Πώς τα σχήματα επηρεάζουν τη ζωή μας

Πολλές φορές ο καθένας από εμάς έχει αναρωτηθεί γιατί επιμένει να συμπεριφέρεται με ένα συγκεκριμένο δυσλειτουργικό για τον ίδιο τρόπο, γιατί συνεχίζει να επιλέγει ανθρώπους που τον κάνουν δυστυχισμένο, γιατί νιώθει ανίκανος να ολοκληρώσει μία εργασία. Πόσες φορές δεν μας έχει συμβεί ενώ έχουμε τη θέληση να αλλάξουμε μία κατάσταση, μία σχέση ή ακόμη και ολόκληρη τη ζωή μας να αισθανόμαστε ανήμποροι μπροστά στα γεγονότα και τις ίδιες τις αντιδράσεις μας προς αυτά και τους γύρω μας; Στην πραγματικότητα ο ίδιος μας ο εαυτός σαμποτάρει τις κινήσεις και τις επιλογές μας, προκειμένου να νιώσει ασφάλεια, σταθερότητα, αναγνώριση και οτιδήποτε άλλο μπορεί να έχει ανάγκη έτσι ώστε να ισχυροποιήσει την αίσθηση της ταυτότητάς του.

Η θεωρία και η θεραπεία σχημάτων αναπτύχθηκε από τον Young προκειμένου να βοηθήσει ανθρώπους που υπέφεραν από διαταραχές της προσωπικότητας, ωστόσο τα σχήματα αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.

Τα σχήματα αποτελούν μέρος της προσωπικής ταυτότητας του κάθε ανθρώπου. Ο όρος σχήμα αναφέρεται σε ένα ευρύ μοτίβο, το οποίο αποτελείται από μνήμες, συναισθήματα, σκέψεις και σωματικές αισθήσεις, που αφορούν τον εαυτό και τις σχέσεις με τους άλλους, δημιουργείται στην παιδική ηλικία ή την εφηβεία και αναπτύσσεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Τα σχήματα του κάθε ανθρώπου είναι κατά κύριο λόγο δυσλειτουργικά. Σε έναν ενήλικα τα σχήματα διεγείρονται από γεγονότα της ζωής του, τα οποία ασυνείδητα αντιλαμβάνονται από εκείνον ως σχετιζόμενα με τις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας.

Τα σχήματα προκύπτουν από ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες κατά την παιδική ηλικία, οι οποίες είναι: ασφαλείς δεσμοί με τους άλλους, αυτονομία και αίσθηση της ταυτότητας, ελευθερία έκφρασης αναγκών και συναισθημάτων, αυθορμητισμός και αυτοέλεγχος – ρεαλιστικά όρια. Η κύρια πηγή των σχημάτων είναι οι τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Έπειτα ακολουθούν οι κοινωνικές επαφές του ατόμου και φυσικά η συναισθηματική ιδιοσυγκρασία του. Σύμφωνα με τη θεωρία τα σχήματα μπορούν να τοποθετηθούν σε πέντε μεγάλες κατηγορίες:

• Αποσύνδεση και απόρριψη

Τα σχήματα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία είναι: Εγκατάλειψη/Αστάθεια, Καχυποψία/Κακοποίηση, Συναισθηματική Στέρηση, Ελαττωματικότητα/Ντροπή, Κοινωνική Απομόνωση/Αποξένωση

• Ανεπαρκής αυτονομία και επίδοση

Τα σχήματα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία είναι:  Εξάρτηση/Ανικανότητα, Ευαλωτότητα σε Βλάβη ή Ασθένεια, Υπερβολική Εμπλοκή/Ανεκπλήρωτος Εαυτός, Αποτυχία

• Ανεπαρκή όρια

Εδώ ανήκουν τα σχήματα: Αυτονόητο Δικαίωμα/Μεγαλομανία, Ανεπαρκής Αυτοέλεγχος/Αυτοπειθαρχία

• Προσανατολισμός στους άλλους

Σε αυτή την κατηγορία συναντάμε τα σχήματα: Υποτακτικότητα, Αυτοθυσία.

• Υπερεπαγρύπνηση και αναστολή

Τέλος, εδώ υπάρχουν τα σχήματα: Αρνητικότητα/Απαισιοδοξία, Συναισθηματική Αναστολή, Ανελαστικά Πρότυπα/Υπερεπικριτικότητα και το σχήμα της Τιμωρητικότητας.

Τα σχήματα του κάθε ανθρώπου παλεύουν να επιβιώσουν ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης ανάγκης για συνέπεια.

