O ορθός λόγος είναι η λογική ικανότητα του ανθρώπου να σκέφτεται χρησιμοποιώντας το μυαλό, τις αισθήσεις, και την αντίληψή του, «συλλαμβάνοντας» στο νοητικό του πεδίο και αποτυπώνοντας έννοιες, λέξεις και εικόνες. Ο ορθός λόγος είναι μια κατάκτηση των ανθρώπων έναντι των προλήψεων, των δεισιδαιμονιών και της οποιαδήποτε άνωθεν επιβαλλόμενης αυθεντίας και μοναδικής αλήθειας. Ο ορθός λόγος αγωνίζεται για την πνευματική ελευθερία, την ανεξιθρησκία και τον σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της έκφρασης γνώμης και άποψης.Αυτά συμβαίνουν σε ατομικό επίπεδο, ενώ στο συλλογικό, ο ορθός λόγος είναι το «στήριγμα» στην αυτοδιάθεση των λαών, στην κατοχύρωση και στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και στην ελευθερία των ατόμων και των συλλογικοτήτων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ορθός λόγος αποκτάει οντότητα με το Διαφωτισμό, όμως ταλανίζεται και αναιρείται με τις αρνήσεις και τις εκτροπές του. Οι βάσεις του Διαφωτισμού τέθηκαν τον 17ο και τον 18ο αιώνα, όμως φιλοσοφικές σχολές που αναπτύχθηκαν αιώνες πριν, ήταν οι πρόδρομοι του ορθού λόγου και των διαφωτιστικών προταγμάτων. Δυστυχώς, έκτοτε ο ορθός λόγος πετάχτηκε στην πυρά αρκετές φορές, καθώς ο σκοταδισμός και οι πρακτικές και πολιτικές μεσαιωνικής προέλευσης και μεσσιανικού τύπου επικράτησαν, σπέρνοντας τον τρόμο και την καταστροφή.
Ο ορθολογισμός, ως λογικό επακόλουθο του ορθού λόγου, ήταν η φιλοσοφική θεώρηση που αποδέχτηκε ως γνώμονα και αφετηρία της γνώσης, τη λογική σκέψη. Αναπτύχθηκε με το Διαφωτισμό και συνδέθηκε με την εισαγωγή των μαθηματικών μεθόδων στη φιλοσοφία, κατ’ αρχήν με το έργο του Καρτέσιου, του Λάιμπνιτς και του Σπινόζα και στη συνέχεια με τις μελέτες του Χέγκελ (ο τελευταίος πίστευε ότι με τον ορθό λόγο μπορεί να κατανοηθεί και να προβλεφθεί η πορεία της ανθρώπινης ιστορίας). Ο Πλάτωνας ήταν ένας πρόδρομος του ορθολογισμού, υποστηρίζοντας ότι η ανθρώπινη γνώση βασίζεται στην ανάμνηση των ιδεών που έχει «αντικρίσει» η αθάνατη ψυχή προτού αυτή ενσαρκωθεί στο σώμα. Επίσης ο Επίκουρος, με την ηθική του αναγνώρισε το ορθολογικό και το ωφέλιμο, χωρίς να χρειάζεται το πρώτο να «απορροφάται» στο δεύτερο.
Οι δε Σοφιστές (Πρωταγόρας, Ιππίας, Κριτίας, Γοργίας) ασχολήθηκαν με τη γνώση και την αλήθεια, την αρετή, το πολιτικό σύστημα, τους θεσμούς, την κοινωνία και τη θρησκεία. Ο ορθολογισμός ήταν βασικό στοιχείο των φιλοσοφικών και πολιτικών τους θέσεων και βάση των αντιλήψεών τους. Αρχή του ορθολογισμού ήταν το «σκέφτομαι, άρα υπάρχω», όπου κατά τον Καρτέσιο το συμπερασματικό «άρα» δεν χρειαζόταν καθώς οι βασικές ιδέες του ανθρώπου προβάλλονται με άμεση βεβαιότητα στον νου και δεν αποτελούν συμπέρασμα μιας συλλογιστικής διαδικασίας. Παρόλα αυτά, οι αρχικές θέσεις του ορθολογισμού παρέμεναν θεολογικά «εγκλωβισμένες» καθώς θεωρούνταν ότι ο Θεός είχε εμφυτεύσει στον ανθρώπινο νου τις βασικές ιδέες και τα κριτήρια σαφήνειας και ευκρίνειας, για να υπάρχει ο εναργής άνθρωπος. Από το 19ο αιώνα και αργότερα, η υλιστική προσέγγιση του ορθολογισμού αναπτύχθηκε παραμερίζοντας τις θεολογικές του εκφάνσεις.
Όσον αφορά στην εκλογίκευση, αυτή είναι η προσπάθεια της ορθολογικής προσέγγισης της πραγματικότητας με την ταυτόχρονη απόρριψη των μυθολογικών ή των άλογων ερμηνειών που αναφέρονται σε αυτήν. Η εκλογίκευση αποτελεί δείγμα πειθαρχημένης και συγκροτημένης σκέψης. Στην ψυχολογία, ο όρος ταυτίζεται με την προσπάθεια του ανθρώπου να αποκρύψει τα πραγματικά κίνητρα της συμπεριφοράς του προσφέροντας «λογικοφανείς» εξηγήσεις. Μέσω αυτού του αμυντικού μηχανισμού, μια μη αποδεκτή συμπεριφορά δικαιολογείται με την αξιοποίηση της λογικής ή γίνεται συνειδητά ανεκτή με λογικές (αλλά μη ορθολογικές) εξηγήσεις. Η εκλογίκευση είναι ο τρόπος για να δικαιολογηθούν, κατ’ αρχήν από τον ίδιο τον άνθρωπο που αναζητά τη δικαιολόγηση των πράξεων και επιλογών του και στη συνέχεια από τους άλλους που βιώνουν, εμπλέκονται ή σχετίζονται με τα αποτελέσματα και τις συνέπειες αυτών των πράξεων και επιλογών. Πράξεις και ενέργειες «ενδύονται» με το μανδύα της λογικής και υποστηρίζονται με τη χρήση ενός ιδιότυπου και υποκειμενικώς καθοριζόμενου ορθού λόγου.
Τέλος, ο εξορθολογισμός είναι μια πράξη, μια διαδικασία, αλλά και το αποτέλεσμα της εκλογίκευσης. Είναι η προσπάθεια για να αποδοθούν λογικά στοιχεία και έννοιες σε μια μυθική δοξασία ή σε μια διήγηση. Ο εξορθολογισμός είναι η εξήγηση με σκοπό τη συμμόρφωση, βασισμένος στις αρχές της λογικής. Ο Γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας διάκρινε δύο διατάσεις στον εξορθολογισμό: την επικοινωνιακή ορθολογικότητα και την εργαλειακή ορθολογικότητα. Η πρώτη στοχεύει στη διεύρυνση της αμοιβαίας κατανόησης μέσω του επικοινωνιακού λόγου και οδηγεί στην κοινωνική ανάπτυξη και στη επικράτηση της δημοκρατίας, ενώ η δεύτερη ασχολείται με τον υπολογισμό και την προσπάθεια για επίτευξη αποτελεσματικότητας. Η εργαλειακή ορθολογικότητα χρησιμοποιείται από την εξουσία και την άρχουσα τάξη.
Παραδείγματα εξορθολογισμού είναι η γραφειοκρατία, που αναπτύχθηκε για την εύρυθμη λειτουργία της κυβερνητικής λειτουργίας, καθώς και η σύγχρονη αρχιτεκτονική σπιτιών που στοχεύει στην εξοικονόμηση χώρων και στο σχεδιασμό της οικιστής πολιτικής. Δεν είναι τυχαίο ότι ο εξορθολογισμός έχει τις ρίζες του στον Καλβινσμό, άμεσα σχετιζόμενος με την Προτεσταντική Ηθική και την επιδίωξη κυριαρχίας του καπιταλισμού τόσο σε οικονομικό επίπεδο, όσο και σε κοινωνικό και αξιακό επίπεδο. Ο εξορθολογισμός είτε ως «απόκλιση» ή ως «παρέκκλιση», είτε ως οργανωμένη και μεθοδευμένη συμπεριφορά και πρακτική, θεωρήθηκε υπεύθυνος για ολοκληρωτικές λύσεις και για ανθρωποθυσίες. Εξορθολογίστηκαν οι εκκαθαρίσεις, το Ολοκαύτωμα, οι φυλετικές γενοκτονίες, οι εγκληματικές ενέργειες και οι στρατιωτικές επεμβάσεις και κατακτήσεις. Με τον εξορθολογισμό των πράξεων που αποφάσισαν οι έχοντες την εξουσία του χρήματος και των όπλων, εκλογίκευσαν τις αποφάσεις και τις αποτρόπαιες επιλογές τους. Στο όνομα του ορθού λόγου διαπράχθηκαν και συνεχίζονται να διαπράττονται ειδεχθή εγκλήματα.
Η απόσταση που διανύει η λογική είναι μία απόσταση από τον ορθό λόγο στον εξορθολογισμό. Αυτοί που αποφασίζουν να θυσιάσουν ανθρώπινες ζωές και να ποδοπατήσουν αξιοπρέπειες και ελευθερίες, κάνουν ένα βήμα· διανύουν μια μικρή απόσταση: από τον ορθό λόγο στον εξορθολογισμό. Φροντίζουν να πείθουν το λαό με τον εξορθολογισμό, χρησιμοποιώντας όπως τους βολεύει τον ορθό λόγο. Η λογική ακολουθεί τον ανθρώπινο παραλογισμό, κάνοντας το άσπρο-μαύρο και το φώς-σκοτάδι. Οι βομβαρδισμοί εκλογικεύονται, τα οικονομικά μέτρα εξορθολογίζονται και ο ορθός λόγος εκχυδαΐζεται από τους πολιτικούς ακροβατισμούς και τις αναλύσεις των τηλεοπτικών ειδημόνων. Επειδή τα χαράτσια μπορούν να εκλογικευτούν, οι σφαγές να εξορθολογιστούν και η κοινωνία να παρακολουθεί -μέσα από τα παράθυρα- τον παραλογισμό του ορθού λόγου.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου