ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΗΡΩΕΣ: Οδυσσέας

Οδυσσεύς και Ιθάκη.

Οδυσσέας, ο πολυμήχανος ήρωας που χάρη στο ποιητικό ταλέντο του Ομήρου, ταξίδεψε στον χρόνο και στον κόσμο (κοινό) ως σύμβολο του περιπλανώμενου ανθρώπου.

Ο Όμηρος, εναρμονίζει τον Οδυσσέα με την ισχυρή ομάδα των Ελλήνων βασιλέων, που στο τέλος της μυκηναϊκής εποχής ασκούν στρατιωτικές δράσεις στην Μικρά Ασία (Τροία) οι οποίοι συνδέθηκαν με την εκπόρθηση της Τροίας και με τα γεγονότα που την ακολούθησαν, τις περιπλανήσεις των ηρώων, κατά την επιστροφή τους πίσω στην πατρίδα.

Η μορφή του Οδυσσέα, «ιδιαίτερη» για την εποχή της και τους ήρωές της, ταυτίστηκε με τον εύστροφο, πολυμήχανο, περιπετειώδη άνθρωπο που μπορεί ν’ αμφισβητεί, αναζητώντας την γνώση.

Η σχέση του με την ελληνική μυθολογική παράδοση της μυκηναϊκής εποχής, είναι ολοφάνερη και δεδομένη, η οποία προκύπτει τόσο από τις ομηρικές αναφορές όσο και από τους μεταγενέστερους συγγραφείς.

Με βάση τις πληροφορίες της Ελληνικής φιλολογικής παράδοσης ο Οδυσσέας ήταν γιος του Λαέρτη και της Αντίκλειας, κόρης του βασιλιά Αυτόλυκου (βασίλευε στον Παρνασσό).

Ο πατέρας του, ο Λαέρτης, ήταν γιος του Αρκείσιου και της Χαλκομεδούσας και ο παππούς του, που ονομαζόταν Κέφαλος, καταγόταν από την Αττική.

Στον Κέφαλο, παρέδωσε ο Αμφιτρίωνας (ο πατέρας του Ηρακλή) τα νησιά των Ταφίων, όταν τους νίκησε στην εκστρατεία που έκανε εναντίον τους (νίκησε τον βασιλιά Πτερέλαο).

Η γενιά του Οδυσσέα αποτελεί κομμάτι της παλαιότερης ελληνικής παράδοσης, μια διακλάδωση στο δένδρο των βασιλικών οίκων της μυκηναϊκής εποχής, αφού οι πρόγονοί του συμμετέχουν στις κοινές πολεμικές δράσεις των Ελλήνων, π.χ. ο πατέρας του, νεαρός πήρε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία (που διοργάνωσε ο Ιάσωνας), αλλά και ο ίδιος ο Οδυσσέας συμμετέχει με τους απογόνους των στον τρωικό πόλεμο.

Ο Λαέρτης, όταν γίνεται η στρατολόγηση για τον τρωικό πόλεμο έχει αποχωρήσει από την εξουσία (του παρέχει ως σύμβουλο τον Μυίσκο, όμως ο Όμηρος δεν κάνει καμία αναφορά σ’ αυτόν), ενώ κατά την απουσία του Οδυσσέα, γέρος πια, δεν ασκεί καθήκοντα βασιλιά, αλλά ζει στα κτήματα του στην Ιθάκη, ασχολούμενος με γεωργικές δραστηριότητες.

Η δράση του Οδυσσέα αρχίζει από πολύ νωρίς και έχει όλα εκείνα τα στοιχεία που τον κατατάσσουν «δικαιωματικά» ανάμεσα στους πιο σημαντικούς Έλληνες ήρωες.

Σύμφωνα με κάποια παράδοση, που ο Όμηρος δεν την αναφέρει καν, ο Οδυσσέας ήταν ένας από τους μαθητές του κενταύρου Χείρωνα (όπως και ο Αχιλλέας) όπου ασκήθηκε πνευματικά και σωματικά, ενώ ακόμη έφηβος άρχισε την δράση του, συμμετέχοντας σε κυνήγι στον Παρνασσό, όπου τραυματίστηκε, διεκδίκησε επίσης τα κοπάδια του στην Ήλιδα, όπου γνωρίστηκε με τον Ίφιτο και τον Ηρακλή, ενώ υπήρξε μνηστήρας της Ελένης (έστειλε δώρο), ένδειξη ότι ήταν από διακεκριμένη γενιά, και συμβούλεψε τον Τυνδάρεω να «δέσει» όλους τους μνηστήρες με κοινό όρκο, σ’ αντάλλαγμα πήρε ως γυναίκα του την Πηνελόπη από τον Ικάριο τον αδελφό του Τυνδάρεω (κατά άλλους την κέρδισε σε αγώνα δρόμου).

Όμως και η πολεμική δράση του Οδυσσέα υπήρξε σημαντική:

 
Κατά την τρωική εκστρατεία, ήταν ο πρώτος που αποβιβάστηκε στο τρωικό έδαφος, αψηφώντας τον χρησμό που έλεγε ότι όποιος αποβιβαστεί πρώτος θα πεθάνει (πάτησε πάνω στην ασπίδα του), συνόδευσε αρχικά τον Μενέλαο μέσα στην Τροία, (πριν την έναρξη της πολιορκίας), για να ζητήσουν πίσω την Ελένη, ξαναμπήκε κρυφά στην πόλη για κατασκοπία μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, (τον αναγνώρισε η Ελένη), συγκράτησε από την φυγή τον ελληνικό στρατό κατά την δοκιμασία του Αγαμέμνονα, ανέλαβε νυκτερινή δράση μαζί με τον Διομήδη κατά την οποία συνέλαβαν τον κατάσκοπο των Τρώων Δόλωνα, σκότωσαν τον βασιλιά Ρήσο, και τέλος εμπνεύστηκε το σχέδιο κατάληψης της Τροίας με τον Δούρειο Ίππο, συμμετέχοντας και ο ίδιος προσωπικά κρυμμένος μέσα στο άλογο.

Η πολεμική του δράση τιμήθηκε από τους Έλληνες όταν μετά τον θάνατο του Αχιλλέα έδωσαν τα όπλα του στον Οδυσσέα.

Πιο συναρπαστική είναι όμως η επιστροφή του από την Τροία, αφού καταλαμβάνει την πόλη Ίσμαρο στην Θράκη, διασχίζει το Αιγαίο μέχρι τον κάβο Μαλέα, όπου, λόγω τρικυμίας, χάνει τον δρόμο του και περιπλανείται στην δυτική Μεσόγειο για 10 χρόνια, έτσι το 10ο έτος βρέθηκε στην Σχερία, απ’ όπου επιστρέφει στο νησί του (στο 20ο έτος της απουσίας του από την Ιθάκη).

Επιστρέφοντας στην Ιθάκη συγκρούεται με τους σφετεριστές της εξουσίας του, τους οποίους εξοντώνει αποκαθιστώντας την κυριαρχία του.

 
Όμως ο θάνατος των μνηστήρων προκάλεσε νέες τριβές στο βασίλειό του και ζήτησε να κριθεί από τον Νεοπτόλεμο (Πλούταρχος), ο οποίος βασίλευε στην Ήπειρο, εκείνος όμως τον καταδίκασε σε εξορία, εποφθαλμιώντας την Κεφαλονιά.

Έτσι βρέθηκε απέναντι, στην Αιτωλία, όπου τον δέχτηκε ο βασιλιάς Θόας, παλιός συμπολεμιστής του από την Τροία.

Εκεί, ο Οδυσσέας παντρεύεται την κόρη του Θόαντα και μαζί της αποκτά ένα γιο, τον Λεοντόφονο, ενώ πεθαίνει στην Αιτωλία σε μεγάλη ηλικία: «Οδυσσέα δέ εις Αιτωλίαν πρός Θόαντα Ανδραίμονος παραγενόμενον τήν τούτου θυγατέρα γημαι καταλιπόντα παιδα Λεοντόφονον εκ ταύτης γηραιόν τελευτησαι» 

(Απολλόδωρος Επιτομή ΙΙΙ).

Την παρουσία του Οδυσσέα στην Αιτωλοακαρναία και την λατρεία του καταγράφει μια αναφορά του Αριστοτέλη για το μαντείο του Οδυσσέα:

"Αριστοτέλης φησίν εν Ιθακησίων Πολιτεία Ευρυτάνας έθνος είναι της Αιτωλίας ονομασθέν από Ευρύτονος Ευρύτου παρ' οις είναι μαντείον Οδυσσέως" 

Tzetz. ad Lyc. p. 790 Mu+ller.

Άλλες παραδόσεις σχετίζουν τον Οδυσσέα με την Ιταλία, μάλιστα αναφέρουν ότι είχε συναντηθεί στις περιπλανήσεις του με τον Τρώα Αινεία:

"εκάστην πραχθέντα συναγαγών Αινείαν φησίν εκ Μολοττών εις Ιταλίαν ελθόντα μετ' Οδυσσέα οικιστήν γενέσθαι της πόλεως, ονομάσαι δ' αυτήν από μιας των Ιλιάδων Ρώμης..."
Διονύσιος Αλικαρνασσεύς Antiq Rom 1.72.2.2 1. to 72.3.1

Οι απόγονοι του Οδυσσέα θεωρήθηκαν οι οικιστές νέων πόλεων στην Δύση:
"Ξεναγόρας δε ο συγγραφεύς Οδυσσέως και Κίρκης υιούς γενέσθαι τρεις, Ρώμον, Άντειαν,
Άρδειαν οικίσαντας δε τρεις πόλεις αφ' εαυτών θέσθαι τοις κτίσμασι τας ονομασίας"
Διονύσιος Αλικαρνασεύς Antiq Rom 1.72.5.7 1. to 72.6.1

Οι πληροφορίες για την Δύση παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλία π.χ ο πατριάρχης Φώτιος στην «Βιβλιοθήκη» του αναφέρει:

 
"Ως Οδυσσεύς εν Τυρρηνία ηγωνίσατο αυλητικήν και ενίκησε, ηύλισε δε Ιλίου άλωσιν, Δημοδόκου ποίημα"
Φώτιος Bibl 190.152b.34 19 to 0.152b.36

Η περιοχή στην οποία εγκαταστάθηκε κατά τις μαρτυρίες ήταν η Τυρρηνία (Ετρούσκοι). Εκεί, κατά άλλους, ίδρυσε τριάντα πόλεις, ονομάστηκε «Νάνος» που σημαίνει «πλανώμενος» και πέθανε στην ετρουσκική πόλη Γορτυνία (στον Κόρτωνα).

Ενδιαφέρον έχει να πούμε ότι ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη, κατά παράξενο τρόπο, μνημονεύονται στον χώρο της Αρκαδίας, κάποιοι μάλιστα εικάζουν ότι ήταν αρκαδικές «θεότητες».

Έτσι, είναι εντυπωσιακή μια πληροφορία του Παυσανία για το αφιέρωμα του Οδυσσέα στον ναό του Ποσειδώνα. Βέβαια ο θεός Ποσειδώνας λατρεύτηκε ιδιαίτερα στην Αρκαδία με την ονομασία «Ίππιος Ποσειδών» (επειδή κατά την παράδοση ανατράφηκε κοντά στην πηγή Άρνη).

Ο Παυσανίας μνημονεύει λοιπόν πολλά ιερά του, μάλιστα στο «Μεθύδριο» λέγει ότι είδε άγαλμα του «Ίππιου Ποσειδώνα» αφιερωμένο από τον Οδυσσέα.

Η αναφορά του, ακολουθεί μια παράδοση που ήθελε τον Οδυσσέας να κατάγεται από την Αρκαδία, ότι γεννήθηκε στις Αλαλκομενές κοντά στον αρκαδικό Ορχομενό και ο παππούς του λεγόταν Ακρείσιος, άλλοι όμως υποστήριζαν ότι όταν διατάχτηκε από τον Τειρεσία να περιπλανηθεί με το κουπί στην πλάτη κατέληξε στην Αρκαδία.

Υπήρχε επίσης κάποια αναφορά, ότι κοντά στην Μαντινεία υπήρχε (έδειχναν) τον τάφο της Πηνελόπης, η οποία και κατά ένα τοπικό μύθο είχε γεννήσει τον αρκαδικό θεό Πάνα.

Βέβαια πρέπει να επισημάνουμε ότι ο παππούς του Οδυσσέα, ο Αρκείσιος, θυμίζει ετυμολογικά τον μυθικό «Αρκά» (αρκαδικό ήρωα), την ονομασία «Αρκαδία», την «Άρκτο», και διατηρεί κάτι από τον γνωστό αρκαδικό μύθο με την Καλλιστώ και την μεταμόρφωσή της σε αρκούδα (αφού και εκείνος συνευρέθη με αρκούδα).

Άλλοι μύθοι απομακρύνουν πολύ τον Οδυσσέα από την Ελλάδα ειδικά κατά το τέλος της ζωής του, αναφέροντας ότι πέθανε στην Ιταλία:

"επί Οδυσσέως κειμένου εν Τυρρηνία άνερα τον πολυμήτιν επί χθονί τήδε θανόντα κλεινότατον θνητών τύμβος επεσκίασεν, έτερον, ούτος Οδυσσήος κείνου τάφος, ον δια πολλά Έλληνες πολέμω τρωικώ ευτύχεσαν" 

Work §051 8.50.640n.8 8. to 50.640n.8 cf. Ausonius p. 189™ Work §051 8.50.640.39 8. to 50.640.44.

Επίσης κατά τον Θεόπομπο:

"εν Γορτύναιαι Θεόπομπος φησίν ότι παραγενόμενος ο Οδυσσεύς και τα περί την Πηνελόπην εγνωκώς απήρεν εις Τυρσηνίαν και ελθών ώικησε την Γορτυναίαν, ένθα και τελευτά υπ' αυτών μεγάλως τιμώμενος"

Work §002 2b,115,F.354.1 2b to ,115,F.354.4 2b,115,F.354 SCHOL. LYKOPHR. 806

Οδυσσέας και η προελληνική παράδοση.

Είναι αξιοσημείωτο να παρατηρήσουμε ότι ο μεγάλος ομηρικός ήρωας δεν εμφανίζεται παντού ως «Οδυσσεύς», αλλά έξω από τα έπη, συναντάται ως «Ολυττεύς» ή «Ολυξεύς», ή «Ουλίξης» (κατά τους Κρήτες), κυρίως στις γραφές των αγγείων, κάτι που, όπως πολλοί επεσήμαναν, θυμίζει το λατινικό «Ulixes» (το όνομά του στην λατινική)...

Οι ομηρικές ονομασίες, του ήρωα αλλά και του νησιού («Οδυσσέας» και «Ιθάκη»), αντιμετωπίστηκαν με μεγάλη επιφύλαξη και δημιούργησαν πολλές αμφισβητήσεις για την προέλευσή τους και την σχέση τους με την ελληνική γλώσσα, το νόημά τους…

Η «Ιθάκη», κατά έμμεση μνεία του Ομήρου, πήρε το όνομά της από τον ήρωα «Ίθακο», και η ετυμολόγηση προς την ελληνική των δύο λέξεων, Ίθακου και Ιθάκης, οδηγεί στην λέξη «ιθύ» που σημαίνει «ευθύς», ή κατ’ άλλους στη λέξη «Ίδαξ» (που ήταν ονομασία του Προμηθέα), όμως κατά την γνώμη άλλων η λέξη «Ιθάκη» δεν είναι Ελληνική αλλά προέρχεται από το «Utica» που στα φοινικικά σημαίνει αποικία, ή το «Ατάκ» που στην εβραϊκή γλώσσα σημαίνει «τραχύς»…

Αρκετές είναι βέβαια και οι δυσκολίες που παρουσιάζει η ετυμολόγηση του ονόματος «Οδυσσεύς», όσο και η μορφή του ήρωα Οδυσσέα, αφού και τα δύο (όνομα και ήρωας ) θεωρήθηκαν από κάποιους προελληνικές επιβιώσεις, τις οποίες ενσωμάτωσαν στην παράδοσή τους Έλληνες, παρ’ ότι ο Kretschmer ισχυριζόταν ότι τα κύρια ονόματα που στην Ελληνική λήγουν σε – ευς π.χ. Οινεύς, Πηλεύς, Ατρεύς… δηλώνουν ιδιότητα (όπως π.χ. κεραμεύς, αλιεύς…), τα οποία ανήκουν σε μια παλιότερη εποχή σε σχέση με τα σύνθετα (και πιο νοηματικά) που είναι νεότερα π.χ. Τηλέμαχος, Αριστόδημος, Κλεόβουλος…

Βέβαια η αμφισβήτηση γύρω από την μορφή του Οδυσσέα στηρίχτηκε και στις διαφορετικές διατυπώσεις (επιβιώσεις) του ονόματός του (π.χ. Ουλίξης) οι οποίες είναι ικανές να μας παρασύρουν σε λάθος εκτιμήσεις.

 
Όμως το «Οδυσσεύς», παρότι δημιουργεί κάποια δυσκολία στην κατανόησή του, δεν δείχνει ξένο προς την Ελληνική, αφού κι ο ίδιος ο ποιητής Όμηρος, στην Τ ­ 407, το «ετυμολογεί» λέγοντας ότι το έδωσε ο παππούς του ήρωα, ο Αυτόλυκος, με την έννοια: «αυτός που θα μισηθεί από πολλούς ανθρώπους» συνδέοντάς το με το ρήμα «οδύσσομαι».

Βέβαια η ομηρική ερμηνεία δεν έπεισε τους ερευνητές, κι ίσως και ο ίδιος ο Όμηρος για τα «Ελληνικά» του…

«Παρετυμολογεί ο Όμηρος» παρατήρησαν πολλοί, προβάλλοντας την άποψη, πως πιθανόν εξελληνίζει το όνομα και «Ελληνοποιεί» τον Οδυσσέα, αφού όχι μόνο το όνομα, αλλά και ολόκληρος ο μύθος του είναι προελληνικός…

Την ετυμολόγηση του ονόματος επιχείρησαν κι άλλοι κατά την αρχαιότητα συνδέοντάς το με τη μυθολογική παράδοση που ήθελε την Αντίκλεια να γεννά το γιό της στο όρος Νήριτο μια μέρα που λόγω της ξαφνικής βροχής αποκλείστηκε εκεί και συνεπώς «κατά τήν οδόν υσεν Ζεύς» δηλαδή «ο Δίας έβρεξε πάνω στον δρόμο», μάλιστα πριν κατά τον Φώτιο ονομαζόταν «Ούτις» διότι «είχε μεγάλα αφτιά»:

"ότι Οδυσσεύς, διότι ώτα μεγάλα είχεν, Ούτις πρότερον εκαλείτο, υετού δε φησίν γενομένου μη αντισχούσαν την μητέρα έγκυον ούσαν κατά την οδόν τεκείν, και τον Οδυσσέα δια τούτο ούτως ονομασθήναι"
Bibl 190.147a.10 19 to 0.147a.13

Οι ετυμολογήσεις απ’ τους αρχαίους συγγραφείς, ακόμη και αυτή του Ομήρου, δεν έπεισαν, όπως ήδη αναφέραμε, τους μελετητές που αμφισβήτησαν την ακρίβειά τους και διατύπωσαν σοβαρές επιφυλάξεις:

 
«Η ετυμολόγηση… προδίνει με την σημασία που δίνει η επική αλλοίωση, προσέγγιση προς την Ελληνική γλώσσα. Έτσι όλα φανερώνουν ότι ο Οδυσσέας έχει τις ρίζες του στα προελληνικά» παρατηρεί και ο Lesky.

Κι όμως πρέπει να παρατηρήσουμε ότι είναι άλλο ζήτημα η ετυμολόγηση ενός κύριου ονόματος στην ελληνική γλώσσα και η ορθότητά της (όπως την επιχειρούν οι σύγχρονοι μελετητές) και άλλο η παρουσία της μορφής ενός ήρωα μέσα στο πάνθεο των Ελλήνων ηρώων.

Ο Οδυσσέας μνημονεύεται σε με μια συγκεκριμένη εποχή και σε σχέση μ’ ένα σύνολο Ελληνικών (προγονικών) μορφών που έχουν αναμεταξύ τους πολλά κοινά στοιχεία (άθλοι, γεωγραφική περιπλάνηση, στρατιωτική δράση) και σύνδεση περιοχές – βασίλεια και γεγονότα της μυκηναϊκής παράδοσης.

Άλλο ζήτημα επίσης είναι η ηρωολατρεία, που εμφανίζεται μετά τους μυκηναϊκούς χρόνους και αφορά πολλούς ομηρικούς ήρωες π.χ. τον Μενέλαο, την Ελένη, τον Οδυσσέα, τον Αίαντα, κι άλλους και δεν έχει σαφή σχέση με προελληνικές επιβιώσεις θεοτήτων, ή ήρωες που Ελληνοποιήθηκαν.