Αν και προκαλούν πόνο, είναι άνετα και οικεία και οι άνθρωποι ασυνείδητα έλκονται από γεγονότα που τα ενεργοποιούν. Με λίγα λόγια όλοι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με τρόπο που διαιωνίζει τα σχήματά τους, με το να επιλέγουν καταστάσεις και σχέσεις που τα ενεργοποιούν και με το να παραμένουν σε αυτές, ενώ συνηθίζουν να αποφεύγουν σχέσεις που είναι πιθανό να επουλώσουν τα σχήματα. Ως αποτέλεσμα, υποσυνείδητα επιμένουν να αναπαράγουν ως ενήλικες τις συνθήκες που τους έβλαψαν τόσο πολύ στην παιδική ηλικία.

Τα σχήματα διαιωνίζονται μέσω τριών δυσλειτουργικών τρόπων συμπεριφοράς, τις οποίες οι άνθρωποι χρησιμοποιούν εναλλακτικά στην καθημερινότητά τους, της παράδοσης, της αποφυγής και της υπεραναπλήρωσης, όπως ακριβώς και όλοι οι οργανισμοί έχουν τρεις βασικές αντιδράσεις στην απειλή: τη μάχη, τη φυγή και την υποταγή. Πιο συγκεκριμένα, όταν κάποιος παραδίδεται στο σχήμα ουσιαστικά αποδέχεται ότι αυτό ισχύει και παρ’ όλο που νιώθει το συναισθηματικό πόνο του σχήματος άμεσα, λειτουργεί με τρόπους που το επιβεβαιώνουν. Όταν κάποιος αποφεύγει το σχήμα τακτοποιεί τη ζωή του με τέτοιο τρόπο ώστε το σχήμα να μην ενεργοποιείται ποτέ και να μην του προκαλεί κανένα συναίσθημα. Η υπεραναπλήρωση του σχήματος αναφέρεται σε εκείνες τις συμπεριφορές όπου οι άνθρωποι ενεργούν σαν να ισχύει το αντίθετο του σχήματος. Δηλαδή, εάν κάποιος σαν παιδί ένιωθε άχρηστος, ως ενήλικας προσπαθεί να είναι τέλειος.

Προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα σχήματα και οι τρόποι αντιμετώπισής τους παρατίθεται ένα παράδειγμα. Κάποιος με το σχήμα της αυτοθυσίας επικεντρώνεται υπερβολικά και συστηματικά στην καθημερινότητά του στο να καλύπτει οικειοθελώς τις ανάγκες των άλλων, σε βάρος της προσωπικής του ικανοποίησης. Η συμπεριφορά αυτή προέρχεται από ακραία ευαισθησία στον πόνο των άλλων για λόγους αποφυγής της δικιάς του ενοχής ή φόβος μήπως δεν διατηρηθούν οι υπάρχουσες σχέσεις στη ζωή του. Το αποτέλεσμα είναι να αισθάνεται συνεχώς ότι οι δικές του ανάγκες δεν καλύπτονται και να δυσαρεστούνται εκείνοι που δέχονται την φροντίδα λόγω της ασφυκτικής πίεσης που τους ασκείται. Τα άτομα με το σχήμα της αυτοθυσίας έχουν μάθει ως παιδιά ότι πρέπει να καταστέλλουν σημαντικές πτυχές του εαυτού τους προκειμένου να κερδίσουν αγάπη, αποδοχή και επιδοκιμασία, ενώ οι συναισθηματικές ανάγκες των γονέων έχαιραν μεγαλύτερης εκτίμησης από τις ανάγκες και τα αισθήματά τους ως παιδιά.

Όταν ένα άτομο με αυτοθυσία παραδίδεται στο σχήμα του, δίνει πολλά στους άλλους και δεν ζητά τίποτα σε αντάλλαγμα. Όταν υιοθετεί τη συμπεριφορά της αποφυγής ουσιαστικά αποφεύγει καταστάσεις που απαιτούν να παίρνεις και να δίνεις, ενώ όταν κάνει υπεραναπλήρωση του σχήματος δίνει όσο το δυνατόν λιγότερα στους άλλους.

Η θεραπεία σχημάτων έχει ως υπέρτατο στόχο την επούλωση του σχήματος, η οποία περιλαμβάνει την αλλαγή συμπεριφοράς, μέσω της αντικατάστασης των δυσλειτουργικών τρόπων αντιμετώπισης με λειτουργικές συμπεριφορές και επιλογές. Τα σχήματα δεν είναι εύκολο να αλλάξουν, καθώς πρόκειται για βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις για τον εαυτό και τον κόσμο και προσφέρουν το αίσθημα της ασφάλειας και της ταυτότητας στο άτομο. Όταν όμως κάποιος έχει τη θέληση μπορεί να το νικήσει, όπου το άτομο θα εκπαιδευτεί στη συστηματική παρατήρηση του σχήματος μέσω εξειδικευμένων ασκήσεων και τεχνικών θα καταφέρει σταδιακά να αντιδρά στην πρόκληση του σχήματος με υγιή τρόπο.