Κάθε ζωτικό ψεύδος απαιτεί ιστορίες συγκάλυψης που αποκρύπτουν την απλή αλήθεια. Ας πάρουμε την ανακύκλωση. Λέμε στους εαυτούς μας: «Εντάξει, ανακυκλώνω τις εφημερίδες και τα μπουκάλια μου. Επιπλέον παίρνω τις δικές μου σακούλες στα ψώνια», και νιώθουμε λίγο καλύτερα, αφού κάνουμε αυτό που πρέπει. Όσο ενάρετη κι αν είναι αυτή η ανακύκλωση -και ασφαλώς είναι καλύτερη από το τίποτα- δεν είναι ούτε κατά διάνοια αρκετή για να διορθώσει τα πράγματα. Εκτός αυτού η ανακύκλωση μπορεί να ενισχύσει την αυταπάτη μας δημιουργώντας προς στιγμήν μια πράσινη φούσκα που προσφέρει την ψευδαίσθηση ότι οι ατομικές μας προσπάθειες λύνουν το πρόβλημα.
«Η ανακύκλωση», όπως το θέτει ο βιομηχανικός σχεδιαστής William McDonough, «σημαίνει απλά ότι θα ανακυκλώσουμε τις τοξίνες μας». Ο λόγος: κάποια από τα χημικά που χρησιμοποιούνται συνήθως στην κατασκευή των πραγμάτων που χρησιμοποιούμε αποδεικνύονται καταστροφικά όταν εκλύονται στο περιβάλλον. Όταν στέλνουμε τα απορρίμματά μας στον σκουπιδότοπο, κάνουμε ότι μπορούμε για να γίνει ο τοπικός χώρος υγειονομικής ταφής ένας δευτέρας διαλογής χώρος ταφής τοξικών. Όπως λέει το ρητό: «Όταν πετάς κάτι, δεν το πετάς αλλού». Μένει εδώ, στον πλανήτη Γη.
Όσον αφορά την ανακύκλωση, μπορούμε να κάνουμε πολύ περισσότερα. Κάποια μέρα, όπως το θέτει ο McDonough στο ρηξικέλευθο βιβλίο του Cradle to Cradle, θα έχουμε ολική ανακύκλωση, όπου όλα τα τμήματα ενός προϊόντος θα μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν εξολοκλήρου σε νέα προϊόντα ή να διασπαστούν ολοσχερώς σε μόρια που η φύση θα μπορεί να απορροφήσει θετικά. Προς το παρόν όμως κάνουμε μια επιλογή που φαίνεται αρκετά καλή δεδομένων των διαθέσιμων επιλογών – ενώ παράλληλα αδυνατούμε να καταλάβουμε ότι το ίδιο το φάσμα των επιλογών που μας προσφέρονται είναι αυθαίρετο και πολύ περιορισμένο.
Με αυτή την έννοια, η ανακύκλωση συμβάλλει στο ζωτικά ψεύδος ότι ήδη κάνουμε αυτό που χρειάζεται, ενώ στην πραγματικότητα αυτό που κάνουμε μόλις που αγγίζει το τεράστιο παλιρροϊκό κύμα παράπλευρης ζημιάς που πλήττει τους ανθρώπους και τον πλανήτη από τα πράγματα που αγοράζουμε και χρησιμοποιούμε. Από αυτή την άποψη, οι «πράσινες» ετικέτες και τα προγράμματα ανακύκλωσης μπορεί να κάνουν περισσότερο κακό παρά καλό- μας εφησυχάζουν με την ψευδαίσθηση ότι κάνουμε αρκετά, ενώ αγνοούμε τις υπόλοιπες παρενέργειες όσων αγοράζουμε και πράττουμε. Η ανθρωπότητα δεν έχει πια την πολυτέλεια για τέτοιες καθησυχαστικές ιστοριούλες.
Οι Vikram Soni και Sanjay Parikh καταγγέλλουν πώς στην πατρίδα τους την Ινδία, και σε άλλες περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου, ο ίδιος ο όρος «ανάπτυξη» μπορεί να κρύψει την εξαφάνιση απέραντων εκτάσεων γης από τεράστια φράγματα ή πελώρια κατασκευαστικά έργα. Μια προσεκτική επιλογή λέξεων κρύβει μια πιο ζοφερή πραγματικότητα- για παράδειγμα, οι κατασκευαστές ακινήτων χρησιμοποιούν τον όρο «αξιοποίηση νερού» για να δηλώσουν ότι αντλούν υπερβολικές ποσότητες από ένα υδροφόρο πέτρωμα ή τσιμεντοστρώνουν μια κοίτη πλημμυρών. Κατά την ίδια έννοια, οι Soni και Parikh αμφισβητούν τον όρο «βιώσιμη δασοπονία», όταν η λέξη αυτή κρύβει την αντικατάσταση του διατηρητέου φυσικού δάσους από μονοκαλλιέργεια- ακόμα κι αν φυτεύουμε δύο δέντρα για καθένα που χάνεται σε ένα δάσος αυθεντικής πρωτοανάπτυξης, το γεγονός αυτό δεν μπορεί ποτέ να αντικαταστήσει τον πλούτο εκείνης της χαμένης βιοποικιλίας.
Τέτοια ζωτικά ψεύδη δημιουργούν ουσιαστικά μια συμπαιγνία μεταξύ μας ώστε να μην κοιτάμε κατάματα τις κρυφές παρενέργειες των επιλογών μας. Υπάρχουν τέσσερις κανόνες για την προσοχή κάθε ομάδας, από μια οικογένεια μέχρι μια εταιρεία, και την κοινωνία στο σύνολό της. Αυτοί διέπουν τον λόγο πληροφόρησης/άγνοιας που διαθέτουμε, και άρα έχουν σοβαρές συνέπειες.
Οι δυο πρώτοι προσδιορίζουν τις πληροφορίες που έχουμε από κοινού. Ο πρώτος είναι τι παρατηρούμε. Όταν πρόκειται για ένα προϊόν, αυτό που παρατηρούμε είναι εν πολλοίς και αυτό που μας συμφέρει. Για μια εταιρεία είναι το καθαρό κέρδος, για τον καταναλωτή η τιμή και η αξία. Ο δεύτερος κανόνας είναι πώς το ονομάζουμε. Με οικονομικούς όρους, για μια εταιρεία η τιμή ενός προϊόντος μπορεί να είναι «ανταγωνιστικό πλεονέκτημα», για έναν καταναλωτή, «ευκαιρία».
Το δεύτερο ζεύγος κανόνων προσδιορίζουν το επίπεδο της άγνοιάς μας. Ο τρίτος κανόνας είναι τι δεν παρατηρούμε. Για την ελεύθερη αγορά όσα δεν έχουμε παρατηρήσει ήταν τα κρυφά κόστη των πραγμάτων που κατασκευάζουμε, πουλάμε και αγοράζουμε για τον πλανήτη μας και τους ανθρώπους του. Ο τέταρτος κανόνας είναι πώς μιλάμε γι’ αυτό -τι λέμε για να διατηρήσουμε τη ρωγμή κρυμμένη. Από εμπορική άποψη, αυτό σημαίνει λίγο πολύ ότι μόνο η τιμή μετρά και τα υπόλοιπα έχουν ελάχιστη σημασία.
Οι τέσσερις κανόνες της άρνησης μπορούν να επαναδιατυπωθούν με όρους οικονομικής θεωρίας: στην αγορά, αυτό που βλέπουμε και ονομάζουμε αντιστοιχεί στην πληροφόρηση που έχουμε για ένα προϊόν. Οι πτυχές του εν λόγω προϊόντος που παραμένουν ανίδωτες και άρα ανώνυμες ισούνται με την άγνοιά μας. Αυτοί οι κανόνες παρατήρησης εξηγούν γιατί, δυστυχώς, οι επιβλαβείς επιπτώσεις κάποιων προϊόντων μένουν ατιμώρητες από τους αγοραστές, ενώ οι ευεργετικές δεν γνωρίζουν ανταμοιβή.
Διά της συσσωρευτικής επίδρασης όσων αγοράζουμε και πράττουμε, όλοι μας αποτελούμε τη μηχανή που επιφέρει την καταστροφή του κτήματος της φύσης. Στην παράδοση των Ανώνυμων Αλκοολικών, η συμπαιγνία φίλων και συγγενών για να αγνοηθεί το γεγονός ότι κάποιος έχει γίνει αλκοολικός ονομάζεται ο «ελέφαντας στο δωμάτιο». Αγνοούμε όμως κι ένα άλλος είδος ελέφαντα στο δωμάτιο: το ίδιο το δωμάτιο και τις μη αναγνωρισμένες επιπτώσεις όλων των πραγμάτων που βρίσκονται μέσα σ’ αυτό.
Μεγάλο μέρος του βάρους που δίνει ο κόσμος στις οικολογικές βελτιώσεις έχει επικεντρωθεί στο τι κάνουν τα άτομα – στην αλλαγή των επιπτώσεων που έχουν οι συνήθειές μας, όπως η οδήγηση, η χρήση οικιακής ενέργειας κ.ο.κ. Ωστόσο, από τη σκοπιά μιας Ανάλυσης Κύκλου Ζωής, το τι κάνουμε με τα πράγματα που μας ανήκουν αποτελεί μόνο ένα στάδιο στον κύκλο ζωής των προϊόντων. Και το στάδιο αυτό μπορεί να έχει ελάχιστη έως ανύπαρκτη σχέση με τις χειρότερες οικολογικές παρενέργειες ενός δεδομένου προϊόντος. Με το να επικεντρώνουμε αποκλειστικά στο πώς φερόμαστε εμείς, αγνοούμε ένα τεράστιο και ελπιδοφόρο πεδίο που προσφέρεται για αλλαγή.
Μια συγκεκριμένη ρητορική θεωρεί ότι είμαστε όλοι αβοήθητα θύματα μιας κατ’ ουσίαν συνωμοσίας. Στα μάτια κάποιων, οι απρόσωπες εταιρείες είναι οι πρόσφοροι κακοί που πρέπει να θεωρήσουμε ενόχους για την κατάστασή μας, ένας βολικός Κακός Άλλος. Από τη σκοπιά κάποιων εταιρειών, οι δυνάμεις του παραλογισμού εκπροσωπούνται από ακτιβιστές που πιέζουν για αλλαγές οι οποίες δεν έχουν καμία επιχειρηματική λογική. Στις εταιρείες, αυτή η ίδια νοοτροπία παίρνει τη μορφή της μετάθεσης του βάρους, που ρίχνει τις ευθύνες για δύσκολες αποφάσεις σε κάποιον άλλο – ένα μηχανικό, ειδικό, σύμβουλο, ή και την κυβέρνηση. Το να βρίσκεις άλλους για να ρίχνεις το φταίξιμο υπήρξε ανέκαθεν προσφιλές τέχνασμα του ανθρώπινου ψυχισμού. Οι ψυχαναλυτές το ονομάζουν «προβολή», άρνηση των δικών μας λαθών και απόδοσή τους σε κάποιον -ή κάτι-έξω από μας.
Αυτή η τακτική δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων μπορεί απλώς να αντανακλά το πώς η αυτοεξαπάτησή μας εκφράζει την αίσθηση ότι είμαστε αβοήθητοι. Η ανακάλυψη αποδιοπομπαίων τράγων προσφέρει μια υπερβολικά εύκολη διέξοδο: ο καθένας μας είναι και θύμα και θύτης. Ως άτομα, οι συνήθειες και η κατανάλωσή μας -αυτά που ο καθένας μας αγοράζει και πράττει- επιφέρουν τις ίδιες αυτές συνέπειες για τις οποίες θρηνούμε. Όταν πατώ ένα διακόπτη ή ανάβω το φούρνο μικροκυμάτων που παίρνει ενέργεια από ένα εργοστάσιο λιθάνθρακα, προσθέτω μία μικρή ποσότητα αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Παρομοίως και όταν εσείς κάνετε το ίδιο. Όταν δεκάδες εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια κάνουν το ίδιο κάθε μέρα στη διάρκεια δεκαετιών ή αιώνων, έχουμε υπερθέρμανση του πλανήτη.
Η θλιβερή αλήθεια είναι ότι όλοι μας είμαστε θύματα και θύτες λόγω των συλλογικών μας συνηθειών και τεχνολογιών που έχουμε κληρονομήσει από μια αθωότερη εποχή, τότε που μπορούσαμε να ζήσουμε τη ζωή ευκολότερα, χωρίς έγνοια για τις οικολογικές επιπτώσεις της δραστηριότητάς μας. Με το να φανταζόμαστε κάποια αόρατη δύναμη που μας έχει θυματοποιήσει -π.χ. «αυτές τις άπληστες εταιρείες»- αποφεύγουμε την υποχρέωση να εξετάσουμε τις συνέπειες όσων κάνουμε εμείς.
Είναι μια βολική τακτική που μας επιτρέπει να αποφύγουμε τη δυσάρεστη αίσθηση να αντιμετωπίζουμε τους τρόπους με τους οποίους εμείς οι ίδιοι συμπράττουμε στην επίθεση ενάντια στον φυσικό κόσμο. Όμως στην τρέχουσα κρίση δεν υπάρχουν κρυμμένοι κακοί, δεν υπάρχει μυστική συνωμοσία σατανικών δολοπλόκων, είμαστε όλοι μας μπλεγμένοι σε συστήματα εμπορίου και κατασκευής που διαιωνίζουν τα προβλήματά μας. Οι επιχειρήσεις ανταποκρίνονται στις επιθυμίες των καταναλωτών η ελεύθερη αγορά -θεωρητικά τουλάχιστον- μας παρέχει ότι θέλουμε να αγοράσουμε.
Όμως αυτό σημαίνει ότι όλοι μας, σε κάθε βήμα, μπορούμε να δραστηριοποιηθούμε χάριν των εκτεταμένων, ευρείας κλίμακας βελτιώσεων που χρειαζόμαστε απελπισμένα. Η νοημοσύνη που μπορεί να μας σώσει από τους εαυτούς μας απαιτεί κοινή συνειδητοποίηση και οργανωμένες προσπάθειες από όλους μας, αγοραστές, επιχειρηματίες, πολίτες.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου