Ο «ΦΥΣΕΙ» ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΑΝΗΡ

Οι φιλοσοφικές καταβολές της πολιτικής πράξης

 

Νόμος ὁ πάντων βασιλεύς θνατῶν τε καί ἀθανάτων ἄγει δικαιῶν τό βιαιότατον ὑπερτάτᾳ χειρί. τεκμαίρομαι ἔργοισιν Ἡρακλέος· ἐπεί Γηρυόνα βόας Κυκλώπειον ἐπί πρόθυρον Εὐρυσθέος ἀνατεί τε] και ἀπριάτας ἔλασεν[1].

 

Η διά της επιστήμης ανακάλυψη της ανθρώπινης φύσης: Ιπποκράτης

Όλη η προεξετασθείσα θεώρηση εδράζεται στην κυριαρχία του συμπεφωνημένου νόμου, στην ισχυρότατη αντίληψη ότι οι ανθρώπινες πολιτικές κοινωνίες και οι ηθικές και πολιτικές προεκτάσεις τους είναι προϊόν μιας εξ ανάγκης νομικής εγκαθίδρυσης που βαίνει συμφώνως με την υποκειμενικότητα – σχετικότητα – φαινομενικότητα των πραγμάτων. Η απουσία ορθολογικά τεκμηριωμένης αλήθειας, η απουσία της επιστήμης και ιδιαίτερα της πολιτικής επιστήμης επικυρώνει κάθε πολιτική διενέργεια (π.χ. δημοκρατική ή τυραννική ή οποιαδήποτε άλλη), στο βαθμό που υπάρχει η δυνατότητα  διά της πειθούς και της βίας επιβολής της. Η πλατωνική ειρωνική κατάθεση στο Μενέξενο αποδίδει την πραγματικότητα της ισχύος αυτής της σοφιστικού τύπου πολιτικής αντίληψης: πολιτεία γάρ τροφή ἀνθρώπων ἐστί, καλή μέν ἀγαθῶν, ἡ δέ ἐναντία κακῶν (…) ἡ γάρ αὐτή πολιτεία καί τότε ἦν καί νῦν, ἀριστοκρατία (…) καλεῖ δέ ὁ μέν αὐτην δημοκρατίαν, ὁ δέ ἄλλο, ᾦ ἄν χαίρῃ…εἷς ὁ ὅρος. ὁ δόξας σοφός ἤ ἀγαθός εἶναι κρατεῖ καί ἄρχει. «Γιατί το πολίτευμα ανατρέφει (ηθι­κά και πνευματικά) τους ανθρώπους, το καλό τους καλούς, το αντίθετο τους κακούς. Πραγματικά η πολιτειακή δομή ή­ταν η ίδια και τότε όπως και τώρα, δηλαδή «διακυβέρνηση των αρίστων» (…) Το αποκαλεί άλλος δημοκρατία, άλλος με άλλο όνομα, όπως του αρέσει καλύτερα (…) ένας είναι ο ό­ρος, αυτός που έδωσε την εντύπωση σοφού ή ενάρετου επικρατεί και εξουσιάζει»[2].

Η επιστημονική προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης ως βασικού συντελεστή της αέναης ανθρώπινης αλήθειας και ο συσχετισμός της με τη συνθήκη του άρχει ν και του άρχεσθαι, ο συσχετισμός της δηλαδή με το πολιτικό πρόβλημα, αποτέλεσε εναρκτικά υπόθεση και εγχείρημα της ιατρικής επιστήμης[3]. Η ιατρική επιστήμη αποτέλεσε την ερευνητική απαρχή της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος ως έμβιο ον διακρίνεται από μια σταθερή αναλλοίωτη φύση που είναι η ίδια πέρα από τις ανά τους καιρούς εναλλαγές των περιστάσεων και τις κοινωνικοπολιτικές διαφοροποιήσεις. Η ανθρώπινη φύση έχει μια ιδανική φυσική κατάσταση και η υπερβάλλουσα ή ελλείπουσα παρέκκλιση από την ορθότητα σηματοδοτεί την ύπαρξη της νόσου, την οποία η ιατρική προσπαθεί να εξαλείψει επαναφέροντας τη φυσική ορθότητα. Έργο της ιατρικής είναι η πρόληψη και θεραπεία της νοσηρής παρέκκλισης από τη φυσική ορθότητα, η οποία σαφώς δεν είναι υποκειμενική, φαινομενική ή σχετική αλλά ορίζεται με αντικειμενικές, επιστημονικές και ορθολογικές παραμέτρους. Η καθολικότητα και αντικειμενικότητα των ιατρικών νόμων ως νόμων που διέπουν την ανθρώπινη φύση αποτελεί το μεγαλύτερο εμπόδιο στη σοφιστική θεώρηση των πραγμάτων που προάγει την κυριαρχία των φαινομένων, τη σχετικότητα και την υποκειμενικότητα. Η ιατρική δεν διαγιγνώσκει τη νόσο ή την υγεία με υποκειμενικούς όρους, αλλά με επιστημονική βεβαιότητα αποδεικνύεται έμπρακτα διά της ιατρικής πράξης. Η εκ της ιατρικής ανακάλυψη της ανθρώπινης φύσης και των νόμων που τη διέπουν σηματοδοτεί τη θέσπιση κανόνων βίου, αν τους ακολουθήσει κανείς θα αποφύγει την νοσηρή παρέκκλιση και θα εναρμονιστεί με την υγιεινή έξη. Δεν είναι δυνατό κανείς να λειτουργεί υποκειμενικά, κατά το δοκούν απέναντι στη φύση του παραβαίνοντας τα φυσικά όρια και να αποφύγει τη νόσο, ούτε πάλι είναι δυνατό να θεραπευθεί η εμφανιζόμενη νόσος με σχετικιστικές «αλχημείες» αλλά μόνο με την επιστημονικά θεμελιωμένη μέθοδο και τη φαρμακευτική δοσολογία που ενδείκνυνται σε κάθε περίπτωση ασθενείας. Επίσης ο ιατρός ως ειδήμων της επιστήμης του[4] έχει κάθε δικαίωμα να επέμβει διά της βίας με ή χωρίς τη συναίνεση του ασθενούς με οδυνηρές πρακτικές (όπως τομές, καυτηριάσεις, κακόγευστα φάρμακα) προκειμένου να φέρει ασθενή στην ορθή φυσική κατάσταση[5]. Θα αποτελούσε άλλωστε καθαρή παραφροσύνη το να μην αποδέχεται κανείς τις επώδυνες πλην όμως επωφελείς επεμβάσεις του ειδήμονος ιατρού (και όχι βεβαίως του μη ειδήμονος – μη ιατρού) εμμένοντας στη νοσηρή, καταστρεπτική για τον ίδιο κατάσταση.

 

Συνεπώς η ιατρική επιστήμη εφαρμόζει πρωταρχικά το γνώθι σαυτόν, εξετάζει και παρατηρεί την ανθρώπινη φύση και επιχειρεί να εξάγει ορθολογικά και επιστημονικώς επικυρωμένα συμπεράσματα για αυτήν που θα είναι καθολικά- αντικειμενικά και η ισχύ τους θα είναι διαχρονική. Ο άνθρωπος είναι ένας σύνθετος βιολογικός οργανισμός με προκαθορισμένη μορφή, ύλη και λειτουργία. Η φύση του ανθρώπου είναι εγγεγραμμένη εντός του και κληροδοτείται κατά τη διαδικασία της γέννησης. Η έλλογη παρατήρηση και ερμηνεία του ανθρώπου διανοίγει την οδό της σταθερής μη αναιρέσιμης επιστήμης του ανθρώπου βάσει της γνώσης του ιδίου του εαυτού.

 

Επιπρόσθετα η επιστημονική στοιχειοθέτηση της ύπαρξης της ανθρώπινης φύσης αποδεικνύει την ύπαρξη νόμων, κανόνων λειτουργίας της φύσης αυτής. Υφίσταται μια συγκεκριμένη κανονικότητα σ’ όλες τις ανθρώπινες λειτουργίες, όπως στη διαδικασία της όρασης, της ακοής, της βρώσης ή ακόμη και της σκέψης. Η παραβίαση προς την κατεύθυνση της υπερβολής ή της έλλειψης των φυσικών νόμων αποτελεί νοσηρή παρέκβαση από την ορθή υγιεινή φυσική κατάσταση και σημείο εκκίνησης της νόσου που σχετίζεται με τη συγκεκριμένη δυσλειτουργία. Το μέτρο της ορθότητας της ανθρώπινης φύσης που συνάδει με την υγεία αποτελεί την επιστημονικά θεμελιωμένη ορθή κατεύθυνση του βίου. Το επιστημονικώς θεωρούμενο μηδέν άγαν αποτελεί το ορθό φυσικό μέτρο ανάμεσα στη νοσηρή υπερβολή ή έλλειψη. Αν σε αυτή την αποδεδειγμένη πραγματικότητα προστεθεί η έννοια της ανθρώπινης ικανότητας-δυνατότητας, θα εξαχθεί το συμπέρασμα ότι ο ανθρώπινος οργανισμός έχει ορισμένα ανώτατα όρια σκέψης, δράσης ή αντοχής, που, αν ισχύσουν θα δώσουν τον ιδανικό, τον τέλειο-ολοκληρωμένο-βέλτιστο τύπο ανθρώπου που υπερέχει σε «ορθότατη φυσική κατάσταση» των άλλων ομοειδών του. Εκ της «ιατρικής» παρατήρησης του ανθρώπου αναφύεται και η έννοια της αρετής, δηλαδή το κατά πόσο συμβαδίζει με τα άριστα φυσικά όρια ο κάθε άνθρωπος και κατά πόσο υπερέχει φύσει των άλλων. Το ότι η ιατρική μπορεί να ορίσει επιστημονικά την ανθρώπινη ορθότητα, το ανθρώπινο μηδέν άγαν σημαίνει ότι η ανθρώπινη αρετή, η ανθρώπινη ιδανική φυσική κατάσταση δεν είναι υποκειμενικά θεωρούμενη αλλά επιδέχεται επιστημονικής και άρα αντικειμενικής θεμελίωσης[6].

 

Ο άνθρωπος όμως ζει και αναπτύσσεται σε ένα συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον που σχετίζεται άμεσα με την ορθή κατάσταση του οργανισμού του. Ο θεμελιωτής της αρχαίας και σύγχρονης ιατρικής επιστήμης, Ιπποκράτης, στο έργο του Περί Αέρων, Υδάτων, Τόπων αποδεικνύει μέσω της οξυδερκούς επιστημονικής παρατήρησης ότι η τοποθεσία και ο προσανατολισμός του τόπου κατοικίας, το είδος των ανέμων που πνέουν στην κατοικημένη περιοχή, τα ύδατα, τα οποία καταναλώνουν οι άνθρωποι, αλλά και οι καιρικές μεταβολές, η εναλλαγή των εποχών του έτους, ακόμη και οι θέσεις των αστερισμών επηρεάζουν καταλυτικά τη δημιουργία και την εμφάνιση των νόσων, πράγμα που σημαίνει ότι το φυσικό περιβάλλον καθορίζει δραστικά την ανάπτυξη του ανθρώπινου βίου[7].

 

Το φυσικό περιβάλλον του ανθρώπου όμως δεν είναι μόνο τα φυσικά φαινόμενα και η φυσική βιόσφαιρα αλλά και η πολιτική ανθρώπινη ανάπτυξη. Ως κατεξοχήν φυσικός χώρος του ανθρώπου νοείται το πολιτικό πεδίο, η κοινωνικοπολιτική συνένωση υπό την ισχύ συσχετισμών ἄρχειν και ἄρχεσθαι και η ανάπτυξη ενός καθοριστικού πλέγματος διαπροσωπικών σχέσεων και ηθικών νορμών. Οι δύο αυτοί παράγοντες, ο φυσικός χώρος και ο πολιτικός χώρος επιδρούν στη διαμόρφωση της φύσης και του χαρακτήρα-μορφής του ανθρώπου. Μάλιστα η ιπποκρατική διερεύνηση ανευρίσκει αδιαμφισβήτητη επιρροή του φυσικού χώρου στη διαμόρφωση του ηθικού και πολιτικού ανθρώπινου χαρακτήρα. Όπως ο φυσικός χώρος επηρεάζει καθοριστικά τον άνθρωπο όσον αφορά την εμφάνιση και το είδος των νόσων, με τον ίδιο τρόπο συντελεί δομικά στη διαμόρφωση της ανθρώπινης πολιτικής κατάστασης, των κοινωνικών-πολιτικών θεσμών και των ηθικών έξεων. Η ανθρώπινη φύση διαμορφώνεται από τις επιδράσεις του φυσικού περιβάλλοντος και με τη σειρά της η ανθρώπινη φύση καθορίζει το είδος της ανθρώπινης πολιτικής και ηθικής ανάπτυξης. Διακρίνεται μια ισχυρότατη αλληλεπίδραση φυσικού περιβάλλοντος, ανθρώπινης φύσης και ηθικοπολιτικής ανάπτυξης, η οποία επιδέχεται επιστημονική ανάλυση και οριοθέτηση μέσω του ορθολογισμού.

 

Υπό τη θεώρηση αυτή στοιχειοθετείται με επιστημονικούς όρους το ιπποκρατικό καιρόν γνώθι, δηλαδή η ανακάλυψη, διερεύνηση και ίαση (ή πρόληψη της νόσου) της ανθρώπινης φύσης εν σχέση με τις περιβαλλοντικές φυσικές συνθήκες και την κοινωνικοπολιτική κατάσταση. Η ιατρική επιστήμη πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψη της όλους τους παραπάνω φυσικούς και ανθρώπινους παράγοντες, αν επιθυμεί να ενεργεί με κατά φύση ορθότητα και να έχει βέβαια ουσιαστικά αποτελέσματα. Αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή, ο κατάλληλος καιρός της ιατρικής, ιαματικής, καίριας επέμβασης[8]. Σε μια προσπάθεια εμπράγματης απόδειξης των άνωθεν διακριβώσεων, ο Ιπποκράτης διά της επισταμένης παρατήρησης σημειώνει ότι η διαδοχή των εποχών του έτους και το θερμό ή ψυχρό κλίμα καθορίζει τον χαρακτήρα των ανθρώπων. Δηλαδή, όπου οι εποχές του έτους διαδέχονται η μία την άλλη χωρίς ιδιαίτερες διαφορές και επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, οι άνθρωποι που κατοικούν σ’ αυτό το χώρο είναι μαλθακοί, συνήθως παχύσαρκοι, άτονοι και αγύμναστοι, ράθυμοι και οκνηροί, χωρίς πνευματική οξυδέρκεια και σαφώς αἴτιον τουτέων ἡ κρᾶσις ταῶν ὡρέων (εποχών)[9]. Επιπρόσθετα, υφίσταται διαφοροποίηση των ηθών και των πολιτευμάτων μεταξύ των κατοίκων της Ευρώπης και της Ασίας όχι μόνο λό- γω της ανεπαίσθητης ή απότομης διαδοχής των εποχών του έτους (άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας) αλλά και λόγω του έντονου ψύχους ή της έντονης θερμότητας. Οι Ασιάτες εξαιτίας της υψηλής θερμοκρασίας και της συνεχούς καλοκαιρίας παρουσιάζονται, εκτός από μορφικά ομοιόμορφοι, ηθικά παθητικοί και όχι ευέξαπτοι, χωρίς ανδρεία- αποφασιστικότητα και ψυχική αντοχή αλλά και ιδιαιτέρως φιλήδονοι[10]. Επίσης λόγω των φυσικών συνθηκών όσον αφορά τα πολιτικά ήθη οι κάτοικοι της Ασίας είναι παθητικοί στην άσκηση της κριτικής ικανότητας και στην συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα και ως εκ τούτου μη αὐτοί ἑωυτέων εἰσί καρτεροί ἄνθρωποι μηδέ αὐτόνομοι, ἀλλά δεσπόζονται[11]. Ο δεσποτισμός και η δουλοπρέπεια οριοθε- τούνται από τον Ιπποκράτη ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης φύσης, η οποία διαμορφώνεται εκ των περιβαλλοντικών φυσικών συνθηκών που επικρατούν στην Ασία.

 

Αντίθετα η σαφής διαφοροποίηση των εποχικών εναλλαγών και η συνακόλουθη εναλλαγή ψυχρού και θερμού κλίματος προσδίδουν στους κατοίκους της Ευρώπης διαφορετικά φυσικά χαρακτηριστικά, διαφορετικά ήθη και διαφορετικής μορφής πολιτεύματα. Η συνεχής, περιοδική εναλλαγή των πάντων όσον αφορά το κλίμα διεγείρει τις νοητικές διαδικασίες και την ψυχική διάθεση των ανθρώπων με αποτέλεσμα να οι Ευρωπαίοι είναι ενεργητικοί σε αντίθεση με την παθητικότητα των Ασιατών[12]. Στην ασιατική ομοιομορφία και δουλοπρέπεια αντιτάσσεται η ευρωπαϊκή ετερομορφία (όχι μόνο σε διαφορετικές χώρες αλλά και από περιοχή σε περιοχή, από πόλη σε πόλη), ανδρεία-αποφασιστικότητα- ενεργητικότητα και πολιτική αυτονομία. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες καθορίζουν την πολιτειακή μορφή της Ευρώπης που τείνει προς την αυτοδιοίκηση-αυτονομία και όχι προς τον ισοπεδωτικό δεσποτισμό.

 

Αξίζει να σημειωθεί ότι η σχέση φυσικών συνθηκών, ανθρώπινης φύσης και ηθικοπολιτικών θεσμών είναι αμφίδρομη, καθώς δεν καθορίζει μόνο η φύση την ηθικοπολιτική δράση και έξη, αλλά και οι μακροχρόνιες ηθικοπολιτικές έξεις δρουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση της ανθρώπινης φύσης[13]. Όποιος κάτοικος της Ασίας τυχαίνει να γεννηθεί με τάσεις ελευθερίας και αυτονομίας υποτάσσεται εκ του συνεχούς εθισμού στις δουλοπρεπείς ασιατικές έξεις, ενώ όποιος κάτοικος της Ευρώπης γεννιέται με παθητικό χαρακτήρα ωθείται εκ των ηθών και των νόμων στην αυτονομία και την αυτενέργεια τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον πολιτικό βίο του[14].

 

Για να ενισχύσει την επιχειρηματολογία του περί της καταλυτικής επίδρασης των ηθών στην ανθρώπινη φύση, ο Ιπποκράτης εξετάζει δύο ιδιάζουσες ιατρικές περιπτώσεις, την στειρότητα-υπογονιμότητα των Σκυθών και το σχήμα της κεφαλής του έθνους των Μακροκεφάλων. Και στις δύο περιπτώσεις, όπως δεικνύει η ιατρική έρευνα, οὕτω τήν ἀρχήν ὁ νόμος κατειργάσατο, ὥστε ὑπό βίης τοιαύτην τήν φύσιν γενέσθαι[15]. Ο εθιμικός νόμος της συνεχούς ιππασίας στην περίπτωση των Σκυθών και της επέμβασης των μαιών στο κρανίο του νεογέννητου στην περίπτωση των Μακροκεφάλων ενήργησε, ώστε να εγγραφούν στον γενετικό κώδικα των έμβιων οργανισμών επίκτητα χαρακτηριστικά που αποτελούσαν εθιμικές έξεις των εν λόγω ανθρώπινων ομάδων. Φύση και νόμος τελούν υπό απόλυτη συνάφεια και αλληλεπίδραση και έργο της επιστήμης είναι να διακριβώσει τις σχέσεις αμοιβαίας αλληλεπίδρασης και να επέμβει, ώστε να εξαλειφθούν τα παρά φύση γνωρίσματα που καταστρατηγούν την ορθή ευταξία και το ορθό μέτρο του οργανισμού και δημιουργούν τη νόσο. Η ιατρική επιστήμη πρέπει να θεσπίσει κανόνες- νόμους-έξεις συμπεριφοράς που συμβαδίζουν με την ορθή φυσική κατάσταση του οργανισμού εν σχέσει με το περιβάλλον ανάπτυξής του και να καταργήσει επιζήμιες εθιμικές έξεις, που αντιστρατεύονται στην ανθρώπινη φύση και την βλάπτουν ανεπιφύλακτα. Αυτή είναι η ουσία και η φύση της διαχρονικής ιατρικής επιστήμης ως επιστήμης της αδιαμφισβήτητα υπαρκτής ανθρώπινης φύσης και η ιπποκρατική παραίνεση προς τους χρήστες της επιστήμης αυτής είναι ότι, αν ο ιατρός ενεργήσει τεκμηριώνοντας τα πορίσματά του περί της ανθρώπινης φύσης και της επίδρασης των ηθών σ’ αυτή και το αντίστροφό, θα δύναται να υπολογίζει και να εφαρμόζει την επιστήμη του ορθά, με βεβαιότητα, χωρίς να υποπίπτει σε «αντιεπιστημονικά» σφάλματα[16].

---------------------

[1] Πλάτ. Γοργ. 484b, Πίνδ. Άπ. 169a.l-169a.8 (TLG), Πάπ. Οξυρ. 26. 2450, Πρβλ. Άριστείδ. 52. 14(TLG), 3. 408. 19 Dindorf:

«Νόμος ο βασιλιάς όλων

θνητών και αθανάτων

εξουσιάζει δικαιώνοντας την υπέρτατη βία

με το πανίσχυρο χέρι του

Αυτό το τεκμηριώνω

από τα έργα του Ηρακλή

όταν οδήγησε τα βόδια του Γηρυόνη

μπροστά στο κυκλώπειο ανάκτορο του Ευρυσθέα,

που τα απαίτησε (ο Ηρακλής τα βόδια από το Γηρυόνη) χωρίς να τα πλη­ρώσει και χωρίς να υποστεί κάποια τιμωρία για την έκνομη ενέργεια».

[2] Πλατ. Μεν. 238c-d

[3] Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και διαλεκτική στη Φιλοσοφία του, Γκοβόστη, 2009, σελ. 82-106

[4] Πλάτ. Γοργ. 459b: ΣΩ. Ὁ δέ μή ἰατρός γε δήπου ἀνεπιστήμων ὧν ὁ ἰατρός ἐπιστήμων. «Σω.: Εκείνος, επομένως, που δεν είναι γιατρός, είναι αδαής σε όσα ο γιατρός γνωρίζει με επιστημονικό τρόπο».

[5] Πλάτ. Πολιτικ. 293a-c: τούς ἰατρούς δέ οὐχ ἥκιστα νενομίκαμεν, ἐάντε ἑκόντας έάντε ἄκοντας ἡμᾶς ἰῶνται, τέμνοντες ἤ κάοντες ἤ τινά ἄλλην άλγηδόνα προσάπτοντες, καί ἐάν κατά γράμματα ἤ χωρίς γραμμάτων, ἐάν πένητες ὄντες ἤ πλούσιοι, πάντως οὐδέν ἧττον ἰατρούς φαμεν ἕωσπερ ἄν ἐπιστατοῦντες τέχνῃ, καθαίροντες εἴτε ἄλλως ἰσχναίνοντες εἴτε και αὐξάνοντες, ἄν μόνον ἐπ’ ἀγαθᾦ τᾦ ταῶν σωμάτων, βελτίω ποιοῦντες χειρόνων σῴζωσιν οἱ θεραπεύοντες ἕκαστοι τά θεραπευόμενα· ταύτῃ θήσομεν, ὡς οἶμαι, καί οὐκ ἄλλῃ, τοῦτον ὅρον ὀρθόν εἶναι μόνον ἰατρικῆς καί ἄλλης ἡστινοσοῦν ἀρχῆς. «Και για τους γιατρούς έχουμε όχι λιγότερο την ίδια γνώμη, είτε μας θεραπεύουν με τη θέληση μας είτε χωρίς αυτή κάνοντας μας τομές ή καυτηριασμούς ή προκαλώντας μας πόνο με ποιον άλλο τρόπο, είτε το κάνουν σύμφωνα με γραπτούς είτε με άγραφους κανόνες και είτε είναι φτωχοί είτε πλούσιοι, τους λέμε όχι λιγότερο οπωσδήποτε γιατρούς, όσο επιστατούν με την τέχνη τους δίνοντάς μας καθάρσιο είτε αδυνατίζοντάς μας αλλιώς είτε μεγαλώνοντας το βάρος μας,  αν το κάνουν μόνο για το καλό των σωμάτων μας κάνοντάς τα υγιέστερα από ασθενικά που ήταν, αν οι γιατροί που μας φροντίζουν σώζουν ο καθένας όποιον θεραπεύουν· έτσι, καθώς νομίζω, και όχι με άλλο τρόπο θα ορίσουμε ότι αυτός είναι ο μόνος ορθός ορισμός της ιατρικής και οποιαδήποτε άλλης εξουσίας» (μτφρ. Θ. Μαυρόπουλος).

[6] Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη Φιλοσοφία του, Γκοβόστη, 2009, σελ. 107-109.

[7] Ἱππ. Ἀέρ. 1. Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη Φιλοσοφία του, Γκοβόστη, 2009, σελ. 109-126. Πρβλ. Ιπποκράτης, Άπαντα, μτφρ. Γ.Κ. Πουρναρόπουλος, Πάπυρος, Αθήναι 1938- 39, σελ. 62-65.

[8] Ἱππ. Άέρ. 2. 12-15: Οὕτως ἄν τις ἐρευνώμενος καί προγιγνώσκων τοΰς καιρούς μάλιστ’ ἄν εἰδείη περί ἑκάστου καί τά πλεῖστα τυγχάνοι ταῆς ὑγιείης, καί κατ’ ὀρθόν φέροιτο οὐκ ἐλάχιστα ἐν τῇ τέχνῃ. «Έτσι, αν κά­ποιος διερευνά και προγιγνώσκει την καίρια στιγμή επέμβασης σε σχέση με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, θα έχει ακριβή επίγνωση κάθε επιμέρους ιατρικού ζητήματος και θα επιτυγχάνει σε μέγιστο βαθμό στην επαναφορά της υγείας και υπό τις επιταγές της ορθότητας θα ασκεί ουσιωδώς την ιατρική τέχνη».

[9] Ἱππ. Ἀέρ. 12. 10. Πρβλ. Ιπποκράτης, Άπαντα, μτφρ. Γ.Κ. Πουρναρόπουλος, Πάπυρος, Αθήναι 1938-39, σελ. 62-65.

[10] Ἱππ. Ἀέρ. 12. 29-33: Το δέ ἀνδρεῖον καί τό ἀταλαίπωρον καί τό ἔμπονον και τό θυμοειδές οὐκ ἄν δύναιτο ἐν τοιαύτῃ φύσει ἐγγίγνεσθαι οὔτε ὁμοφύλου οὔτε ἀλλοφύλου, ἀλλά τήν ἡδονήν ἀνάγκη κρατέειν. Περί μέν οὖν Αἰγυπτίων καί Λιβύων οὕτως ἔχειν μοι δοκέει. «Η ανδρεία και η αντοχή στις δύσκολες συνθήκες και τους μόχθους και το θάρρος δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθούν σε τέτοιο φυσικό περιβάλλον ούτε του ενός φύ­λου ούτε του άλλου φύλου, αλλά αναγκαστικά εκεί επικρατεί η ροπή προς την ηδονή. Όσον αφορά τους Αιγυπτίους και τους Λίβυους έτσι. κατά τη γνώμη μου, έχουν τα πράγματα».

[11] Ἱππ. Ἀέρ. 16. 10-13: «αυτοί δεν ελέγχουν τον εαυτό τους, ούτε διατηρούν την πολιτική αυτονομία τους, αλλά βρίσκονται υπό την εξουσία δεσπότη».

[12] Ἱππ. Ἀέρ. 16. 8: Αἱ γάρ μεταβολαί εἰσι ταῶν πάντων, αἵ τε ἐγείρουσαι την γνώμην ταῶν ἀνθρώπων, καί οὐκ ἐῶσαι ἀτρεμίζειν. «Διότι οι συνεχείς μεταβολές των πάντων διεγείρουν-αφυπνίζουν τη σκέψη των ανθρώπων και δεν τους αφήνουν να είναι νωθροί». Πρβλ. Λέγκας Αθ., Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη Φιλοσοφία του, Γκοβόστη, 2009, σελ. 133-137.

[13] Πρβλ. Ιπποκράτης, Άπαντα, μτφρ. Γ.Κ. Πουρναρόπουλος, Πάπυρος, Αθήναι 1938-39, σελ. 62-65.

[14] Ἱππ. Ἀέρ. 16. 22: ὥστε, καί εἴ τις φύσει πέφυκεν ἀνδρεῖος καί εὔψυχος, ἀποτρέπεσθαι την γνώμην ἀπό τῶν νόμων, «ώστε ακόμη κι αν κάποιος από τη φύση του έχει γεννηθεί ανδρείος και εύψυχος, ο τρόπος σκέψης του μεταβάλλεται υπό την επίδραση των νόμων». Πρβλ. 23. 22: Διά τοῦτό εἰσι μαχιμώτεροι οἱ τήν Εὐρώπην οἰκέοντες, καί διά τούς νόμους; ὅτι οὐ βασιλεύονται ὥσπερ οἱ Ἀσιηνοί· ὅκου γάρ βασιλεύονται, ἐχεῖ ἀνάγκη δειλοτάτους εἶναι. «Για το λόγο αυτό οι κάτοικοι της Ευρώπης είναι πε­ρισσότερο αξιόμαχοι, λόγω των πολιτικών νόμων, οι οποίοι τους διέπουν, διότι δεν έχουν δεσποτικό πολίτευμα, όπως οι ασιάτες: εκεί, όπου υπάρχει δεσποτικό πολίτευμα, οι άνθρωποι είναι κατ’ ανάγκη υπερβολικά δειλοί» και 23. 29: οὕτως οἱ νόμοι οὐχ ἥκιστα τήν εὐψυχίην ἐργάζονται. «Με αυ­τόν τον τρόπο οι ορθοί πολιτικοί νόμοι συμβάλλουν κατά πολύ στην ορθή κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής».

[15] Ἱππ. Ἀέρ. 14. 1-14: Καί ὁόσα μέν ὀλίγον διαφέρει ταῶν ἐθνέων παραλείψω· ὁκόσα δέ μεγάλα ἤ φύσει ἤ νόμῳ ἐρέω περί αὐτέων ὥς ἔχει. Καί πρῶτον περί ταῶν Μακροκεφάλων. Τουτέων γάρ οὐκ ἔστιν ἄλλο ἔθνος ὁμοίως τάς κεφαλάς ἔχον οὐδέν. Τήν μέν γάρ ἀρχήν ὁ νόμος αἰτιώτατος ἐγένετο τοῦ μήκεος ταῆς κεφαλῆς νῦν δέ καί ἡ φόσις ξυμβάλλεται τῷ νόμῳ· τούς γάρ μακροτάτην ἔχοντας τήν κεφαλήν γενναιοτάτους ἡγέονται. Ἔχει δέ περί νόμου ὧδε· το παιδίον ὁκόταν γένηται τάχιστα την κεφαλήν αὐτέου ἔτι ἀπαλήν ἐοῦσαν, μαλακοῦ ἐόντος, ἀναπλήσσουσι τῇσι χερσί, καί ἀναγκάζουσιν ἐς τό μῆκος αὔξεσθαι, δεσμά τε προσφέροντες καί τεχνήματα ἐπιτήδεια, ὑφ’ὧν τό μέν σφαιροειδές ταῆς κεφαλῆς κακοῦται, τό δέ μῆκος αὔξεται. Οὕτω τήν ἀρχην ὁ νόμος κατειργάσατο, ὥστε ὑπό βίης τοιαύτην τήν φύσιν γενέσθαι· τοῦ δέ χρόνου προϊόντος, ἐν φύσει ἐγένετο, ὥστε τόν νόμον μηκέτι ἀναγκάζειν. «Θα παραλείψω λοιπόν όσα έθνη έχουν πολύ μικρές διαφορές μεταξύ τους, θα αναφέρω μόνο όσα είναι σχετικά με τα έθνη που διαφέρουν κατά πολύ στις φυσικές ικανότητες και στα συμβατικά θεσπισμένα ήθη. Καταρχήν, όσον αφορά τους Μακροκέφαλους δεν υπάρχει κανένα έθνος που να έχει παρόμοιο σχήμα κεφαλιού. Αρχικά η καθοριστική αιτία της επιμήκυνσης του κεφαλιού τους ήταν ο νόμος, τώρα όμως και η φύση συμβάλλει στην αρχική επίδραση του νόμου. Διότι αυτούς που έχουν μακρύ κεφάλι τους θεωρούν εξαιρετικά γενναίους. Η επίδραση του εθίμου είναι η εξής: μόλις γεννηθεί το παιδί, γρήγορα διαπλάθουν το ακόμη απαλό κεφάλι του με τα χέρια τους και αναγκάζουν να αυξηθεί το μήκος του κεφαλιού με τη βοήθεια επιδέσμων και με επιτήδεια τεχνάσματα, τα οποία παραμορφώνουν το σχήμα του κεφαλιού από σφαιρικό σε μακρόστενο. Με αυτόν τον τρόπο ο νόμος ενήργησε, ώστε δια της βίας να δημιουργηθεί η φύση. Με το πέραμα του χρόνου αυτή η εξαναγκαστική επίδραση του νόμου έγινε κληρονομικό φυσικό χαρακτηριστικό, ώστε να μην χρειάζεται πλέον η εξαναγκαστική επίδραση του νόμου». Πρβλ. περί των Σκυθών, Ἱππ. Ἀέρ. 20, 21, 22.

[16] Ἱππ. Ἀέρ. 24.48-50: Αἱ μέν ἐναντιώταται φύσιές τε και ἰδέαι (εμφανή ειδολογικά και ηθικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά) ἔχουσιν οὕτως· ἀπό δέ τουτέων τεκμαιρόμενος το λοιπά ἐνθυμέεσθαι, καί οὐχ ἁμαρτήσῃ. Πρβλ. Ἱππ. Διαιτ i-iv. 11.12: νόμον γάρ ἔθεσαν ἄνθρωποι αὐτοϊ ἑωυτοῖσιν, οὐ γινώσκοντες περί ὧν ἔθεσαν φύσιν δέ πάντων θεοί διεκόσμησαν· ἅ μέν οὖν ἄνθρωποι ἔθεσαν, οὐδέκοτε κατά τωὐτό ἔχει οὔτε ὀρθῶς οὔτε μή ὀρθῶς· ὁκόσα δέ θεοί ἔθεσαν, αἰεί ὀρθῶς ἔχει· καί τά ὀρθά καί τά μή ὀρθά τοσοῦτον διαφέρει. «Το νόμο τον θέσπισαν ot ίδιοι οι άνθρωποι για τους εαυτούς τους, χωρίς να γνωρίζουν κάποιο σταθερό κριτήριο της αλήθειας σύμφωνα με το οποίο θέσπισαν τη νομοθεσία. Ενώ η φυσική ιδιοσυστασία όλων των όντων έχει καθοριστεί εύτακτα από τους θεούς. Αυτά που θέ­σπισαν οι άνθρωποι ποτέ δεν είναι σταθερά ούτε μπορεί να ειπωθεί ότι είναι ορθά ούτε μη ορθά. Αντίθετα όσα θέσπισαν οι θεοί διέπονται αέναα υπό τις επιταγές της φυσικής ορθότητας. Αυτή είναι η έκταση της διαφοράς μεταξύ ορθού και μη ορθού (δηλαδή η υπακοή στους νόμους της ιδιαίτερης φύσης κάθε όντος)». Πρβλ. Λέγκας Αθ.. Επικαιρότητα του Ιπποκράτη, Υλισμός και Διαλεκτική στη Φιλοσοφία του. Γκοβόστη, 2009, σελ. 127- 132.