι ή να μαντεύεις ότι κάποια φαινομενικά ασύνδετα πράγματα συνδέονται μεταξύ τους, επίσης δεν είναι Apophenia, αλλά φαντασία, διαίσθηση, μαντική –πείτε το όπως θέλετε.
Το να διαστρεβλώνεις την πραγματικότητα που ξέρεις, έχοντας την αυθόρμητη και αυθαίρετη («χωρίς κίνητρο») έμμονη ιδέα ότι κάποια –έστω φαινομενικά– ασύνδετα πράγματα συνδέονται μεταξύ τους, εξαιτίας κάποιας ψυχολογικής διαταραχής ή έμμονων ιδεών, ή εξαιτίας κάποιων παρερμηνειών ή τελείως πρόχειρων ή φευγαλέων ενδείξεων, ή εξαιτίας κάποιου ερμηνευτικού αυτοματισμού στην απόκριση σε ένα ερέθισμα, αυτό είναι Apophenia.
Αν καταλάβατε σωστά τα παραπάνω, τότε ίσως έχετε καταλάβει και το ότι όλοι μας ζούμε μέσα σε μία Apophenia, εκτός και αν αντικρίσουμε συνειδητά την διαπλοκή των πραγμάτων που συμβαίνουν γύρω μας.
Αν όλα τα θέματα συνδέονται, ή μπορούν να συνδεθούν, αν όλα τα πράγματα συνδέονται, ή μπορούν να συνδεθούν, τότε αυτό πρέπει να ισχύει και για τους ανθρώπους.
The Six Degrees of Separation.
Όλοι οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους, ή μπορούν να συνδεθούν, αμέσως ή εμμέσως, και με αναγωγή ή με επαγωγή.
Ζούμε σ’ ένα μικρό κόσμο, όλοι μαζί, κι αυτός ο κόσμος διατρέχεται από γραμμές σύνδεσης οι οποίες μας διαπερνούν και στις οποίες ανήκουμε, συνδεόμενοι πολύπλοκα με όλους τους άλλους ανθρώπους…
Η περιβόητη έρευνα του κοινωνιο-ψυχολόγου Stanley Milgram (1933-1984, καθηγητή των Πανεπιστημίων Yale, Harvard, και University of New York) που έμεινε γνωστή ως «The Small World Experiment» (Το Πείραμα του Μικρού Κόσμου, γνωστό και ως «Small World Study») προσπάθησε να αποδείξει τη θεωρία του ιδίου ότι όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη συνδέονται μεταξύ τους από έναν μέσο όρο έξι γνωριμιών: από το συναρπαστικό φαινόμενο του «Six Degrees of Separation» (των «Έξι Βαθμών –σταδίων ή βημάτων– Διαχωρισμού»).
Δηλαδή, αν θέλει κάποιος, για παράδειγμα, να συνδέσει εμένα με τον βιβλιοπώλη Τζων Σμιθ που ζει στο Λονδίνο, μπορεί να φτάσει από μένα σε αυτόν με κατά μέσο όρο έξι γνωριμίες (ίσως και λιγότερες): γνωρίζω κάποιον που γνωρίζει κάποιον που γνωρίζει κάποιον, κ.ο.κ., που γνωρίζει τον Τζων Σμιθ.
Το ίδιο ισχύει αν κάποιος, για παράδειγμα, θέλει να συνδέσει εσένα με τον Πάπα της Ρώμης, με τον Στήβεν Σπίλμπεργκ ή με τον Γιάννη Παπαδόπουλο που ζει στον Έβρο. Και, συνήθως, μπορεί να φτάσει από σένα μέχρι αυτόν, από γνωριμία σε γνωριμία, μέσα σε έξι βήματα… (Γεγονός που σημαίνει ότι, με αυτόν τον τρόπο, μπορείς να επικοινωνήσεις μαζί του, ή σχεδόν με οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο γύρω σου ή σε όλον τον κόσμο). Το μόνο που πρέπει να γίνει είναι να ανακαλυφθεί η σύνδεση, δηλαδή η σωστή σειρά γνωριμιών ή φίλων, που οδηγεί από τον έναν στον άλλον, από την αφετηρία προς τον στόχο.
Ο Stanley Milgram πήρε την ιδέα για το θρυλικό «Small World Study» του από τον κοινωνιολόγο Ithiel De Sola Pool (ιδρυτή του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του M.I.T.) και τον μαθηματικό Manfred Kochen, οι οποίοι, κατά την δεκαετία του 1950, μελετούσαν προσπαθώντας να φτάσουν στην μαθηματική φόρμουλα που θα εξηγούσε πόσο στενά είναι συνδεδεμένοι όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο μας. Αλλά δεν μπορούσαν να καταλήξουν σε μια εξίσωση που να αναπαριστούσε ικανοποιητικά τις πολυπλοκότητες που διέπουν την κοινωνία.
O Milgram, ήταν ήδη γνωστός για το εξίσου περιβόητο «Milgram Experiment» ένα πείραμα για την υπακοή στην εξουσία, που προκάλεσε μεγάλο σοκ στην εποχή του, κατά το οποίο τα υποκείμενα, πατώντας ένα κουμπί, μετέδιδαν ηλεκτροσόκ σε άλλα υποκείμενα όταν έκαναν λάθος στην απάντηση μιας ερώτησης, και με κάθε νέο λάθος αυξανόταν –εν γνώσει τους– η ένταση του ηλεκτροσόκ, κι όμως συνέχιζαν να πατούν το κουμπί, μέχρι τον βαθμό ισχυρότατης ηλεκτροπληξίας, σημείο στο οποίο έφτανε το μεγαλύτερο ποσοστό των χειριστών, και το έκαναν απλώς υπακούοντας σε μια εξουσιαστική φιγούρα που τους έδινε αυτήν την εντολή, η οποία ήταν ο πειραματιστής: τα ηλεκτροσόκ δεν ήταν αληθινά, και τα θύματα ήταν ηθοποιοί, χωρίς να το ξέρουν τα άλλα υποκείμενα του πειράματος…
Τότε ήταν που ο Milgram είχε την ιδέα της «μεθόδου των επιστολών», σαν ένα εργαλείο με το οποίο θα μπορούσε να επιχειρηθεί να λυθεί το πρόβλημα, όχι στο πεδίο των μαθηματικών, αλλά στην αληθινή καθημερινή ζωή.
Στο πρώτο πείραμα του Milgram για το ζήτημα, δόθηκε στον καθένα από εξήντα τυχαίους ανθρώπους –αγνώστους μεταξύ τους– από ένας φάκελος, που περιείχε μια επιστολή που απευθυνόταν σε έναν άγνωστό τους άνθρωπο, που ζούσε σε μια άλλη πολιτεία, κι επίσης τους δόθηκαν κάποια στοιχεία για την ζωή αυτού του ανθρώπου, (π.χ. ότι κάνει το τάδε επάγγελμα, ότι ζει στην τάδε πόλη, ότι έχει τις τάδε συνήθειες, κ.ά.). Η αποστολή τους ήταν να δώσουν αυτόν τον φάκελο σε κάποιον γνωστό τους που θα επέλεγαν, ο οποίος μετά θα μπορούσε να διακινήσει τον φάκελο ένα βήμα πιο κοντά προς το στοχευόμενο πρόσωπο. Η ιδέα ήταν να διερευνηθεί πόσα «βήματα» θα χρειαζόντουσαν για να φτάσει ο φάκελος στον στόχο του.
Στην πρώτη δημοσίευση σχετικά με το πείραμα, στο επιστημονικό περιοδικό Psychology Today, ο Milgram μεταξύ άλλων ανέφερε το περιστατικό ότι ένας φάκελος που δόθηκε σε έναν αγρότη σε μια φάρμα του Κάνσας, κατάφερε να φτάσει στον στόχο του, μια φοιτήτρια στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης, μόνο με δύο συνδέσεις, σε δύο βήματα! Αργότερα, καταδείχθηκε ότι αυτά τα περιστατικά σχεδόν άμεσης σύνδεσης, σε ένα ή δύο ή τρία βήματα, εμφανιζόντουσαν πολύ συχνά.
Τα πειράματα συνεχίστηκαν, και ο Milgram κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο μέσος όρος συνδέσμων ανάμεσα σε ανθρώπους απολύτως ξένους μεταξύ τους, ήταν οι έξι σύνδεσμοι: «The Six Degrees of Separation». Κάτι, που, φυσικά, είναι εκπληκτικό.
Δηλαδή, άραγε, αυτό σήμαινε ότι κατά πάσα πιθανότητα απέχουμε μόνο έξι γνωριμίες μακριά από έναν τελείως χαμένο καλό φίλο της παιδικής μας ηλικίας, από έναν αγρότη μιας απομονωμένης περιοχής της Ινδίας, ή από οποιαδήποτε μεγάλη διασημότητα; Θα μπορούσαμε, δηλαδή, να βρούμε τον δικό μας δρόμο μέσα από το πλήθος της ανθρωπότητας, προς τον Μπραντ Πιτ ή και τον Πρόεδρο Πούτιν; Η απάντηση του Milgram είναι: Ναι!
Μπορούμε να δούμε το ζήτημα έτσι, με τον γνωστό τρόπο:
A=B, B=Γ, Γ=Δ, Δ=Ε, Ε=Ζ, Ζ=Η, άρα: Α=H. (Α=Β=Γ=Δ=Ε=Ζ=Η, ή, Α>Β>Γ>Δ>Ε>Ζ>Η = Α>Η ). Όπου το Α είσαι εσύ, το Β είναι ένας γνωστός σου, και το Η είναι οποιοσδήποτε…
Η κεντρική ιδέα του Six Degrees of Separation, με δυο λόγια σαν ορισμός, είναι η εξής: αν ένα άτομο απέχει ένα βήμα σύνδεσης από κάθε άτομο που γνωρίζει, και δύο βήματα σύνδεσης από κάθε άτομο που γνωρίζει κάποιο από τα άτομα που γνωρίζει, τότε όλα τα άτομα απέχουν κατά μέσο όρο έξι «βήματα» από κάθε άτομο στην Γη.
«Σχεδόν τα πάντα στον κοινωνικό, βιολογικό, και φυσικό κόσμο, έχουν να κάνουν με συστήματα που συνδυάζουν σωρείες από αλληλεπιδρόμενα περιεχόμενα…» λέει ο Duncan Watts, καθηγητής της Κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο Columbia, σχολιάζοντας το ζήτημα.
«Είναι πάρα πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε πώς λειτουργούν τα δίκτυα, διότι αυτό σχετίζεται με σχεδόν κάθε μεγάλη ερώτηση που μας ενδιαφέρει, είτε μιλάμε για τη διάδοση των επιδημιών, είτε για αλλαγές στις κοινωνικές νόρμες, για τις μόδες, για την οικονομία, για την έκφραση των ορμέμφυτων, για την οικονομία, κλπ. Όλα, σχεδόν τα πάντα, έχουν να κάνουν με ένα είδος διαδικασίας που οδηγείται από πολλά πράγματα που αλληλεπιδρούν το ένα με το άλλο, και δημιουργούν αλυσίδες. Και οι σύνδεσμοι αυτοί, οι συνδυασμοί και οι αλληλεπιδράσεις αυτές, είναι σημαντικότατες…»
Ο Duncan Watts μαζί με τον καθηγητή εφαρμοσμένων μαθηματικών Steven Strogatz του πανεπιστημίου Cornell, δημοσίευσαν μια μελέτη το 1998, που κατάφερε να καταδείξει αυτό που προσπαθούσαν να καταδείξουν οι Sola de Pool και Kochen: παρείχαν μια πλήρη μαθηματική εξήγηση για το πώς τυχαίοι άνθρωποι που ζουν ως ξένοι μακριά ο ένας από τον άλλον, μπορούν να συνδεθούν με ένα ελάχιστους συνδέσμους.
Το concept βασίζεται στην ιδέα ότι όλοι μας ζούμε πολυδιάστατες ζωές. «Οι άνθρωποι οργανώνουν τη ζωή τους σύμφωνα με διαφορετικές κοινωνικές διαστάσεις…» εξηγεί ο Watts. «Γνωρίζω κάποιους ανθρώπους επειδή κάνω το επάγγελμα που κάνω, επειδή ασχολούμαι με τα πράγματα που ασχολούμαι, γνωρίζω κάποιους άλλους ανθρώπους επειδή ζω στο μέρος που ζω, άλλους επειδή μεγάλωσα σε ένα άλλο μέρος, άλλους επειδή μοιραζόμαστε τις ίδιες ιδέες ή τις ίδιες πεποιθήσεις, κλπ. Ένας επαγγελματικός μου συνεργάτης και ένας άνθρωπος με τον οποίο μεγάλωσα μαζί του, μπορούν να συναντιούνται στον δρόμο και να κοιτούν ο ένας τον άλλον χωρίς να σκέφτονται ότι έχουν τίποτε κοινό μεταξύ τους, κανέναν σύνδεσμο, αλλά εγώ είμαι η γέφυρα μεταξύ τους, διότι βρίσκομαι ανάμεσά τους ως σύνδεσμος…»
Είναι αυτές οι γνωριμίες που μας επιτρέπουν να παρακάμπτουμε τα τεράστια πλήθη της ανθρωπότητας, και πολλές κοινωνικές διαστάσεις, για να φτάσουμε σε ανθρώπους που μοιάζουν τελείως αποκομμένοι και απομακρυσμένοι από εμάς.
Παρ’ όλο που αυτό το σκεπτικό χρησιμοποιήθηκε για να αποδείξει μαθηματικά τις ανακαλύψεις του Stanley Milgram, το Small World Phenomenon και το Six Degrees of Separation, το ίδιο σκεπτικό έχει χρησιμοποιηθεί πρόσφατα από την καθηγήτρια ψυχολογίας Judith Kleinfield του Πανεπιστημίου της Αλάσκα, για να αμφισβητήσει την ικανότητα της μελέτης του Milgram και να μειώσει τα ποσοστά των πιθανοτήτων.
H Kleinfield υποστηρίζει ότι το 2002 εντόπισε στατιστικές ανακρίβειες στις μελέτες του Milgram, και αντέταξε το επιχείρημα ότι όλα τα υποκείμενα των πολλών σχετικών πειραμάτων του ήταν λευκοί της μεσοαστικής τάξης, και ότι δεν θα μπορούσαν με την ίδια ευκολία να συνδεθούν π.χ. με έναν φτωχό μαύρο. Δηλαδή ότι στο ζήτημα παρεμβαίνουν αρνητικά οι κοινωνικές διαστάσεις και κοινωνικές θέσεις, μέσω των οποίων κάνουμε τις γνωριμίες μας, και ίσως να μπορούμε π.χ. να στείλουμε έναν φάκελο που έχει στόχο τον υπουργό αθλητισμού της Αυστραλίας, ξεκινώντας το βήμα από τη μεριά μας με το να τον δώσουμε στον γνωστό μας που ξέρουμε ότι π.χ. ασχολείται πολύ με τον αθλητισμό, ή με την πολιτική, ή έχει γνωστούς στην Αυστραλία, αλλά πώς θα ξεκινήσουμε το βήμα θέλοντας να στοχεύσουμε π.χ. έναν μαύρο αλήτη στο Χάρλεμ;
Αλλά, το 2006, μια ειδική εκπομπή αφιερωμένη στο ζήτημα στο τηλεοπτικό κανάλι ABC, έκανε με παρουσία τηλεοπτικής κάμερας τα πειράματα και απέδειξε ότι άνθρωποι της μεσοαστικής τάξης μπορούσαν εύκολα να συνδεθούν με ανθρώπους χαμηλότερων οικονομικών ή μορφωτικών τάξεων ή υποβαθμισμένων φυλετικών ομάδων…
Το Six Degrees of Separation, όπως ίσως καταλαβαίνετε, συνδέεται με την σειρά του με πάρα πολλά ζητήματα, που υπό αυτό το πρίσμα αποκτούν τεράστιο ενδιαφέρον στον συνδυασμό τους.
Για παράδειγμα, δείτε την μετάδοση της γρίπης, όπου εσύ κολλάς κάποιον που κολλάει κάποιον που κολλάει κάποιον, και αυτό έχει σαφώς να κάνει σε πολύ μεγάλο ποσοστό με τους συνδέσμους που υπάρχουν ανάμεσα στα άτομα, και άρα στη μορφολογία της διάδοσης των επιδημιών. Η τις κοινωνικές επιρροές, τα «κυκλώματα», τις αδελφότητες, τις λέσχες, τους συλλόγους, κλπ, που μοιάζουν να εκμεταλλεύονται τη συνδεσιμότητα που καταδεικνύει το Six Degrees of Separation. Ή την γνωστή αμφιλεγόμενη θεωρία των Memes (των «διανοητικών ιών»), την διάδοση των ιδεών, των αντιλήψεων, κλπ. Ή κι εδώ είναι ένα μεγάλο μυστικό, με τον χώρο των Δημοσίων Σχέσεων. Το θέμα είναι τεράστιο με άπειρες προεκτάσεις: συνδέεται με τα πάντα…
Επίσης, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το φαινόμενο των Chain Letters (είτε ταχυδρομικών είτε ηλεκτρονικών e-mails) αν ειδωθεί υπό το πρίσμα της οπτικής του Small World Study και του Six Degrees of Separation.
Τα Chain Letters (οι αλυσιδωτές επιστολές) είναι εκείνα τα γράμματα από ανώνυμο αποστολέα που σου λένε (συχνά συνοδευόμενα από κάποια ιστορία ή ένα urban legend) να τα κοπιάρεις και να τα στείλεις σε άλλους τρεις ή δέκα γνωστούς σου, και αν το κάνεις θα έχεις τύχη, ή θα κερδίσεις λεφτά, κλπ, και ότι ταξιδεύουν σε όλον τον κόσμο, αρχής γενομένης π.χ. από έναν ιεραπόστολο, ή κάποια άλλη ευφάνταστη ιστορία, κλπ, κλπ.
Από την πρώτη στιγμή που εντόπισα, πριν από πάρα πολλά χρόνια, το φαινόμενο, αναρωτήθηκα ποιος είναι ο σκοπός τους. Κάποια στιγμή κατάλαβα ότι αποτελούσαν πειράματα πάνω στη ροή της πληροφορίας και στους ρυθμούς της διαδοσιμότητας, και το ίδιο συμβαίνει με πολλά εξ επί τούτου κατασκευασμένα ανέκδοτα. Μπορείς να κάνεις σημαντικότατες στατιστικές παρατηρήσεις σε όλα αυτά (μπορείς π.χ. να βγάλεις ένα ανέκδοτο σχετικό με ένα σκάνδαλο κάποιου πρωθυπουργού, να το πεις σε κάποιον στην Κρήτη, και αν π.χ. μέσα σε σαρανταοκτώ ώρες έχει φτάσει στον Έβρο, γνωρίζεις ότι ο κόσμος ασχολείται με το ζήτημα ή συμφωνεί αρκετά με την κριτική ή την οπτική που περιέχει το ανέκδοτο, κι επιπλέον εντοπίζεις τους τρόπους της ροής των καναλιών πληροφορίας, τη διάδοση σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες ή σε έναν τύπο από μέρη, κλπ, κλπ).
Η γνώμη μου είναι ότι πολλές Υπηρεσίες Πληροφοριών ασχολούνται ακόμη και με ανέκδοτα ή Chain Letters για να κάνουν μελέτες και αναλύσεις, αλλά και είναι άπειρα τα χρήσιμα –ή και «απόρρητα»– συμπεράσματα που γενικά μπορεί να βγάλει μια καλά οργανωμένη Στατιστική Υπηρεσία από τα οποιαδήποτε στοιχεία που συγκεντρώνει που καταδεικνύουν συνδεσμολογίες οποιουδήποτε είδους…
Το συμπέρασμα μου είναι ότι τα Chain Letters (όπως και τα ανέκδοτα όπως και τα urban legends) σχετίζονται άμεσα με το ζήτημα του Six Degrees of Separation. (Αλλά θα χρειαζόταν να γράψω μια μεγάλη μελέτη για να σας το καταδείξω αυτό σε όλες τις απίστευτες προεκτάσεις του, και εδώ δεν έχω τον διαθέσιμο χώρο για να το κάνω αυτό…)
Η μεγαλύτερη –και πιο διασκεδαστική– απόδειξη του Six Degrees of Separation, π.χ. για την απόλυτη συνδεσιμότητα των μελών μιας τεράστιας κοινωνικής ομάδας, όπως π.χ. οι ηθοποιοί σε όλον τον κόσμο, είναι κάτι που μπορείτε να το επιβεβαιώσετε οι ίδιοι αυτή την στιγμή, χωρίς να μπείτε στον κόπο να κάνετε παράξενα πειράματα. Και δεν ξέρω πόσοι από εσάς που έχετε παρακολουθήσει την δημοφιλή μυστηριώδη τηλεοπτική σειρά Lost, έχετε ήδη συνειδητοποιήσει πως οι σεναριογράφοι έχουν χρησιμοποιήσει το concept του Milgram για την συνδεσιμότητα των πρωταγωνιστών της σειράς πριν από το ατύχημά τους στο νησί όπου βρέθηκαν όλοι μαζί και όλοι συνδέονται μεταξύ τους μέσω κοινών συνδέσμων. Μπορείτε, λοιπόν, να το διαπιστώσετε εύκολα, με την επαφή σας με την απανταχού συνδεσιμότητα του… Κέβιν Μπέηκον.
Ο γνωστός ηθοποιός Kevin Bacon, παραδόξως, είναι ένα κλειδί κατανόησης του ζητήματος. Εξηγούμαι:
Το ζήτημα ξεκίνησε να διαδίδεται πάρα πολύ όταν τον Απρίλιο του 1994, όταν ένα newsgroup στο internet εμφανίστηκε με τον τίτλο «Kevin Bacon is the Center of the Universe» (Ο Κέβιν Μπέηκον είναι το Κέντρο του Σύμπαντος). Κατέληξε σε ένα trivia παιχνίδι που παίζεται με ένα data base. Προήλθε από τρεις φοιτητές του Albright College, που, δουλεύοντας πάνω στην ιδέα του Six Degrees of Separation, κατέληξαν να επικεντρωθούν στον ηθοποιό Κέβιν Μπέηκον, με ταμπλό εργασίας την παγκόσμια σκηνή του κινηματογράφου και των ηθοποιών.
Τελικά δημιουργήθηκε ένα site στο internet, το οποίο, με διαδραστικό (interactive) τρόπο αποδεικνύει ότι ο Κέβιν Μπέηκον συνδέεται με το πολύ έξι βήματα (και συνήθως λιγότερα) με οποιονδήποτε ηθοποιό του κόσμου. Το πετυχαίνει αυτό μέσα από τις ταινίες όπου έχουν παίξει μαζί οι ηθοποιοί. Το «παιχνίδι» ονομάζεται Six Degrees of Kevin Bacon, και μπορείτε, για να διαπιστώσετε του λόγου το εκπληκτικό αληθές, να παίξετε λίγο μαζί του στο internet, στο The Oracle of Bacon (Το Μαντείο του Μπέηκον), στην διεύθυνση: http://oracleofbacon.org/
Καταλήγει να δώσει σε κάθε ηθοποιό του κόσμου ένα «Bacon Number» (έναν «αριθμό Μπέηκον) o οποίος διαμορφώνεται από το πόσα βήματα θα χρειαστεί το σύστημα για να συνδέσει οποιονδήποτε γνωστό ηθοποιό του υποδείξετε (γράφοντας το όνομά του στο site, αρκεί να το γράψετε σωστά). (Για παράδειγμα, ο Τζων Γουέην έχει Bacon Number 2, συνδέεται με δύο βήματα –degrees– με τον Κέβιν Μπέηκον).
Βάζουμε το όνομα π.χ. της φημισμένης φιγούρας του Dracula, του ηθοποιού Bela Lugosi. Ιδού:
Ο Bela Lugosi έχει Bacon Number 3.
- O Lugosi έπαιξε στην ταινία Abbott and Costello Meet Frankenstein (1948) μαζί με τον Vincent Price
- O Vincent Price έπαιξε στο The Raven (1963) μαζί με τον Jack Nicholson
- Ο Jack Nicholson έπαιξε στην ταινία A Few Good Men (1992) μαζί με τον Kevin Bacon.
Ξέρω τις τυχόν ενστάσεις που μπορείτε να σκεφτείτε. Δεν ισχύουν. Θυμάμαι πόσο διασκεδάσαμε όταν κάναμε το ύστατο πείραμα με το παιχνίδι, κι αυτό τα λέει όλα. Βάλαμε στο σύστημα την Γεωργία Βασιλειάδου (Georgia Vasileiadou). Ιδού:
Συνδέεται με τον Κέβιν Μπέηκον μόνο με τρία βήματα, και έχει Bacon Number 3.
- Η Γεωργία Βασιλειάδου έπαιξε στην Μπουμπουλίνα (1959) με την Ειρήνη Παπά.
- Η Ειρήνη Παπά έπαιξε στο Moon Spinners (1964) με τον Eli Wallach.
- Ο Eli Wallach έπαιξε στο Mystic River (2003) με τον Kevin Bacon.
O Stanley Milgram είχε επίσης παρουσιάσει το –εξίσου ενδιαφέρον με το Six Degrees of Separation και σχετικό με αυτό– concept για τους Familiar Strangers (Οικείους Ξένους).
Η σχετική μελέτη του είχε καταδείξει ότι στην κοινωνία μας ζούμε σε ένα δίκτυο από Familiar Strangers: π.χ. έναν άνθρωπο που μένει στην γειτονιά σου, που σου είναι άγνωστος, δεν έχετε συστηθεί ή μιλήσει ποτέ, αλλά τον ξέρεις επειδή τον βλέπεις συχνά, ή κάποιον άγνωστο που έχεις δει πολλές φορές μέσα στο λεωφορείο και τον θυμάσαι, και μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι Familiar Strangers που ξέρεις αλλά δεν τους θυμάσαι. Και υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους οι Familiar Strangers επηρεάζονται μεταξύ τους…
Να μια μυστική αλήθεια: στην κοινωνία που ζούμε, είμαστε όλοι μας Familiar Strangers, διαπλεκόμενα δίκτυα από Familiar Strangers. Και μέσα από τα δίκτυα αυτά, περνούν οι αόρατες γραμμές ενός τιτάνιου πλέγματος που με Six Degrees of Separation, με έξι επίπεδα αόρατων και άγνωστων συνδέσμων, συνδεόμαστε με τους ανθρώπους όλου του κόσμου. Το ίδιο συμβαίνει όχι μόνο στον χώρο, αλλά και στον χρόνο.
Πολλές φορές έχω προβληματιστεί με το γεγονός: η παρουσία μου εδώ αποδεικνύει ότι υπάρχει μια αδιάσπαστη γραμμή από αυτή τη στιγμή μέχρι τα μεγαλύτερα βάθη του χρόνου, που με συνδέει με τον πρώτο άνθρωπο. Αυτή η γραμμή δεν έσπασε ποτέ μέσα στα χιλιάδες χρόνια, από τον πρώτο άνθρωπο μέχρις εμένα.
Μπορεί να σπάσει μόνο αν δεν κάνεις παιδιά, δηλαδή αν πάρεις την ευθύνη μετά από χιλιάδες χρόνια να καταλήξει να σπάσει σ’ εσένα, διότι όλοι οι προηγούμενοι της γραμμής σου από τον πρώτο άνθρωπο μέχρις εσένα έκαναν παιδιά και γι’ αυτό είσαι εσύ εδώ τώρα. Αυτή η γραμμή που μας συνδέει με τα βάθη του χρόνου, που αποδεικνύει ότι όλοι μας καταγόμαστε από τους ίδιους παμπάλαιους προγόνους (δεν γίνεται αλλιώς), διαπλέκεται με άπειρες ανάλογες γραμμές που ταξιδεύουν πίσω στον χρόνο, αλλά καθώς τις ατενίζουμε προς το παρελθόν: λιγοστεύουν. Όλο και πιο πολύ. Και οι συνδέσεις μεγαλώνουν. (Έχει μεγάλες και απίστευτες προεκτάσεις και αυτό το ζήτημα).
Όλος ο πλανήτης μας είναι ένα τέτοιο υπέρτατο δίκτυο συνδέσμων, και όλος ο χρόνος του πλανήτη μας, και όλη η ανθρωπότητα, όπως και όλα τα ζητήματα και τα θέματα που διερευνά, μελετά, επινοεί, ανακαλύπτει, βιώνει.
Όλα συνδέονται…
Παράξενη είναι η κατάστασή μας εδώ πάνω στην Γη. Ο καθένας μας έρχεται εδώ για μια μικρή επίσκεψη, χωρίς να ξέρει γιατί, ούτε που πηγαίνει και από πού έρχεται, αλλά αυτό μοιάζει όλο και πιο πολύ να γίνεται για έναν σκοπό. Ένα πράγμα, όμως, γνωρίζουμε στα σίγουρα: ότι είμαστε εδώ για χάρη των άλλων, γιατί συνδεόμαστε με όλους τους άλλους. Αυτό συμβαίνει με γνωστούς τρόπους σε εμάς αλλά και με άγνωστους. Είμαστε εδώ για χάρη αυτών που το χαμόγελό τους και η ευτυχία τους εξαρτάται από εμάς, και γι’ αυτούς που η δική μας ευτυχία εξαρτάται από αυτούς. Κι επίσης για τις αμέτρητες άγνωστες ψυχές με τη μοίρα των οποίων είμαστε συνδεδεμένοι με δεσμούς που δεν μπορούμε πάντα να διακρίνουμε. Όλοι είμαστε συνδεδεμένοι και όλοι εξαρτιόμαστε από όλους. Δεν έχει τελειωμό αυτός ο δεσμός που ξεκινά από εμάς και χάνεται στο άπειρο Σύμπαν…
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου