Ο Μάρκος Αυρήλιος (121-180 κ.ε.) ήταν ο τελευταίος από τους λεγόμενους «πέντε καλούς αυτοκράτορες» (μετά τον Νέρβα, τον Τραϊανό, τον Αδριανό και τον Αντωνίνο). Ήταν γόνος μιας νέας άρχουσας τάξης που είχε τις ρίζες της στον δήμο και, αντίθετα από την παλιά κυνική και αήθη τάξη, καλλιεργούσε τη νηφαλιότητα και την ευσέβεια.Ο Μάρκος Αυρήλιος θεωρείται σημαντικός στωικός φιλόσοφος. Ο στωικισμός έλκυε τους ηγεμόνες: σχεδόν όλοι οι διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου αυτοχαρακτηρίζονταν στωικοί. Η έσχατη στωική προτροπή ήταν «βρες τη δύναμη να αλλάξεις όσα μπορείς να αλλάξεις, βρες τη γαλήνη να αποδεχτείς όσα δεν μπορείς να αλλάξεις, βρες τη σοφία να διακρίνεις τα μεν από τα δε».
Παρά το φιλειρηνικό δόγμα του στωικισμού, η βασιλεία του Μάρκου Αυρηλίου δεν ήταν ειρηνική: οι Ρωμαίοι πολέμησαν στην Ασία εναντίον της Παρθικής Αυτοκρατορίας, καθώς και εναντίον των γερμανικών φυλών στη Γαλατία και στον Δούναβη, ενώ κατέστειλαν τη στάση του Αβίδιου Κάσσιου, διοικητή των λεγεώνων της Συρίας, που αυτοανακηρύχθηκε στην Αντιόχεια «Αυτοκράτωρ της Ανατολής». Παραλλήλως, το νομικό καθεστώς έναντι των χριστιανών —οι χριστιανοί έπρεπε να τιμωρούνται, αλλά όχι να αναζητούνται για να τιμωρηθούν— κατέληξε σε κάμποσα μαρτύρια χριστιανών.
Από το 170 μέχρι το 180 ο Μάρκος Αυρήλιος συνέγραψε τα Εις εαυτόν στα ελληνικά ως πηγή για τη βελτίωση του χαρακτήρα και του πνεύματός του στην επίγεια ζωή. Η πρώτη τους έντυπη έκδοση χρονολογείται από το 1558 και συνέβαλε στην αναβίωση του στωικισμού τόσο ως φιλοσοφία όσο και ως σύστημα ηθικής. Από τον στωικισμό ο Μάρκος Αυρήλιος αντλεί τρία ουσιαστικά θέματα: την ενότητα του Σύμπαντος, την ουσία του Σύμπαντος, καθώς και μια μορφή κοσμοπολιτισμού.
Σύμφωνα με τον στωικισμό του Μάρκου Αυρηλίου, το σύνολο των όντων βρίσκεται σε αλληλεξάρτηση με αποτέλεσμα το Σύμπαν να είναι ένα ζων ον του οποίου ο άνθρωπος είναι ένα μικρό μέρος. Κατά συνέπεια, η φύση επιβάλλει την ισότητα στην κοινωνία. Το δεύτερο θέμα αφορά την ιδέα πως οτιδήποτε συμβαίνει είναι εναρμονισμένο με τη φύση, άρα είναι σωστό. Πρέπει λοιπόν ο άνθρωπος «να καλωσορίζει καθετί που συμβαίνει, ακόμα κι αν φαίνεται σκληρό, διότι συμβάλλει στην υγεία του κόσμου και στην ευπραγία του Διός». Το τρίτο θέμα είναι η κοινωνική ενότητα, η θεμελιωμένη οντολογικά, η οποία δεν μπορεί να περιορίζεται στα ορατά ή νοερά τείχη της πόλης, αλλά αγκαλιάζει όλη την οικουμένη. «Πόλη μου και πατρίδα μου ως Αντωνίνου είναι η Ρώμη» γράφει ο Μάρκος Αυρήλιος «αλλά ως ανθρώπου είναι ο κόσμος». Και προσθέτει: «Να σκέφτεστε αδιάκοπα ότι ο κόσμος είναι ένα και μοναδικό που περιέχει μια μοναδική ουσία και ψυχή».
Γράφει λοιπόν ο Μάρκος Αυρήλιος στα Εις εαυτόν:
«Της ανθρώπινης ζωής η διάρκεια όσο μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, η αίσθησή της θολή το σώμα- από τη σύστασή του— έτοιμο να σαπίσει, και η ψυχή ένας στρόβιλος, η τύχη άδηλη, η δόξα αβέβαιη. Με δυο λόγια, όλα στο σώμα σαν ένα ποτάμι, όλα της ψυχής σαν όνειρο και σαν άχνη, η ζωή ένας πόλεμος κι ένας ξενιτεμός, η υστεροφημία λησμονιά.»
Τι μπορεί να μας δείξει τον δρόμο; Ένα και μοναδικό: η φιλοσοφία! Κι αυτό σημαίνει να φυλάμε τον θεό μέσα μας καθαρό κι αλώβητο, νικητή πάνω στις ηδονές και στους πόνους, να μην κάνουμε τίποτε στα τυφλά, τίποτε ψεύτικα και προσποιητά, να μην εξαρτιόμαστε από το τι θα πράξει ή τι δεν θα πράξει ο άλλος.
Πέταξέ τα όλα, κράτησε μόνο τούτα τα λίγα· και να θυμάσαι ακόμη ότι καθένας ζει μόνο το παρόν -τούτο το ακαριαίο· τα άλλα ή τα έχει ζήσει πια ή είναι στη σφαίρα του άδηλου. Μικρή λοιπόν η ζωή του καθενός, μικρή και η γωνίτσα της γης όπου τη ζει- μικρή ακόμη και η διαρκέστερη υστεροφημία: στηρίζεται κι αυτή σε ανθρωπάκια που διαδέχονται το ένα το άλλο και που αύριο κιόλας θα πεθάνουν και δεν γνωρίζουν ούτε τον εαυτό τους, πολύ περισσότερο εκείνον που έχει πεθάνει από καιρό».
Τα Εις εαυτόν, γραμμένα στα ελληνικά των μορφωμένων Ρωμαίων, θεωρούνται κλασικό έργο της στωικής φιλοσοφίας και της πολιτικής επιστήμης, που δίνει συμβουλές για διακυβέρνηση με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του συνόλου. (Πεποίηκά τι κοινωνικώς; Ουκούν ωφέλημαι. – Έκανα κάτι για το κοινωνικό σύνολο; Άρα είμαι ωφελημένος.)
Τι μπορούμε να συγκρατήσουμε από τη σοφία του Μάρκου Αυρηλίου; Την αποστροφή του στην αγελαία συμπεριφορά- τις προτροπές του για απομόνωση, για απομάκρυνση από το αγριεμένο πλήθος- την ανεξαρτησία του από τις γνώμες των άλλων- τις απλές και ανοιχτόκαρδες προσευχές του (“Βρέξε, βρέξε, φίλε θεέ Ζεύ, στα χωράφια των Αθηναίων και στις πεδιάδες”)- τη συναίσθηση της ματαιότητας (“Δες πόσοι έχουν περάσει τη ζωή τους σε μίση, πάθη, υποψίες… και τώρα είναι νεκροί, είναι μόνο στάχτη”). Πάνω από όλα, ας συγκρατήσουμε ένα μήνυμα ανεκτικότητας:
“Τους ανθρώπους είτε τους διαπαιδαγωγείς είτε δείχνεις υπομονή και επιείκεια για ό,τι κάνουν”.
Ο Μάρκος Αυρήλιος επηρέασε πολλούς ηγεμόνες, από τον Ιουστινιανό και τον Ιουλιανό μέχρι τον Φρειδερίκο τον Μεγάλο που θα σχολιάσουμε πιο κάτω. Επισκέφτηκε την Αθήνα και υπήρξε μαθητής των επιφανέστερων διανοουμένων της εποχής του: Ο Ευφορίων τον δίδαξε λογοτεχνία, ο Γέμινος θέατρο, ο Άνδρων γεωμετρία και ο Ηρώδης ο Αττικός ελληνική ρητορική. Ο Αλέξανδρος ο Κοτιαίος τον δίδαξε την ελληνική γλώσσα και ο Μάρκος Κορνήλιος Φρόντο την λατινική.
Πέθανε το 180 κ.ε. στη Βιντομπόνα (σημερινή Βιέννη), που τότε ήταν προπύργιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μαχόμενος εναντίον των γερμανικών φύλων του Βορρά. Πεθαίνοντας, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του περί θανάτου, ο Μάρκος Αυρήλιος “απλώς άλλαξε τόπο”. «Τέλειωσε τη ζωή σου με την ψυχή ικανοποιημένη» έγραφε. «Σαν την ελιά που όταν ωριμάζει πέφτει ευλογώντας τη γη που τη γέννησε και ευχαριστώντας το δέντρο που τη φιλοξένησε».
Θεοποιήθηκε και οι στάχτες του μεταφέρθηκαν στη Ρώμη, και έμειναν στο Μαυσωλείο του Αδριανού (σημερινό Καστέλ Σαντ’ Άντζελο) μέχρι την καταστροφή της Ρώμης από τους Βησιγότθους το 410. Ο θάνατος του Μάρκου Αυρηλίου θεωρείται από πολλούς το τέλος της περίφημης Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana).
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου