Ο ΙΣΠΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1936 - 1939 (ΜΕΡΟΣ Β')

Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΙΣΠΑΝΙΑ ΑΜΥΝΕΤΑΙ ΑΠΕΛΠΙΣΜΕΝΑ

ΜΑΧΕΣ ΑΝΤΙΠΕΡΙΣΠΑΣΜΟΥ

Σεγκόβια, Χουέσκα, Μπρουνέττε

Με σκοπό να αλαφρύνουν την πίεση στους Βάσκους οι Κυβερνητικοί επιχειρούν 3 επιθέσεις:

α) Στην Σεγκόβια, 30 Μαΐου - 3 Ιουνίου 1937, όπου επιτυγχάνεται μία ικανοποιητική αρχική διείσδυση αλλά που ακολουθείται από μια πλήρη υποχώρηση και απώλεια 1400 στρατιωτών και όλου του τάγματος της Παρισινής Κομμούνας των Δ.Τ (350 άτομα).

β) Στην Χουέσκα (13 - 18 Ιουνίου 1937) στην Αραγονία όπου η αρχική επίθεση με τανκς διαλύεται από ένα πυκνότατο πυροβολικό που αφήνει 10.000 νεκρούς.

 
γ) Στην Μπρουνέττε (6 - 25 Ιουλίου 1937)...

Η πιο στενή λωρίδα του εδάφους που ενώνει βορρά και νότο στην Φρανκοκρατούμενη περιοχή είναι μεταξύ Μαδρίτης – Μπαταγιόθ, η αποκοπή της οποίας θα ανάγκαζε τον Φράνκο να αποσυμφορήσει τη Μαδρίτη. Στις 6 Ιουλίου 1937 η Κυβέρνηση εξαπολύει μία μελετημένη επίθεση με 80.000 στρατό στα νοτιοδυτικά της Μαδρίτης, στην Μπρουνέτε. Η περιοχή εκεί είναι μάλιστα και η λιγότερο επανδρωμένη λόγω αναγκών σε άλλα μέτωπα οπότε οι Φρανκικοί τρέπονται σε άτακτη φυγή. Ο Φράνκο που πολεμάει για το ''πρεστίζ'' του απογυμνώνει άλλα μέτωπα διατάσσοντας τον Βαρέλα να τρέξει να σώσει την κατάσταση.

Κάνει πολύ ζέστη και η περιοχή δεν προσφέρεται για τακτικούς ελιγμούς κι ο Βαρέλα που πλησιάζει από τα δυτικά και οι Μαροκινοί που φυλάνε τα νότια περισφίγγουν άνετα τον αντίπαλο. Στην μάχη αυτή οι κυβερνητικοί μετρούν 25000 νεκρούς, χάνουν 100 αεροπλάνα και τεράστιο αριθμό όπλων, ένα εξαιρετικά δυσαναπλήρωτο κενό. Η Μπρουνέτε συμβόλισε έμμεσα το σημείο έναρξης μίας παρακμής για την Κυβέρνηση η οποία αποδείχτηκε αδύναμη να απαλλάξει την Μαδρίτη από τον κλοιό της. Ο οπλαρχηγός Βαλεντίν Γκονζάλες (El Campesino) ανακαλύπτει μερικά πτώματα των Δ.Τ με κομμένα πόδια. 

Οι Ισπανοί θεωρούν τους ξένους εθελοντές σαν κατακτητές του πατρίου εδάφους και κάθε ''βεβήλωση'' θεωρείται αποδεκτή. Αηδιασμένος εκείνος εκτελεί 400 Μαροκινούς αιχμαλώτους. Εν τω μεταξύ πολιτικές ανακατατάξεις ακολουθούν και στα 2 στρατόπεδα. Ο Μόλα σκοτώθηκε σε δυστύχημα στις 3 Ιουνίου και ο Φράνκο παραμένει ο μόνος εκπρόσωπος και ηγέτης του κινήματος σε όλο το αντικυβερνητικό πολιτικό φάσμα. Στην κυβέρνηση οι Ρώσοι απαιτούν ξεκαθάρισμα των αναρχικών. 

Ο Καμπαλλέρο αρνείται κάθε διείσδυσή τους στην διοικητική μηχανή οπότε εκείνοι τον διώχνουν και τοποθετούν στην θέση του τον Χουάν Νεγκρίν ο οποίος υποστηρίζει με θέρμη την πολεμική προσπάθεια και από ανάγκη υποχωρεί σε όλες τους τις απαιτήσεις. Ακολουθεί μία λυπηρά περίοδος εμφυλίου πολέμου μέσα στο κυβερνητικό στρατόπεδο αλλά στο τέλος επιβάλλεται αυστηρή πειθαρχεία και ο Νεγκρίν θέλει να αναλάβει επιθέσεις μεγάλης κλίμακας για να αλλάξει το πνεύμα ηττοπάθειας που αρχίζει να πλανάται.

Μπελτσίτε

Οι Ρώσοι μέσω του πράκτορά τους Φίλμπυ που υπηρετεί στο Φρανκικό επιτελείο σαν φιλοφασίστας ανταποκριτής μαθαίνουν ότι ο Φράνκο σχεδιάζει επίθεση στα βορειοανατολικά στην Αραγώνα, με τελικό στόχο τη Βαρκελώνη. Έτσι ο Νεκγρίν αποφασίζει να τον προλάβει με μία επίθεση (24 Αυγούστου – 27 Σεπτεμβρίου 1937) με σκοπό να καταληφθεί η Σαραγόσα και να διαφυλαχτεί η απειλούμενη πια σύνδεση Μαδρίτης - Αραγώνας. Η επίθεση κατευθύνεται σε 2 χωριά κλειδιά, την Μπρουνέττε και το Κουίντο, τα οποία περικυκλώνονται αλλά οι αμυνόμενοι πολεμούν κτίριο προς κτίριο. 

Κι εδώ δεν φαίνεται να υπάρχει ολοκληρωμένο στρατηγικό σχέδιο γιατί η προσπάθεια όλη εξαντλείται στην κατάληψη των 2 χωριών όπου οι ταμπουρωμένοι Φρανκικοί έχουν μοιραία την ευκαιρία να πλήττουν πολλούς κυβερνητικούς και να κλέψουν πολύτιμο χρόνο τον οποίο εκμεταλλεύεται ο αιφνιδιασμένος Φράνκο για να στείλει ενισχύσεις σε λίγες μέρες. Τελικά η κεντρική πλατεία της Μπελτσίτε πέφτει από την έφοδο του τάγματος Α. Λίνκολν το οποίο όμως πρακτικά διαλύεται κατά 80%. 

Την επίθεση συνεχίζει ο αξιωματικός - κομισάριος Εμιλ Κλέμπερ έχοντας χάσει όμως το στοιχείο του αιφνιδιασμού αλλά ταυτόχρονα η έλλειψη σχεδίου και οργάνωσης εμφανίζει τις αρνητικές της επιπτώσεις, η Μαδρίτη τον ειδοποιεί ότι δεν υπάρχει εχθρική δύναμη μπροστά του αλλά εκείνος πέφτει στα διασταυρούμενα πυρά Φρανκικών που κρατούν τους γύρω λόφους. Μέσα σε θάλασσα πτωμάτων διατάσσει το πυροβολικό του να χτυπήσει τον εχθρό οπότε διαπιστώνει πως τα μισά του βλήματα είτε δεν σκάνε, είτε δεν έχουν το κατάλληλο διαμέτρημα. Ωστόσο η επίθεση συνεχίζεται και ενώ τα κορμιά πέφτουν ολόγυρα οι λόφοι καταλαμβάνονται με έφοδο. 

Ο Κλέμπερ εντέλει τον Β. Γκονζάλες να τους φυλάσσει για να εξασφαλίσει τα νώτα του στην επόμενη νέα προώθησή του, αλλά μετά από λίγη ώρα ο ''Ελ Καμπεσίνο'' τους εγκαταλείπει για να ακολουθήσει τον Κλέμπερ, οπότε νέα Φρανκικά στρατεύματα που ακολουθούν τους ανακαταλαμβάνουν χωρίς κόπο κι αποκλείουν τα νώτα των κυβερνητικών. Ο Κλέμπερ αναγκάζεται να ανακόψει την επίθεση και να πολεμήσει και πάλι για τους λόφους ώστε να εξασφαλίσει τα νώτα του, κρίνοντας όμως πια ότι δεν άξιζε να διακινδυνεύσει τίποτα άλλο υπό τέτοιες δραματικές συνθήκες επικοινωνιών και οπλισμού. 

Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΑΝΤΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ

Τερουέλ

Ο Νεγκρίν πιεζόμενος για μια νίκη που θα βεβαιώνει την δυνατότητα επιβίωση της Κυβέρνησης μεταξύ 15 Δεκεμβρίου 1937 και 20 Φεβρουαρίου 1938 ρίχνει όλες του τις δυνάμεις στη πιο αμφίρροπη μάχη του πολέμου, στην Τερουέλ, μία πόλη κλειδί για να εμποδιστεί η διείσδυση Φράνκο στην ακτή της Μεσογείου. Αρχικά η προώθηση των κυβερνητικών είναι πολύ βαθιά καθώς οι Φρανκικοί υποχωρούν γρήγορα αλλά αυτό σύντομα αποβαίνει σε μειονέκτημα γιατί δημιουργεί εκτεταμένα πλευρά εκτεθειμένα σε αντεπίθεση. 

Η Τερουέλ καταλαμβάνεται αλλά στις 7 Φλεβάρη ο Αχουέ χτυπά στα νώτα της κυβερνητικής αιχμής η οποία έτσι παγιδεύεται ενώ ο κακός χειμώνας κάνει τον ανεφοδιασμό αδύνατο. Οι κυβερνητικοί υποχωρούν νότια στην Βαλένθια, έχοντας μαζέψει καταστροφικές απώλειες 60.000 ατόμων. Ο Φράνκο έχει τώρα εύκολες επιλογές. Επιτίθεται στην Λερίδα που είναι η πόλη είσοδος στην Καταλονία από δυτικά (100 χιλ. από τη Βαρκελώνη) και μετά στρέφεται απότομα στην ακτή νότια κερδίζοντας εύκολα τις μικρές μονάδες που φυλάνε εκεί. 

 

Φτάνει στο Βινιαρόθ, στη Μεσόγειο, στις 3 Απριλίου 1938 έχοντας αποκόψει τις κυβερνητικές μονάδες για πάντα στα δύο, απομένει η Μαδρίτη, με τη λουρίδα που οδηγεί στη Βαλένθια και η Καταλονία στο Β.Α άκρο της χώρας. Ελάχιστοι Κυβερνητικοί διατηρούν ελπίδες αλλά ο Νεγκρίν εκμεταλλεύεται το ότι ο Χίτλερ μπαίνει στην Αυστρία και απαιτεί την Τσεχοσλοβακία, πιστεύοντας ότι τώρα οι Αγγλο-Γάλλοι θα πειστούν να τον βοηθήσουν, αλλά είναι τότε ο Τσάμπερλαιν που θα ''πουλήσει'' πρώτη και καλλίτερη την κυβερνητική Ισπανία, προτού χαρίσει την Τσεχοσλοβακία στον Χίτλερ. Το 1938 είναι ελαφρά διαφορετικό. 

Η Γαλλία ξυπνάει. Στις 27 Μαρτίου δεν έχει ψευδαισθήσεις πια, ο Χίτλερ τους περιτριγυρίζει με σκοπό να χτυπήσει, ο Φράνκο στα νώτα τους θα είναι μεγάλη συμφορά και τώρα ανοίγουν τα σύνορα αποστέλλοντας όπλα. Υπάρχουν φήμες ότι μυστικά οι Αμερικανοί υποσχέθηκαν αεροπλάνα, ο Νεγκρίν το αφήνει να διαδίδεται αλλά όντως κάποια λίγα, Αμερικανικής κατασκευής, θα βρεθούν αργότερα με τα κυβερνητικά χρώματα χωρίς φυσικά πιθανότητα να επηρεάσουν την κατάσταση, εξ άλλου πρόκειται για ξεπερασμένα διπλάνα του ναυτικού. 

Ο Νεγκρίν χρειάζεται πίστωση χρόνου μεν αλλά και μια ηχηρή νίκη που να δηλώνει σε όλους ότι η κυβερνητική Ισπανία υπάρχει ελπίζοντας μάλιστα πως αν ο πόλεμος ξεσπάσει εν τω μεταξύ, τότε αυτόματα θα βρεθεί στην πλευρά των Αγγλο-Γάλλων αφού πολεμά ήδη τον Χίτλερ και συνεπώς και νικητής.

Η Μάχη στον Ποταμό Εμπρο

Στις 24 Ιουλίου ξεκινάει η μεγαλύτερη και τελευταία αντεπίθεση τον κυβερνητικών στον ποταμό Έμπρο. Το σχέδιο είναι καλό κι αποσκοπεί σε μία επανασύνδεση Βαρκελώνης - Βαλένθια. Ο Νεγκρίν επιβλέπει ο ίδιος το σχέδιο και παρατάσσει 250.000 στρατό πολύ καλά εξοπλισμένο για πρώτη φορά, αλλά χωρίς αεροπορία. Ο Αχουέ μένει εμβρόντητος, σχεδόν αιχμαλωτίζεται και υποχωρεί στην αντίπερα όχθη σε βάθος 60 χμ, ενώ ο Φράνκο εγκαταλείπει την άμυνα της Μαδρίτης και συγκλίνει στο σημείο εκείνο. 

Η υπεροχή του πυροβολικού του και κυρίως η άφθονη Ιταλική αεροπορία αλλάζουν τα πράγματα, το πέρασμα του ποταμιού εμποδίζεται, γέφυρες συντρίβονται και τελικά οι κυβερνητικοί μόνο με σχεδίες μπορούν να στέλνουν εφόδια στους δικούς τους στην άλλη όχθη ενώ οι εμπροσθοφυλακές νοιώθουν πολιορκημένες. Η υποχώρηση των κυβερνητικών πίσω απ το ποτάμι τελειώνει με 70.000 νεκρούς. Στρατιωτικά είναι το τέλος. Στις 18 Νοέμβρη 1938 ο Νεγκρίν δέχεται να αποσυρθεί αλλά εν τω μεταξύ συγκεντρώνει τις τελευταίες του προσπάθειες στον διπλωματικό τομέα.

Κάνει επίσημα μια ''επιθετική'' διπλωματική χειρονομία, ζητάει να φύγουν όλοι οι ξένοι. Γνωρίζει ήδη ότι η Ρωσία άλλαξε απόψεις για την Ισπανία, ο Στάλιν εγκαταλείπει τον διεθνιστικό - ιδεολογικό του προσανατολισμό για να ασχοληθεί με τις διπλωματικές επιπτώσεις των τελευταίων γεγονότων, εξ άλλου έχει ολοένα και μεγαλύτερη δυσκολία να ανεφοδιάζει τις δυνάμεις στην Ισπανία ενώ Χίτλερ - Μουσολίνι ξέρουν ότι κι εκείνων οι στόχοι συγκεντρώνονται τώρα στην Ευρώπη. Μεταξύ 22 Σεπτεμβρίου – 15 Οκτωβρίου 1938 οι Διεθνείς Ταξιαρχίες αποχωρούν και σχεδόν όλες οι μονάδες Γερμανο-Ιταλών. 

Έλλειψη Όπλων και Πυρομαχικών

Οι Δημοκρατικοί ήταν εξαντλημένοι, με ελλείψεις σε όπλα και πολεμοφόδια και πεσμένο ηθικό μετά την ήττα της Τερουέλ. Ο Φράνκο πήρε την πρωτοβουλία με μία μαζική επίθεση μέσω της Αραγώνας και του Καστεγιόν προς τη θάλασσα. Εκατό χιλιάδες στρατιώτες, 200 άρματα μάχης και σχεδόν χίλια Γερμανικά και Ιταλικά αεροσκάφη άρχισαν την προέλασή τους στις 7 Μαρτίου 1938. Μέχρι τις 15 Απριλίου είχαν φθάσει στη Μεσόγειο. Έχοντας μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ολική καταστροφή των Δημοκρατικών δυνάμεων απ’ ότι για μια γρήγορη νίκη, ο Φράνκο αγνόησε την ευκαιρία να στραφεί κατά μιας Βαρκελώνης με ανεπαρκή άμυνα. 

Αντ’ αυτού, τον Ιούλιο εξαπέλυσε μεγάλη επίθεση εναντίον της Βαλένθια. Η αποφασιστικότητα των Δημοκρατικών στην άμυνα εξασφάλισε ότι η πρόοδος θα ήταν αργή και εξαντλητική, αλλά στις 23 Ιουλίου 1938 η Βαλένθια βρέθηκε υπό άμεση απειλή, με τους Εθνικιστές λιγότερο από σαράντα χιλιόμετρα μακριά. Εις απάντησιν ο Ρόχο εξαπέλυσε άλλον έναν θεαματικό αντιπερισπασμό, υπό τύπον μαζικής επίθεσης, από τον ποταμό Έμπρο, για να αποκαταστήσει επικοινωνία με την Καταλωνία. 

Στην πιο σκληρή μάχη ολόκληρου του πολέμου, ο Δημοκρατικός στρατός, που αποτελείτο από 80.000 άνδρες, πέρασε τον ποταμό, έσπασε τις γραμμές των Εθνικιστών, αν και με μεγάλο κόστος για τη Διεθνή Ταξιαρχία. Μέχρι την 1η Αυγούστου είχαν φθάσει ως την Γκαντέσα, Φρανκικές ενισχύσεις μεταφέρθηκαν εκεί εσπευσμένα και οι Δημοκρατικοί υποβλήθηκαν σε τρεις μήνες καύσωνα και σφοδρού βομβαρδισμού από το πυροβολικό. Αποφασισμένος να συντρίψει τον Δημοκρατικό στρατό, ο Φράνκο συγκέντρωσε νέα στρατεύματα 30.000 ανδρών με καινούργιο Γερμανικό εξοπλισμό. 

Οι Ισπανοί Δημοκρατικοί πλέον κοίταζαν την ήττα κατάματα. Η Βαρκελώνη έπεσε στις 26 Ιανουαρίου 1939. Στη Μαδρίτη, στις 4 Μαρτίου, ο διοικητής του Δημοκρατικού Στρατού του Κέντρου, συνταγματάρχης Σεγισμούντο Κασάδο, επαναστάτησε εναντίον της Δημοκρατικής κυβέρνησης, ελπίζοντας να δώσει ένα τέλος σε μία ολοένα δίχως νόημα σφαγή. Υποσχέσεις για διαπραγμάτευση της ειρήνης δεν τηρήθηκαν από τον Φράνκο και έπειτα από αλληλοεξοντωτικές μάχες μέσα στη Δημοκρατική ζώνη, στρατιώτες καθ’ όλο το μήκος του μετώπου άρχισαν να παραδίδονται. 

 

Οι Εθνικιστές μπήκαν σε μια απόκοσμα σιωπηλή Μαδρίτη στις 27 Μαρτίου. Τετρακόσιες χιλιάδες Δημοκρατικοί σύρθηκαν στην εξορία. Η εθνικιστική νίκη θεσμοποιήθηκε ως η δικτατορία του Φράνκο. Πάνω από ένα εκατομμύριο εξέτισαν ποινές σε φυλακές ή σε στρατόπεδα εργασίας. Στους 400.000 που σκοτώθηκαν στον πόλεμο, ήρθαν να προστεθούν ακόμα 200.000 εκτελέσεις μεταξύ του 1939 και του 1943.

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΙΚΩΝ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΕΔΑΦΟΣ

Ιούλιος 1936

Το κίνημα επικρατεί κυρίως στη Ναβάρα (Β.Δ Ισπανία) υπό τον Μόλα και σε μερικούς θυλάκους του Νότου, τη Σεβίλια, τo Καντίζ και τη Μαγιόρκα στις Βαλεαρίδες νήσους. Οι Κανάριες και το Μαρόκο ανήκουν πάντα στο κίνημα, υπό τον Φράνκο, αλλά η υπόλοιπη χώρα ακολουθεί την Κυβέρνηση

Αύγουστος 1936

Μέσα σε ένα μήνα και μπροστά σε μια Κυβέρνηση μέσα σε σύγχυση ο Φράνκο εύκολα προωθείται παράλληλα στα Πορτογαλικά σύνορα κι ενώνεται με τον Μόλα στη Ναβάρα.

Μάρτιος 1937

Η Μαδρίτη περικυκλώνεται από Βορρά, Δύση και Νότο αλλά κρατάει ανοιχτή την πρόσβαση με την Βαλένθια στη Μεσόγειο

Ιούλιος 1937

Η Μαδρίτη ανθίσταται αλλά η Κυβέρνηση αποτυγχάνει στις προσπάθειες να διασπάσει τον κλοιό ο οποίος με μια επίθεση στο μέτωπο της Καταλονίας φτάνει στην θάλασσα και αποκόπτει την Κυβέρνηση στα δύο. Πέφτουν και οι Βασκικές περιοχές

Φεβρουάριος 1937

Η μάχη στον Έμπρο αποτυγχάνει και η Καταλονία πέφτει, η Κυβέρνηση αποκόπτεται εντελώς σε μια περιοχή μεταξύ Μαδρίτη και Βαλένθια

Το Τέλος

Ο Νεγκρίν μεταφέρει την κυβέρνηση στην Βαρκελώνη αλλά ο κόσμος έχει απογοητευτεί και η κατάσταση δεν θυμίζει τίποτα απ το 1936 και την άμυνα της Μαδρίτης. Η πόλη απλά υποκύπτει στις 14 Φεβρουαρίου 1939 με ελάχιστες αψιμαχίες. Ο Νεγκρίν καταφεύγει αρχικά στην πόλη της Χερόνα, μετά περνάει στη Γαλλία (Τουλούζη) μαζί με τον Αθάνια. Στις 28 Φεβρουαρίου 1939 Άγγλοι και Γάλλοι αναγνωρίζουν τον Φράνκο σαν την νόμιμη κυβέρνηση. 

Ο Αθάνια παραιτείται αλλά ο Νεγκρίν λογαριάζει ακόμα στον πόλεμο που φαίνεται να επίκειται και εξακολουθεί να συμβολίζει την πρωθυπουργία αλλά με βάσει το Σύνταγμα, άνευ Προέδρου αυτό δεν στέκει. Στην Μαδρίτη οι μόνιμα πολιορκημένοι κάνουν μια κίνηση ''κατευνασμού'' του Φράνκο. Στηριγμένοι στην μη συνταγματικότητα του Νεγκρίν ξεκινά ένα στρατιωτικό πραξικόπημα στις 13 Μαρτίου που καθαιρεί το υπάρχον στρατιωτικό επιτελείο και τους πολιτικούς κομισάριους, ουσιαστικά αποβάλλοντας το κομμουνιστικό περίβλημα και στέλνεται αντιπροσωπεία στο Μπούργκος να συζητήσει παράδοση και επιείκεια. 

Ο Φράνκο απαντά στις 14 ότι ιδρύεται Δικαστήριο Πολιτικών Ευθυνών για να δικάσει τα πολιτικά εγκλήματα. Ο Μπεστέϊρο εντελώς απογοητευμένος αρκείται να ανακοινώσει στον λαό την είσοδο του Φράνκο την 1η Απριλίου 1939, ο οποίος ανακοινώνει την λήξη του πολέμου και την εγκαθίδρυση της κυβέρνησής του. Το τελευταίο δράμα παίζεται στην Βαλένθια που δεν έχει ακόμα καταληφθεί : ο κόσμος πανικόβλητος συνωστίζεται στην παραλία, φήμες λένε ότι Αγγλο-Γαλλικά πλοία θα έρθουν να τους φυγαδεύσουν, όταν καταλαβαίνουν πως αυτό δεν συμβαίνει αρκετοί πέφτουν στα νερά να πνιγούν. 

Ο Φράνκο στην πολιτική θητεία του θα επιβάλλει 300.000 επιπλέον πολιτικές θανατώσεις συν τις κάπου 190.000 κατά την διάρκεια του πολέμου, ξεπερνώντας έτσι τις 220.000 εκτελέσεις της κυβερνητικής πλευράς ενώ το επίσημο ανακοινωθέν του Τσάμπερλαιν για την αναγνώριση του Φράνκο ανέφερε ότι : «Με ικανοποίηση έγιναν δεκτές οι δηλώσεις του στρατηγού Φράνκο για την καταδίωξη αποκλειστικά και μόνο εγκληματικών πράξεων».

Η ΞΕΝΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΟΥΣ ΙΣΠΑΝΟΥΣ 

ΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ  

Η μεγαλύτερη ιστορική δόξα του Εμφυλίου Ισπανικού Πολέμου ήταν οι Διεθνείς Ταξιαρχίες γιατί σε λίγους πολέμους έτυχε άτομα από κάπου 25 εθνότητες να τρέξουν εθελοντές για τον ιερό σκοπό μιας πλευράς, της Κυβερνητικής. Στην Φρανκική πλευρά εκτός από τα τακτικά στρατεύματα των Ιταλο-Γερμανών και Μαροκινών δεν βρέθηκαν ιδεολογικοί συμπαραστάτες τουλάχιστον που να γράψουν παρόμοια ιστορία. Είναι γνωστό το όνομα ενός Ιρλανδού απόστρατου ονόματι Ο’ Ντάφφυ, Ιρλανδού φασίστα και 700 εθελοντών μελανοχιτώνων που δήλωσαν ότι το έκαναν για χάρη της Καθολικής Πίστης. 

Κάποια μικρά στρατιωτικά αγήματα μερικών δικτατορικών Νοτιοαμερικανικών κυβερνήσεων, πχ Αργεντινής εστάλησαν για συμπαράσταση και πιθανόν κι από τη Πορτογαλία. Υπήρξε και ένας μεμονωμένος Βέλγος Κόμης, ο Σάρλ ντε Εμρικούρ, (Count Rodolphe Ghislain Charles De Hemricourt De Grunne), που κατετάγη εθελοντής πιλότος για τον Φράνκο - πέθανε στον 2ο Π.Π καταριπτόμενος από γερμανικά Bf 109. Εξάλλου εκεί ακριβώς έγινε διάσημος κι άρχισε την ιδιαίτερη καριέρα του κι ο Κιμ Φίλμπυ, Βρετανός φιλοφασίστας δημοσιογράφος που έγραφε ευνοϊκά άρθρα για την χούντα του Μπούργκος μπαινοβγαίνοντας ελεύθερα στο επιτελείο του Μόλα υπό το διακριτικό βλέμμα των Ιταλο-Γερμανών. 

 

Ο Φίλμπυ, αργότερα το χαϊδεμένο παιδί της μυστικής Αγγλικής Υπηρεσίας ΜΙ 6 (της οποίας όντως διοικητής είναι ο « Μ »). είναι ωστόσο ένας Σοβιετικός πράκτορας και προετοιμάζει στην Ισπανία ένα ''επαγγελματικό υπόβαθρο'' που θα οδηγήσει τελικά στην κλοπή της ατομικής βόμβας 10 χρόνια μετά. Αλλά όλοι αυτοί δεν έχουν καμία σχέση με ένα διεθνιστικό κίνημα όπως έχουν οι ''άλλοι''. Και ποιοι ήταν αυτοί;

Η πραγματική ιστορία τους αρχίζει και γράφεται τα τελευταία 5 χρόνια καθώς πολλά στοιχεία αποσιωπήθηκαν επίτηδες στη περίοδο του ψυχρού πολέμου ενώ άλλα διαστρεβλώθηκαν σε υπερβολικό βαθμό μετά τις εκκαθαρίσεις του Στάλιν στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 50 όπου πολλά πρώην μέλη τους στο αριστερό στρατόπεδο είχαν διωχθεί κι εκτελεστεί απ τη Μόσχα, γι αυτό ως σήμερα μας παρέχονται περισσότερες πληροφορίες για όσους των Δ.Τ προήλθαν από τη Δύση παρά την Ανατολή. 

Μόλις το 1996, κάπου 20 χρόνια μετά τον θάνατο του Φράνκο, η Ισπανική Βουλή με βασιλικό διάταγμα, αναγνωρίζει τον ρόλο των Δ.Τ στην Ισπανική Ιστορία και απένειμε αριστίνδην την Ισπανική εθνικότητα σε κάπου 600 ακόμα επιζώντες που παραβρέθηκαν εκεί στην ειδική συγκινητική τελετή. Μνημείο επίσης ετοιμάζεται στην Οττάβα για τους Καναδούς των Δ.Τ. Στην Γαλλία ωστόσο το 1996 πρόταση βουλευτή για αναγνώριση των Γάλλων Δ.Τ σαν αντιστασιακών, απερρίφθη, γιατί κάποια άτομα παρουσίασαν στοιχεία από τις μελανές πολιτικές πλευρές ορισμένων εναντίον άλλων συναδέλφων τους στις Δ.Τ. 

Η αλήθεια δεν είναι ποτέ ''λευκή'', o Μαρτύ είχε πράγματι αφήσει πίσω του μαύρα ίχνη βασανισμών. Για την ιστορική ακρίβεια θα πρέπει να πούμε ότι τα πραγματικά νούμερα δεν ελέγχονται διότι η προσέλευσή τους ήταν μυστική, άλλοι χρησιμοποίησαν πλαστά διαβατήρια και άλλοι ήρθαν από μόνοι τους ''μεταμφιεσμένοι'' σε τουρίστες. Κατέφθαναν σε ομάδες και κάθε φορά ακολουθούσε μία νέα αναδιοργάνωση σε νέες μονάδες πράγμα που συνεχίστηκε έντονα μετά απ τις τεράστιες απώλειες των μαχών. Η προσέλευση ήταν έντονη από τον Σεπτέμβριο 1936 αλλά στα μέσα του 1937 πρακτικά σταματάει και το 57% των μελών των Δ.Τ είναι απλά Ισπανοί που γεμίζονται κενά.

Ωστόσο, κι αυτό πρέπει να προσεχθεί, σε αυτές δεν λογαριάζονται όλοι οι ξένοι που πολέμησαν σε άλλες μονάδες είτε συμπαραστάθηκαν στο έργο των Δ.Τ. Δεν περιλαμβάνονται καθόλου Ρώσοι, διότι αυτοί πολεμούσαν με τις τακτικές τους μονάδες, ούτε οι μεμονωμένοι, όπως ο συγγραφέας Τζ. Όργουελ, που εντάχθηκαν σε μιλίτσιες της δικής τους επιλογής χωρίς να υπάγονται στον ευρύτερο μηχανισμό, δεν υπολογίζονται εκείνοι που προσέφεραν φαρμακευτικό υλικό και περίθαλψη για περιορισμένο διάστημα.

Δεν περιλαμβάνονται οι ξένοι μισθοφόροι αεροπόροι και ούτε όσοι, κυρίως Γαλλο-Βάσκοι, περνούσαν τα σύνορα και πολεμούσαν κατά την διάρκεια της μέρας επιστρέφοντας σπίτι τους τη νύχτα. Χονδρικά ήταν κάπου μεταξύ 34 - 40.000 από κάπου 25 - 30 διαφορετικά έθνη. Υπολογίζεται πάντως ότι ανά πάσα στιγμή δεν ξεπέρασαν ποτέ τις 20.000 στην Ισπανία. Ο κορμός τους απετέλεσε εθελοντές της διεθνούς κομμουνιστικής οργάνωσης Koμιντέρν με εμπνευστή τον Γάλλο ηγέτη του Κ.Κ, Μωρίς Τορρέζ και πρώτο διοικητική τους τον στενό συνεργάτη του Αντρέ Μαρτύ.

Διαιρέθηκαν σε τάγματα ή ταξιαρχίες ανάλογα με την γλώσσα που μιλούσαν, αλλά μετά από συνεχείς απώλειες συγχωνεύονταν σε άλλες. Κατά την αποχώρηση τους το 1938 μετρούνται 15.992 ζωντανοί (51% των προσελεύσεων), 4.575 νεκροί σε μάχες, αγνοούμενοι 5.740. Οι υπόλοιποι είχαν κατά καιρούς αποχωρήσει κυρίως από βαρείς τραυματισμούς, άλλοι πολλοί λίγοι έζησαν αιχμάλωτοι -παρά την κλασσική τακτική των Φρανκικών να τους εκτελούν με βασανιστήρια- και κάποιοι ακόμα λιγότεροι λιποτάκτησαν.

Κατά την επιστροφή τους μετά την αποχώρηση απ την Ισπανία άλλοι διώκονται, άλλοι κρύβονται κι άλλοι εξαφανίζονται στην Γερμανική κατοχή, οπότε τα νούμερα μοιραία αποκλίνουν από την πραγματικότητα. Αλλά τι έκανε αυτούς τους ανθρώπους να θέλουν να πολεμήσουν σε μια τέτοια στιγμή όταν οι κυβερνήσεις όλες προσπαθούσαν να κρατηθούν επίσημα μακριά απ την διαμάχη και κυρίως μακριά απ την Κυβερνητική Ισπανία εμποδίζοντας μάλιστα την έξοδο αυτών των ατόμων με διατάξεις, αστυνομεύσεις και παρακράτηση διαβατηρίων;

«Είναι το κοινό ιδανικό και στόχος που κάνει τους εξωτερικά ανομοιογενείς ανθρώπινους χαρακτήρες να πετιούνται όλοι μαζί σ’ ένα πρόσταγμα απ το αμπρί τους πάνω στα πυρά των εχθρικών πολυβόλων». Κι αυτό το ιδανικό είχε δημιουργηθεί ειδικά στην Ευρώπη την δεκαετία 1925 -1935 όπου τα κοινωνικά αποτελέσματα του Αμερικανικού οικονομικού κράχ έφτασαν την Μέκκα του Αμερικανικού Ονείρου στο ναδίρ της και όπου οι γεμάτοι δρόμοι από χιλιάδες άνεργους εξαθλιωμένους.

Τα χωράφια όπου τα σπαρτά καίγονται σαν καυσόξυλα για θέρμανση και οι επιχειρηματίες που αυτοκτονούσαν πτωχευμένοι πέφτοντας από τους ψηλούς ουρανοξύστες δημιούργησαν μία οργή κοινωνικής αδικίας, δύσκολη πιθανόν ακόμα και για την φαντασία των σημερινών Αμερικανών. Στην Ευρώπη ειδικά οι φασισμοί που ξεπήδαγαν στις διάφορες χώρες σαν μανιτάρια αντί πράγματι να βοηθήσουν την κοινωνία με ριζικές αναδιοργανώσεις, δεν μπορούσαν να κρύψουν το πραγματικό ''αφεντικό'' τους που καθόριζε την πορεία από πίσω.

 

Ήταν οι μεγάλοι βιομήχανοι που τους είχαν εγκαταστήσει για να ελέγξουν μια τυχόν φρενήρη κι απελπισμένη κοινωνική λαϊκή αναταραχή και γι αυτό τον λόγο στην συνέχεια οδηγήθηκαν αναγκαστικά και στον πόλεμο, επειδή τα σχέδιά τους πρόβλεπαν ολοένα και περισσότερο την ανάγκη νέων βασικών βιομηχανικών πηγών που οι χώρες τους δεν διέθεταν, προκαλώντας βέβαια την αντίδραση των ''ήδη κατεχόντων''. Θα ήταν μεγάλο λάθος να δεχτούμε ότι ο 2ος Π.Π έγινε χωρίς να υπάρχουν εξαιρετικά σοβαρά οικονομικά συμφέροντα κι ίσως θα ήταν πιο απλό επιστημονικά να πούμε ότι έγινε, μόνο γι αυτά.

Ήταν λοιπόν η απάντηση σε αυτή την λογική που ώθησε απλούς εργάτες, συγγραφείς ή και καθηγητές πανεπιστημίων να πάρουν ένα τουφέκι στο χέρι και να δώσουν την προσωπική τους μάχη ενάντια στο κατ' εκείνους απαράδεκτο ή άδικο γιατί είχαν βαρεθεί τις αδιάκοπες υποχωρήσεις όλων των ''Μεγάλων Δημοκρατιών'' στις αλλεπάλληλες προκλήσεις Μουσολίνι και Χίτλερ κι οι οποίες δεν ευθύνονται καθόλου λιγότερο για την τελική τραγωδία στην οποία αναγκάστηκαν τελικά να βαδίσουν όταν κατάλαβαν ότι έχαναν τον έλεγχο αυτών που ανέχτηκαν αν όχι και δημιούργησαν.

Αρκεί να σκεφτεί κανείς σήμερα ποιο άραγε διεθνές γεγονός θα οδηγούσε κάποιους σε μια παρόμοια ενέργεια για να καταλάβει την ηθική πίεση που ένιωσαν αυτά τα άτομα. Υπήρξαν βέβαια και οι μοιραίες ''αποχρώσεις'', δεν ήταν ίσως όλοι το ίδιο αποφασισμένοι αλλά η πολύ μεγάλη πλειοψηφία επέμεινε πάντα πως είχαν πλήρη την συνείδηση ότι έκαναν ''Το σωστό''. Κι ήταν οι περισσότεροι άσχετοι με όπλα. Στο βιβλίο του: ''Αφιέρωμα στην Καταλονία'', o Όργουελ αναφέρει ότι απέσπασε τον θαυμασμό των Ισπανών του λόχου του γιατί είχε κάποτε χειριστεί πιστόλι, ενώ όλοι οι άλλοι ποτέ τους.

Η δε πλειοψηφία των απλών μαχητών ήταν κυρίως εργάτες και συνδικαλιστές κυνηγημένοι των διαφόρων Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων. Χρειάζονταν ένα σοβαρό κίνητρο για ένα π.χ συγγραφέα να βγει να πολεμήσει τον επαγγελματία στρατιώτη της Λεγεώνας των Ξένων όταν μάλιστα ήταν γνωστό τι σε περίμενε αν έπεφτες στα χέρια του ζωντανός, έπρεπε να ξέρεις να αναμετριέσαι με τον εαυτό σου. Ο μέσος άνθρωπος των Δ.Τ είχε κάτι να ξεπληρώσει στο χρέος του ''σωστού'' που δημιουργείται μέσα στην συνείδηση του. 

Αλλά οι μορφές δεν είναι πλάσματα της φαντασίας, ο ήρωας του έργου Ρόμπερτ Τζόρνταν, δεν είναι άλλος απ τον πραγματικό λοχαγό Μπώμπ Μέρριμαν, καθηγητής πανεπιστημίου από το Λός Αντζελες, διοικητή του Τάγματος Λίνκολν, που γνώριζε ο συγγραφέας, και θα σκοτωθεί τελικά στην Γκανδέσα. Άλλοι θυσίασαν τα πάντα, το παρόν και το μέλλον τους. Ο Όργουελ γράφει για τον Βέλγο Ζώρζ Κόπ (Georges Kopp) ότι άφησε οικογένεια, παιδί και καλή δουλειά για να πολεμήσει τον φασισμό και πως αν γύριζε πίσω στο Βέλγιο η συμμετοχή του στην Ισπανία θα του στοίχιζε επιπλέον 10 χρόνια φυλακή. 

Άλλοι, όπως ο Σάμ Γουάϊλντ, διοικητής του Βρετανικού τάγματος θα πολεμήσει για να εκπροσωπήσει την γνώμη εκείνη του λαού του που η κυβέρνησή του αγνόησε, δηλώνοντας: «Το Βρετανικό Τάγμα θα φροντίσει οι 500 του συνάδελφοι που βρίσκονται για πάντα θαμμένοι στην Ισπανική Γη να γίνουν το παράδειγμα σ’ όλο τον Αγγλικό λαό στον αγώνα κατά του φασισμού». 

Οργάνωση των Πρώτων Δ.Τ

Οι πρώτοι ''μπριγκατίστες'' ουσιαστικά υπήρχαν ήδη στην Ισπανία κι είναι Γερμανοί πολιτικοί εξόριστοι συνδικαλιστές του Εργατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschland) με πολιτικό αρχηγό τον μετέπειτα καγκελάριο Βίλλυ Μπράντ. Στην Βαρκελώνη υπάρχουν Γερμανο-Πολωνοί πρόσφυγες από χρόνια κι αυτοί εξόριστοι λόγω φτώχειας και διώξεων. Όλοι αυτοί μαζί απαρτίζουν το πρώτο ξένο τάγμα, ονόματι Thaelman (από τ' όνομα σοσιαλιστή εργάτη έγκλειστου ήδη στο Μπούχενβαλντ) που δημιουργείται στο εσωτερικό ενώ ακόμα δεν υπάρχει ο όρος Δ.Τ, με πολεμικό αρχηγό τον συνδικαλιστή Μαξ Φρήντμαν (Max Friedman).

Ήδη από τα τέλη Ιουλίου ο Τορρές στη Γαλλία αλλά και ο Ιταλός Παλμύρο Τολιάτι (μετέπειτα αριστερός ηγέτης της Ιταλίας) μέσα στην Κομιντέρν πείθουν τον Στάλιν να δώσει το πράσινο φως μιας διεθνιστικής αριστερής κίνησης για εθελοντές και υλική βοήθεια στην Ισπανία ενώ στη Γαλλία η μισή κυβέρνηση είναι ένθερμα υπέρ. Στο διάστημα αυτό ως τα μέσα Σεπτέμβρη κάπου 400 άτομα περνάνε τα Γαλλικά σύνορα και προωθούνται στο μέτωπο της Αραγώνας, δυτικά από τη Βαρκελώνη προτού ακόμα σχηματίσουν μια ειδική μονάδα. 

Όταν οι Ιταλοί κομμουνιστές ηγέτες Λουίτζι Λόνγκο και Πιέτρο Νένι μεταβαίνουν στην Μαδρίτη για να οργανώσουν την υποδοχή των αποστολών η Κυβέρνηση Καμπαλλέρο έφερε κατ' αρχήν αντίρρηση, οι Ισπανοί δεν ήθελαν άλλους να ανακατεύονται οργανωμένα σε μια δική τους υπόθεση, αλλά οι καταστάσεις τους ανάγκασαν να αλλάξουν κυρίως γιατί ήθελαν να έχουν απήχηση στο εξωτερικό, αν και ο ''Ισπανός Λένιν'', Καμπαλλέρο, φοβόντουσαν τους κομμουνιστές χειρότερα από άλλους.

Η ιδρυτική πράξη ονομασίας κι οργάνωσης των Δ.Τ έγινε στις 18 Σεπτεμβρίου 1936 σε μια συνεδρίαση του Γαλλικού K.K παρουσία των Τολιάτι, Δημητρώφ, Μανουίλσκι και Φρήντ , όλων ατόμων της Κομιντέρν, ενώ το δεξί χέρι του Τορρές, ο Αντρέ Μαρτύ, ήταν ήδη στην Μαδρίτη για να αναλάβει την πολιτική διοίκησή τους. Σαν βάση ορίστηκε το στρατόπεδο της Αλμπαθέτε, λίγα χιλιόμετρα απ τη Βαλένθια το οποίο όμως παρέμενε εντελώς ανοργάνωτο, οι πρώτοι 800 που αποστέλλονται εκεί κοιμούνται κατάχαμα. 

Η πλειονότητα είναι Γάλλοι και γι αυτό η μονάδα ονομάζεται αρχικά ''Μασσαλιώτιδα'' αλλά υπάρχουν και 120 Αγγλοι-Ιρλανδοί υπό την ηγεσία του Τζώρτζ Ναίηταν (Georges Nathan), ενός λίαν φλεγματικού Άγγλου που με το χαμόγελο στέκεται όρθιος με τις σφαίρες να γυρίζουν ολόγυρά του κρατώντας στην μασχάλη του ένα μπαστούνι βέργα. Είναι πρώην αξιωματικός αποταγμένος από τις μυστικές υπηρεσίες λόγω του βίτσιου του που αποκαλύπτει καθώς διατάσσει: ''Προσοχή, Κυρίες μου''. Αλλά οι άνδρες του τον αγαπούν.

Δίπλα του υπακούει σαν υπαρχηγός ένας τυπικός Ιρλανδός του ΙΡΑ, ο Φράνκ Ράϊαν (Franck Ryan) που δεν αγνοούσε ότι ο Ναίηταν είχε άφθονη δράση εναντίον του ΙΡΑ στα μαύρα χρόνια της Ιρλανδικής Επανάστασης. Εκεί όμως ο Μαρτύ αποδεικνύει τον σκληρότατο χαρακτήρα του, αποτέλεσμα ίσως των πολυποίκιλων διώξεων και φυλακίσεων που έχει υποστεί από νέος, αλλά είναι γεγονός ότι η συνεργασία μαζί του γίνεται πολύ δύσκολη σε όλα τα επίπεδα και οι εκρήξεις θυμού του είναι παροιμιώδεις.

Βοηθός του είναι ο Γάλλος Βιτάλ Γκαϋμάν παλιός επαγγελματίας στρατιωτικός, πολεμιστής του 1ου Π.Π και παρασημοφορημένος, στον οποίο οφείλεται κατά πολύ η παρόλα αυτά επιτυχής τελικά διοργάνωση του δύσκολου αυτού έργου. Την ίδια ώρα ιδιώτες άσχετοι με κόμματα άρχισαν να εμφανίζονται, για παράδειγμα ο Ζάν Βενσάν, απόστρατος Σ/χης αξιωματικός καριέρας που έρχεται να καταταγεί αλλά όμως θυμάται μια ψυχρή υποδοχή καθώς ο στρατηγός του επιτελείου Αθένθιο που τον υποδέχεται του λέει σκωπτικά: ''Γιατί δεν εκμεταλλεύεσθε καλλίτερα τα πολλά καφενεία και τις ωραίες γυναίκες της Μαδρίτης ;''.

Ο γιατρός Πιέρ Ρουκές εγκαταλείπει το γραφείο του στο νοσοκομείο της Κρετέϊγ, προάστιο του Παρισιού, για να αναλάβει το νοσοκομειακό τμήμα των Δ.Τ – θα πεθάνει κατά τον πόλεμο έγκλειστος στο Μπούχενβαλντ. Όλοι αυτοί θα βρεθούν τελικά στην Αλμπαθέτε όπου μέχρι τα τέλη Σεπτέμβρη εμφανίζονται τα πρώτα τάγματα. Παραθέτουμε μερικά γνωστά στοιχεία απ την αρχική τους σύνθεση και εξέλιξη :

11η Δ.Τ

Δημιουργείται τον Οκτώβριο του 1936

• 1o Τάγμα Εντγκαρ Αντρέ, Γερμανοί

• 2o Τάγμα Παρισινή Κομμούνα, Γάλλοι - Βέλγοι

• 3o Τάγμα Νταμπρόβσκι, Πολωνοί, Τσέχοι, Ούγγροι

12η Δ.Τ

Δημιουργείται τον Νοέμβριο του 1936

• 1o Τάγμα Τέλμαν, Γερμανοί

• 2o Τάγμα Γκαριμπάλντι, Ιταλοί

• 3o Τάγμα Μαρτύ, Γάλλοι - Βέλγοι

13η Δ.Τ

Δημιουργείται τον Δεκέμβριο του 1936

• 1o Τάγμα Λ.Μισέλ, Γάλλοι - Βέλγοι

• 2o Τάγμα Σαπάγιεβ, Ρουμάνοι

• 3o Τάγμα Μίσκεβιτς Παλαφόξ, Πολωνοί

14η Δ.Τ 

Προέκυψε από συγχωνεύσεις των προηγουμένων μετά την πολιορκία της Μαδρίτης και αντικατάσταση των κενών που δημιούργησαν οι απώλειες

• 1o Τάγμα Νουέβας Ναθιόνες, Γάλλοι - Ισπανοί

• 2o Τάγμα Ντομίνγκο Ζερμινάλ, Ισπανοί - Αναρχικοί

• 3o Τάγμα Ε.Μπαρμπούζ, Γάλλοι

• 4o Τάγμα Π.Μπρασέ, Γάλλοι

15η Δ.Τ

Δημιουργείται τον Φεβρουάριο του 1937

• 1o Τάγμα Δημητρώφ, Γιουγκοσλάβοι - Βούλγαροι - Έλληνες

• 2o Τάγμα Αβ. Λίνκολν, Αμερικανοί (και λίγοι Ελληνοαμερικανοί)

• 3o Τάγμα Μακένζυ - Παπινώ, Καναδοί

• 4o Τάγμα ''6η Φεβρουαρίου'', Γάλλοι (και λίγοι Έλληνες ναυτεργάτες)

150η Δ.Τ 

Δημιουργείται τον Ιούνιο του 1937

• 1o Τάγμα Ράκοζι, Ούγγροι

127η ΔΤ 

Προέρχεται από συγχωνεύσεις και νέες κατατάξεις

• 1o Τάγμα Μάζαρυκ, Τσέχοι

• 2o Τάγμα Νταγιάχοβιτς, Βούλγαροι

• 3o Τάγμα Δημητρώφ, Γιουγκοσλάβοι - Έλληνες

Η Εξέλιξη των Δ.Τ

Αν και αρχικά η οργάνωσή τους απαιτούσε ακόμα 2 - 3 μήνες εκπαίδευση στις 3 Οκτωβρίου ο Μιάχα -για τον οποίο όλοι μιλούσαν επιτιμητικά και αμφέβαλλαν ακόμα και για την πολιτική του τοποθέτηση- διατάσσει τις Δ.Τ να υποστηρίξουν την Μαδρίτη. Είναι ουσιαστικά η πρώτη επίσημη εμπλοκή των Δ.Τ στον εμφύλιο. Αν και αριθμητικά λίγοι, 2.100 άτομα οπλισμένα με τουφέκια Remington του 1914 - 1918, οι Δ.Τ αποδεικνύονται πολύ αποτελεσματικοί κι εμψυχώνουν τον κόσμο. Η επιτυχία του στρατιωτικού τους ηγέτη στο πεδίο της μάχης Εμίλ Κλέμπερ κερδίζει τον επικίνδυνο χαρακτηρισμό του ''Σωτήρα της Μαδρίτης''. 

Μαρτύ και Μιάχα γίνονται έξαλλοι από τη ζήλια και πετυχαίνουν την συκοφάντησή του προς την Μόσχα που προσωρινά τον απομακρύνει από την Ισπανία σαν ανεπιθύμητο. Στο παρασκήνιο ο Κλέμπερ είχε ζητήσει την απομάκρυνση του μισότρελου Μαρτύ και την ανάθεση της αρχηγίας των Δ.Τ στον Γκαϋμάν, τον δε Μιάχα είχε χαρακτηρίσει εντελώς ανίκανο στρατιωτικό για την θέση του. Θα αποδειχθεί ότι είχε και στα δύο απόλυτα δίκιο. Η εξάρτηση από την Κομιντέρν μετέφερε και το μικρόβιο της διχόνοιας, καθώς από τη Μόσχα ξεκινάει ''εκκαθάριση'' των Τροτσκιστών σε μία προσπάθεια παραδειγματισμού πολλών αντί-Σταλινικών.

Που προφανώς ετοίμαζαν μια συγκεκριμένη αντίδραση στην πολιτική μιας τελικής εγκαθίδρυσης απόλυτης προσωπικής δικτατορίας που έπεται των δολοφονιών στενών συνεργατών, πλην όμως και αμφισβητιών, του Στάλιν. Κατά σύμπτωση πολλοί εχθροί του δικτάτορα είναι συγκεντρωμένοι στην Ισπανία εντεταγμένοι κυρίως στις Αναρχικές Ομάδες, την Καταλανική Κυβέρνηση και το POUM του οποίου ο πρόεδρος Αντρές Νίν κατηγορεί τον ''Θεό της Μόσχας'' ότι η Ισπανία αποτελεί ''την διέξοδο απ το Σταλινικό αδιέξοδο''. 

Η Κομιντέρν ζητά απ τους Ρώσους πράκτορες της NKVD στην Ισπανία να προχωρήσουν επίσημα στην εξόντωση των αντιφρονούντων, πράγμα που ήδη γίνεται στη Μόσχα, αλλά ο Καμπαλλέρο απωθεί την πρόταση με αηδία. Όμως η ίδια διαταγή της Κομιντέρν έρχεται μέσω Παρισίων και στον Μαρτύ στην Αλμπαθέτε, που είναι δεδηλωμένος Σταλινιστής, οπότε ο πολιτικός αρχηγός των Δ.Τ ξεκινάει ένα κύκλο φοβερών νυκτερινών ανακρίσεων των ίδιων των στρατιωτών του για να εντοπίσει ''προδότες του Φράνκο''. Υπάρχουν μαρτυρίες 300 βασανισμών και κάπου 12 εκτελέσεων αν και όσοι κατέθεσαν μετά από χρόνια φαίνονται σαφώς επηρεασμένοι από τα μετέπειτα πολιτικά. 

Άλλοι τα βεβαιώνουν κι άλλοι λένε ότι δεν συνέβη τίποτα ενώ ο Μαρτύ, πάντα μεταπολεμικά, δήλωσε ότι τα έκανε μεν, αλλά για λόγους στρατιωτικής πειθαρχίας γιατί υπήρξαν λιποταξίες. Τα γεγονότα ακριβώς αυτά στέρησαν το 1996 την αναγνώριση των Γάλλων Δ.Τ από τη Γαλλική Βουλή. Οι Δ.Τ θα αποτελέσουν επί 3 χρόνια τις σπουδαιότερες ομάδες κρούσεων των Κυβερνητικών πράγμα που αποδεικνύει η συμμετοχή τους σε όλες τις σπουδαίες μάχες και το υψηλότατο ποσοστό απωλειών τους. Η τελευταία τους μάχη είναι στην επίθεση στον ποταμό Έμπρο.

Εκεί, στην Γκανδέσα, αφήνουν τα κόκαλά τους οι περισσότεροι εναπομείναντες του αμερικανικού τάγματος Λίνκολν υπό τον Μπώμπ Μέρριμαν, του Ελληνικού ''Ρήγας Φερραίος'' υπό τον Γιάννη Παντελιά και του βρετανικού υπό τον Σάμ Γουάϊλντ. Αμέσως μετά την μάχη αυτή οι Δ.Τ αποσύρονται από την κυβέρνηση Νεγκρίν. Κατά την επιστροφή τους στις χώρες τους ή αλλού οι ζωντανοί των Δ.Τ συναντούν από τυπικές δυσκολίες έως διώξεις και θάνατο. Ο Ιρλανδός Μάϊκελ Ο’ Ριόρνταν τραυματίας στην Γκαντέσα, μαθαίνει πως οι γονείς του τον έχουν για σκοτωμένο.

Στις ΗΠΑ χαρακτηρίζονται συλλήβδην απ τον Χούβερ σαν ''πρώιμοι αντιφασίστες'' που μας αφήνει να εννοήσουμε πως πριν κάποια ημερομηνία δηλαδή δεν θα ταν καλό να είναι κανείς αντιφασίστας. Μερικοί όπως ο Μίλτον Βόλφ, υπαρχηγός του Μέρριμαν, θα συλληφθούν σε διαδηλώσεις υπέρ της τύχης των συναδέλφων τους Ισπανών μαχητών που ζουν στα στρατόπεδα της Γαλλίας. Αρκετοί από τους εκεί αιχμαλώτους θα τρέξουν να ενωθούν με τους αντιστασιακούς ''Μακί'' αλλά άλλοι θα πέσουν στα χέρια του Βισύ και καταλήγουν σε στρατόπεδα στην Γερμανία. 

Αλλά το μεγάλο χτύπημα θα το δώσει ο Στάλιν και πάλι, μεταξύ 1949 - 1951, όταν αφενός συγκρούεται με τον Τίτο αλλά και ο ψυχρός πόλεμος αγγίζει το ζενίθ του ενώ νέα αμφισβήτησή του υποβόσκει απ τα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά στρατόπεδα. Μόνο ο Τίτο και ο υπαρχηγός του στις Δ.Τ Λιούμπομιρ Ίλλιτς (τώρα πρέσβης της Γιουγκοσλαβίας στις ΗΠΑ) δεν θίγονται. Στο ανατολικό στρατόπεδο η συνταγή παραμένει πάντα η ίδια, Δημόσια δίκη με εξευτελισμούς, πλήρη ομολογία και φυσικά εκτέλεση. Αλλά είναι που οι παλιοί των Δ.Τ γίνονται τώρα ο κύριος Σταλινικός στόχος κατά το γνωμικό. 

''Ήταν άνθρωποι που συνεργάστηκαν στενά με Γιουγκοσλάβους και Αμερικανο-Βρετανούς στην Ισπανία, συνεπώς είναι πράκτορες της Δύσης''. Στην Γαλλία ο Μωρίς Τορέζ καλείται να κατηγορήσει τον Μαρτύ σαν κομματικό εχθρό. Αν και δεν τίθεται θέμα δίκης ή εκτέλεσης σε μια Δυτική χώρα, απαιτείται ωστόσο καθαίρεση και εκδίωξη από το Κ.Κ. Ο Τορέζ υποκύπτει, αρκετοί στο κόμμα του λένε ότι τρελάθηκε και αντιδρούν αλλά τελικά ο Μαρτύ καθαιρείται με κύρια δικαιολογία-πρόφαση τα βασανιστήρια στην Αλμπαθέτε που είχε διαπράξει με εντολή του Στάλιν.
 

Μετά το 1956 οι μνήμες για τους μπριγκατίστες πρακτικά σβήνουν στο ανατολικό στρατόπεδο και αρχίζουν δειλά να εμφανίζονται στο δυτικό όπου ο τύπος είναι πιο ελεύθερος. Μεταξύ 1960 - 1975 έχουν εκδοθεί πολλά απομνημονεύματα από τους επιζώντες σε αρκετά βιβλία, η πτώση του Φράνκο αν και δεν επιτρέπει αμέσως την αναμόχλευση παθών επιτρέπει την μελέτη κάποιων καινούργιων στοιχείων ενώ μεταξύ 1996 και 2000 υπάρχει μία εξαιρετικά έντονη αναγέννηση ενδιαφέροντος με σοβαρά ιστορικά στοιχεία για τις Δ.Τ. 

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΩΝ Δ.Τ

Ανάμεσα στο πλήθος των δημοσιευμάτων για τον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο πρέπει να περιληφθεί και μια -έστω περιεκτική- αναφορά για τους πολλούς Έλληνες που συμμετείχαν στον πόλεμο αυτό καθώς και για το πλήθος των Ελλήνων που έδωσαν τη ζωή τους για την ελευθερία του Ισπανικού λαού, κάτι που ως σήμερα δυστυχώς δεν έχει αναγνωρισθεί. Πουθενά δεν έχει αναρτηθεί μια αναμνηστική στήλη με τα ονόματα των νεκρών Ελλήνων, σε αντίθεση με τους Γάλλους οι οποίοι τίμησαν τους Έλληνες νεκρούς που έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας μαζί με τους Μακί κατά των Γερμανών στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Και δεν ήταν καθόλου λίγοι οι Έλληνες νεκροί του Ισπανικού εμφυλίου. Συνολικά 75, προερχόμενοι από την κυρίως Ελλάδα (20), την Κύπρο (15), τις ΗΠΑ (29), από τη Γαλλία (10) και ένας (1) από το Βέλγιο. Αν αναλογιστεί κάποιος ότι οι 75 νεκροί ανήκουν σε ένα σύνολο 278 εθελοντών (χωρίς να είναι απόλυτα εξακριβωμένος αυτός ο αριθμός) τότε το γεγονός των 75 νεκρών, ήτοι το 27% των Ελλήνων εθελοντών, αποτελεί μεγάλη αιμορραγία. Φυσικά, θα ήταν χρήσιμο να γνωρίζαμε και τις αντίστοιχες αναλογίες άλλων εθνικών ομάδων, αλλά έτσι και αλλιώς το ποσοστό του 27% είναι μεγάλη προσφορά σε αίμα.

Συμμετοχή στις Διεθνείς Ταξιαρχίες

Στο κάλεσμα της δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας για βοήθεια ανταποκρίθηκαν χιλιάδες εθελοντές από Αγγλία, Πολωνία, Γιουγκοσλαβία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Βέλγιο, Καναδά, Αργεντινή, Κούβα, από τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση και φυσικά από την Ελλάδα. Ανάμεσά τους υπήρχε και σημαντικός αριθμός γυναικών. Η προέλευση των ατόμων αυτών αφορούσε πλήθος διαφορετικών επαγγελμάτων, ενώ ιδεολογικά είχαν όλοι αριστερές ή κομμουνιστικές πεποιθήσεις. Ο συνολικός αριθμός των εθελοντών έφτασε περίπου τις 32.000, προερχόμενοι από 53 εθνότητες. 

Οι απώλειες των εθελοντών ήταν μεγάλες: από τους 32.000 (ακριβέστερα 32.019) επέζησαν μόνο οι 12.144, μεταξύ αυτών δε και ο περίφημος συγγραφέας Άρθουρ Καίσλερ. Από Ελληνικής πλευράς οι Έλληνες εθελοντές ιδεολογικά ήταν όλοι κομμουνιστές, προερχόμενοι από πολλά κράτη του εξωτερικού, όπως Γαλλία, Σοβιετική Ένωση, ΗΠΑ, Βρετανία αλλά και την Κύπρο. Επαγγελματικά πολλοί ανήκαν σε διάφορες εργατικές ενώσεις και συνδικάτα (όπως π.χ. ο «Σπάρτακος» και η «Παγκυπριακή» στις ΗΠΑ), σε ναυτεργατικά σωματεία είτε έφτασαν στην Ισπανία από μόνοι τους. 

Πρέπει δε να τονιστεί το γεγονός ότι ο αριθμός των Ελλήνων εθελοντών, 278 άτομα, δεν είναι (πιθανότατα) και ο απόλυτα σωστός. Για τους διάφορους ιστορικούς ο αριθμός τους κυμαίνεται από 290 (Αυγή, 12 / 10 / 75), ή 300 έως 400 (Ριζοσπάστης, 5 / 10 / 75), ενώ ο δικός μου αριθμός (278) στηρίζεται σε άλλους υπολογισμούς και σε καταγραφή κατ’ όνομα, χωρίς να υποστηρίζω φυσικά ότι δεν μπορεί να μεταβληθεί. Οι Έλληνες εθελοντές των Διεθνών Ταξιαρχιών αριθμούσαν γύρω στα 300 - 400 άτομα.

Στην πλειοψηφία τους αποτελούντο από τρεις κατηγορίες, τους Έλληνες του εσωτερικού (κυρίως ναυτεργάτες, οι οποίοι αποτελούσαν και το 50% του συνόλου των εθελοντών), τους Έλληνες του εξωτερικού, (κυρίως από Αμερική, Γαλλία και Αγγλία) και τους Κύπριους. Η πρώτη ομάδα των εθελοντών έφτασε στην Ισπανία το 1936 και ενσωματώθηκε στον «Βαλκανικό Λόχο» που αποτελείτο από Γιουγκοσλάβους. Ωστόσο υπήρχαν και αρκετοί οι οποίοι ενσωματώθηκαν σκόρπιοι σε άλλους λόχους, ανάλογα με την χώρα προέλευσής τους (πχ οι Έλληνες εξ Αμερικής υπηρέτησαν στο τάγμα «Αβραάμ Λίνκολν», ενώ εκείνοι από την Αγγλία έμειναν στο Αγγλικό).

Στην μάχη της Χάραμα ο 19χρονος Φίλιππος Παπάς ξεψυχάει μέσα στα χέρια του πρώτου του εξαδέλφου, Γιάννη Χατζηλάου. Ο Παναγιώτης Κατσαρώνας, κυκλώνεται από αντιπάλους καθώς υπερασπίζεται τη θέση του με ένα πολυβόλο. Του ζητούν να παραδοθεί, αλλά εκείνος αρνείται κι εξακολουθεί να μάχεται, μέχρι που τον γαζώνει μία ριπή. Στα μέσα του 1937 συγκροτείται πλέον επίσημα ο Ελληνικός Λόχος «Ρήγας Φεραίος», υπό την διοίκηση του Γιάννη Παντελιά.

Στη μάχη της Μπρουνέττε σώζεται το περιστατικό του Μηνά Θωμαϊδη, που υπηρετούσε σαν οδηγός άρματος στο Αμερικανικό τάγμα «Αβραάμ Λίνκολν». Όταν το άρμα του αχρηστεύθηκε από εχθρική οβίδα, εκείνος πετάχτηκε έξω με το πολυβόλο στο χέρι απωθώντας τους αντιπάλους του, και σώζοντας τη ζωή ενός τραυματισμένου συντρόφου του. Αργότερα ο ίδιος θα διακριθεί και πάλι στη μάχη του Τερουέλ. Στην μάχη του Έμπρο ο Ελληνικός και ο Αμερικανικός λόχος βρίσκονται εγκλωβισμένοι μέσα σε έναν εχθρικό κλοιό. 

Εκεί λαμβάνεται και η μεγάλη απόφαση να επιχειρήσουν μία απελπισμένη έξοδο. Πολεμώντας άγρια για δύο μερόνυχτα, καταφέρνουν να απεγκλωβιστούν και να ενωθούν με τα υπολείμματα των Κυβερνητικών, αφήνοντας όμως πίσω τους 20 Έλληνες νεκρούς και ολόκληρο σχεδόν τον Αμερικανικό λόχο. Από τα ονόματα των 278 Ελλήνων εθελοντών που σώζονται μέχρι σήμερα, οι 78 πέθαναν πολεμώντας στην Ισπανία.

ΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΙΣΤΩΝ (ΛΕΓΕΩΝ ΚΟΝΔΩΡ) 

Στις 27 Ιουλίου 1936 ο Χίτλερ απόστειλε τα πρώτα 26 γερμανικά αεροπλάνα σαν αποτέλεσμα αίτησης σε βοήθεια του Φράνκο. Τα επόμενα 30 JU 52 που ακολουθούν συμβάλλουν στην μεταφορά κάπου 20.000 από το Μαρόκο στην Ισπανία. Τα Γερμανικά καταδιωκτικά εμπλέκονται σύντομα και ήδη στις 15 Αυγούστου 1936 καταρρίπτονται τα 2 πρώτα He-51 που πετούν οι ανθυποσμηναγοί Helmut Schultze και Herbert Zeck. Η πολιτική λογική που οδήγησε τον Χίτλερ σε αυτήν την κίνηση ήταν μακρόπνοη και απέβλεπε σε στρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα από την παρουσία της Γερμανίας στη Δ. Μεσόγειο και Β.Δ Αφρική. 

 

Πάντως δεν σκόπευε ποτέ, κι όπως και δεν το κανε, να δώσει τόση βοήθεια ώστε να εξασφαλίσει την πλήρη επικράτηση του Φράνκο πράγμα που αντίθετα έπραξε ο Μουσολίνι προσφέροντας σχεδόν 5πλάσια βοήθεια σε ποσότητα: 70.000 άνδρες και 600 αεροπλάνα. Ο Χίτλερ κινήθηκε αρχικά μέσω μιας πολιτικής εταιρείας - βιτρίνα της HISMA (Compania Hispama - Marroqui de Transportes) με έδρα το Μαρόκο για την παράδοση όπλων και βοηθήθηκε από Γερμανούς εμπόρους που είχαν έδρα την Ισπανία προπολεμικά και συνεργάζονταν πολύ στενά με την Γερμανική ηγεσία. Σε αξία το συνολικό υλικό υπολογίστηκε σε 500.000.000 μάρκα, μια εξαιρετικά πολύτιμη δωρεάν βοήθεια στον Φράνκο

Μονάδες Αέρος

Διοικητής των πρώτων δυνάμεων ορίζεται ο Αντισυνταγματάρχης Βάλτερ Βάρλιμοντ που τον Σεπτέμβρη 1936 αφικνείται στο επιτελείο του Φράνκο με σκοπό να οργανώσει μια αεροπορική δύναμη που θα υπάγεται μόνο σε εκείνον, ουσιαστικά αυτοδύναμη. Ο ίδιος ο Βάρλιμοντ θα προτείνει για οργανωτικούς λόγους την ίδρυση αυτής της ειδικής δύναμης με το όνομα «Λεγεώνα Κόνδωρ» με σύνθεση 3 σμηνών βομβαρδισμού JU52, τριών σμηνών καταδιωκτικών He-51, μία αναγνωριστική μοίρα 2 σμηνών με He-99 και He-90 και ένα σμήνος υδροπλάνων με He-59 και He-60 τύπους. 

Την δύναμη αυτή εκτιμούσε σαν αρκετή για μία άνετη επικράτηση του Φράνκο αλλά η κατάσταση άλλαξε με την παρουσία των Ρωσικών καταδιωκτικών οπότε ο Χίτλερ έδωσε την έγκρισή του για την περαιτέρω οργάνωση και επαύξηση της δύναμης. Νέος διοικητής ορίσθηκε ο Σμήναρχος Χιούγκο Σπέρρλε με επιτελάρχη τον Ταξίαρχο Βόλφραμ φον Ριχτχόφεν, ο οποίος ξεκαθάρισε στον Χίτλερ ότι απαιτεί οπωσδήποτε αεροπλάνα μοντέρνα, τα καλλίτερα που είχε η Γερμανία τότε. Η δύναμη της Κόνδωρ θα φτάσει έτσι τα 12.000 άτομα και θα συμπεριλάβει τύπους όπως τα Stuka JU 87 (παραλλαγές A,B και C), τα He111 και τα περίφημα Bf109 (παραλλαγές από B έως E) . 

Ειδικά τα He111B-2 παραδόθηκαν το 1937 ταυτόχρονα στην Λουφτβάφφε και στην Λεγεώνα Κόνδωρ μόλις βγήκαν καινούργια από τα εργοστάσια του Οράνιενμπουργκ, τόσο σύγχρονο οπλισμό διέθετε η Φρανκική πλευρά. Η κύρια βάση που διατηρήθηκε για το μεγαλύτερο διάστημα σαν η αντιπροσωπευτική της Λεγεώνας ήταν η πόλη Λεόν η οποία διαθέτει μία λεωφόρο αφιερωμένη στην Γερμανική αυτή δύναμη (Calle Legeon Condor) . Τα Γερμανικά αεροπλάνα συνολικά έριξαν 16.953.700 κιλά βομβών και ξόδεψαν 4.327.949 δεσμίδες σφαιρών.

Υπηρέτησαν συνολικά 19.000 Γερμανοί με 298 νεκρούς από τους οποίους 102 ήταν πιλότοι βομβαρδισμού, 27 μαχητικών και 21 πληρώματα αντιαεροπορικών. Χάθηκαν 72 αεροπλάνα σε μάχες, και 160 σε ατυχήματα. Ο καλλίτερος άσσος στην Ισπανία με 15 νίκες ήταν ο Β. Μόλντερς και ο διάδοχός του υπεράσσος Α. Γκάλλαντ έκανε εκεί το θεαματικό του ντεμπούτο σαν οδηγός σμήνους He-51 στη μάχη της Μπρουνέττε (Ιούλιος 1937) όπου η αεροπορία έσωσε τον Φράνκο από καταστροφή.

Οι δύο αυτοί άσσοι ανέπτυξαν εκεί για πρώτη φορά νέες τακτικές αερομαχιών και βομβαρδισμού ενώ ένας ικανός αριθμός άλλων άσσων της Λουφτβάφε πήρε ανεκτίμητες εμπειρίες στην Ισπανία, που θα χρησιμοποιήσει αργότερα το 39 - 40 ενάντια στην Αγγλία. Φυσικά η Λεγεώνα Κόνδωρ ήταν κι ο εκτελεστής της Γκουέρνικα γεγονός που αφύπνισε τους Άγγλους που ανησύχησαν για πρώτη φορά με τον Χίτλερ. Παρόλα αυτά οι Γερμανοί δεν έβγαλαν καθόλου σωστά συμπεράσματα από την θρυλική δύναμη των βομβαρδιστικών καθώς αγνόησαν την ανυπαρξία της αντίπαλης αεροπορίας στην απροστάτευτη Γκουέρνικα.

Μονάδες Ξηράς

Για να διατηρηθεί η οργανωτική ανεξαρτησία των Γερμανών οι χερσαίες δυνάμεις εντάχθηκαν κι αυτές στην Κόνδωρ. Αρχικά ανέλαβαν εκπαίδευση πεζικού και αρμάτων υπό την καθοδήγηση του Υποστράτηγου Wilhelm Ritter von Thoma και συνολικά πέρασαν από τα χέρια τους κάπου 56.000 Ισπανοί στρατιωτικοί μαθητές, για τους οποίους συνήθιζαν να λένε, ''Μαθαίνουν πολύ γρήγορα, κι άλλο τόσο πιο γρήγορα ξεχνάνε''.

Οι πρώτοι των χερσαίων δυνάμεων προήλθαν από εθελοντές των 1 και 2 ταγμάτων θωρακισμένων του 6ου Συντάγματος της Γερμανίας στους οποίους όμως δεν ανακοινώθηκε ο τόπος αποστολής τον οποίον οι περισσότεροι θεωρούσαν κάπου προς τις διεκδικούμενες γειτονικές περιοχές Ντάντσιχ ή Σουδητία. Στις 28 Σεπτεμβρίου 1936 αποβιβάζονται 180 άτομα στα μεταγωγικά ''Passages'' (το 1ο τάγμα) και ''Girgenti'' (το 2ο τάγμα). Φτάνοντας μέσω Ελ Φερρόλ συναρμολόγησαν αμέσως τους τύπους Pz. Kpfw I Ausf A και B. Οι κύριες μονάδες τους ήταν εκείνες της εκπαίδευσης (Gruppe Impker) και εκείνες της επιχειρησιακής δράσης (Gruppe Drohne). 

Οι εκπαιδευτικές θα αναλάβουν στην συνέχεια ποικίλες εκπαιδεύσεις όπως αξιωματικών και υπαξιωματικών πεζικού, πληρωμάτων αντιαρματικών, φλογοβόλων, πυροβολικού και διαβιβάσεων με σχολές - στρατόπεδα στις Cassarubuelos (Μαδρίτη) και Oropesa (Τολέδο) με εργαστήρια στις Valladolid, Brisiesca και Cordoba. Κάποιοι εκπαιδευτές μάλιστα ήταν Γερμανοί παλαίμαχοι του 1ου Π.Π που ζούσαν την σύνταξή τους στην Ισπανία. Η αξία των Πάντζερς αποδείχτηκε πολύ κατώτερη του αναμενόμενου . 

Υπέφεραν πολλά στην πολιορκία της Μαδρίτης και δεν κατάφεραν να σπάσουν τις Κυβερνητικές γραμμές ενώ τα αντιαρματικά βλήματα τα τρυπούσαν πέρα για πέρα. Στην πρώτη αναμέτρηση με τα BT-5 (Οκτώβριος 1939 Esquivas) του Στρατηγού Παβλώφ τα Ρώσικα αποδείχτηκαν πολύ πιο δυνατά και μόνο η έλλειψη τακτικής από μέρους τους απέτρεψε πανωλεθρίες. Αλλά οι αντίπαλοι των Πάντζερ έβγαλαν τα λάθος συμπεράσματα. Οι μεν Γάλλοι αδιαφόρησαν για το Γερμανικό τανκ εντελώς θεωρώντας το άχρηστο ενώ οι Ρώσοι απέκλεισαν γενικά το τανκ σαν αυτόνομο όπλο εφόδου.

Το μετέπειτα ''μπλίτζ κρίγκ'' ήταν αποτέλεσμα πολλών κακών εκτιμήσεων κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο. Επειδή ο φον Τόμα επικήρυξε με έπαθλο 500 πεσέτας την σύλληψη άθικτων Ρωσικών τανκ συνελήφθησαν τελικά 45, αρκετά μάλιστα επειδή είχαν κολλήσει κι εγκαταλείφθηκαν στην λάσπη .Τα στρατεύματα εδάφους στην Κόνδωρ δεν άλλαζαν περιοδικά όπως εκείνα στην αεροπορία και πολλά παρέμειναν πολύ περισσότερο απ το αρχικό όριο των 9 μηνών με πριμ βαθμών και μισθού μεγαλύτερα από εκείνα των τακτικών Γερμανικών στρατευμάτων. 

Για λόγους διπλωματικούς, η Αγγλία ειδικά, έδειξε να μην νοιάζεται για την ύπαρξη της Κόνδωρ στο πλευρό του Φράνκο και αρχικά δεν δέχτηκε ακόμα και να συζητηθεί το θέμα στην Κοινωνία των Εθνών θεωρώντας αβάσιμες τις μαρτυρίες της Δημοκρατικής Κυβέρνησης. Εντούτοις, το 1939 η Κόνδωρ επέστρεψε πανηγυρικά και με πλοία που συνόδευε η τότε ναυαρχίδα του στόλου, το θωρηκτό τσέπης Φον Σπέε ενώ οι Ναζί έκαναν τα αδύνατα δυνατά να προβληθεί η νικηφόρα παρέλασης των επιστρεφόντων. 

Η δειλή όμως Αγγλική διπλωματική πολιτική προτίμησε τον κατευνασμό του Χίτλερ, δηλαδή να κλείσει τα μάτια της στην Γερμανική παρουσία στην Ισπανία και η ίδια πολιτική απ το 1936 συνεχίστηκε πεισματικά και βλακωδώς μέχρι τα μέσα του 1939 πιστεύοντας ότι ο πόλεμος είχε αποφευχθεί την ώρα που οι Γερμανοί αποκτούσαν πολεμική δύναμη και γόητρο. Η ιστορία ωστόσο εκδικήθηκε, το μεγαλύτερο μέρος της Κόνδωρ θα προκαλέσει πολύ περισσότερα θύματα και ζημιές στην Αγγλία απ' όσο στη Γκουέρνικα.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ

Η πρώτη μεγάλης κλίμακας σύγκρουση των δημοκρατικών δυνάμεων με το στρατόπεδο του διεθνούς φασισμού 74 χρόνια πριν. Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος άρχισε το 1936. Ωστόσο, ο δρόμος για την έλευσή του είχε λειανθεί προ πολλού. Από τον 19ο αιώνα η Ισπανία μαστιζόταν από εμφυλίους και επαναστάσεις. Μετά τη δικτατορία του Πρίμο δε Ριβέρα ιδρύθηκε η Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία το 1931, της οποίας οι μεταρρυθμίσεις έπληξαν τα συμφέροντα των μεγάλων γαιοκτημόνων και της Καθολικής Εκκλησίας.

Η πολιτική ένταση μεταξύ των Δημοκρατικών και της Ισπανικής Συνομοσπονδίας Αυτόνομων Δεξιών Κομμάτων συνεχίστηκε μέχρι τις εκλογές του 1936, τις οποίες κέρδισε το Λαϊκό Μέτωπο, ένας νέος συνασπισμός Σοσιαλιστών, Δημοκρατικών, Κομμουνιστών και αυτονομιστικών ομάδων. Ακολούθησαν πολιτικές δολοφονίες εκατέρωθεν και στις 17 Ιουλίου εθνικιστές στρατηγοί προέβησαν σε πραξικόπημα.

Η ανάμειξη της φασιστικής Ιταλίας και της Ναζιστικής Γερμανίας, που ενίσχυσαν τους στασιαστές, και η στήριξη της Δημοκρατίας από την ΕΣΣΔ, αλλά και η απραξία της Δύσης του κατευνασμού, μετέτρεψαν ένα ακόμη πραξικόπημα στην πιο αιματηρή σύρραξη που θα γνώριζε ποτέ η χώρα. Εθελοντές από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ έσπευσαν να πολεμήσουν είτε για τη φιλελεύθερη δημοκρατία είτε για τον κομμουνισμό. Όμως, στο τέλος, νίκησαν οι εθνικιστές. Ο Ισπανικός Εμφύλιος έληξε την 1η Απριλίου 1939. Λίγους μήνες μετά ξέσπασε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Οι Πληγές που Άνοιξε το Δικτατορικό Καθεστώς 

Ο Αλμπέρ Καμύ εξήγησε την παγκόσμια γοητεία που άσκησε ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος όταν έγραψε: «Ήταν στην Ισπανία που οι άνθρωποι έμαθαν ότι κάποιος μπορεί να έχει δίκιο και παρόλ’ αυτά να ηττηθεί, ότι η βία μπορεί να νικήσει το πνεύμα, ότι υπάρχουν φορές που το θάρρος δεν αρκεί. Χωρίς αμφιβολία αυτός είναι ο λόγος που εξηγεί γιατί τόσοι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο αντιμετωπίζουν το Ισπανικό δράμα ως προσωπική τραγωδία». 

Εβδομήντα τέσσερα χρόνια μετά το ξέσπασμά του εξακολουθεί να προκαλεί παθιασμένη και συχνά οξεία αντιπαράθεση. Από πάσης πλευράς -γεωγραφικής κλίμακας, αριθμού θυμάτων, δημογραφικών συνεπειών και τεχνολογικής φρίκης- έχει επισκιαστεί από μεταγενέστερες συγκρούσεις. Υπό το φως του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, της Κορέας και του Βιετνάμ, και των πολέμων της Μέσης Ανατολής και του Κόλπου, ο Ισπανικός Εμφύλιος μοιάζει με μικρό καυγαδάκι, άξιο λησμονιάς. 

Μετά τη Χιροσίμα και τη Δρέσδη, η πολεμική που προκλήθηκε από τον βομβαρδισμό της Γκερνίκα μπορεί να κρατιέται ζωντανή από τη δύναμη του διάσημου πίνακα του Πικάσο, αλλά πάνω απ’ όλα παραμένει στη μνήμη μας επειδή ήταν η πρώτη ολοκληρωτική καταστροφή ενός ανυπεράσπιστου άμαχου στόχου από αεροπορικό βομβαρδισμό. Είναι μια υπενθύμιση ότι ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος ήταν μία πρόβα για τον μεγαλύτερο παγκόσμιο πόλεμο που επρόκειτο να έρθει, ανοίγοντας την κερκόπορτα σε έναν νέο και φρικιαστικό τύπο σύγχρονου πολέμου, τον οποίο όλοι φοβούνταν.

Δεν προκαλεί κατάπληξη το ότι ο Ισπανικός Εμφύλιος εξακολουθεί να κεντρίζει το ενδιαφέρον και να «ανάβει» τη συζήτηση και στη φιλολογία αλλά και στην πολεμική. Αυτό είναι φανερό από τα 25.000 και πλέον βιβλία που έχουν εκδοθεί για τη σύρραξη. Αυτό ήταν εν μέρει η συνέπεια του ότι, για σχεδόν σαράντα χρόνια, αστυνομικοί, ιερωμένοι, στρατιώτες και προπαγανδιστές του νικηφόρου στρατηγού Φράνκο μαγείρευαν μια ερμηνεία του πολέμου που σκοπό είχε να δικαιολογήσει τη στρατιωτική εξέγερση, τον πόλεμο και τη δικτατορία. 

 

Μνήμες του πολέμου και της επακόλουθης αιματηρής καταστολής καλλιεργήθηκαν προσεκτικά στην Ισπανία και για να ταπεινώσουν τους ηττημένους και για να υπενθυμίζουν σε όσους είχαν εμπλακεί στα καθεστωτικά δίκτυα διαφθοράς και καταστολής ότι μόνον ο Καουντίγιο στεκόταν ανάμεσα σε αυτούς και στην εκδίκηση των θυμάτων τους. Εν τούτοις, ο Φράνκο είναι νεκρός εδώ και σχεδόν τριάντα πέντε χρόνια και ο κατακλυσμός από πολεμικές για τη νομιμότητα της εκσκαφής μαζικών τάφων, οι οποίες φτάνουν σε πρωτοφανή επίπεδα πικρίας, δεν λέει να κοπάσει.

Το ''Σύμφωνο Λησμονιάς''

Μέσα στην Ισπανία και πέρα από αυτήν, η τελική πτώση των ταμπού του επονομαζόμενου «συμφώνου λησμονιάς» είχε δραματικό αντίκτυπο. Τα θύματα της δημοκρατικής βίας θρηνήθηκαν και η μνήμη τους τιμήθηκε στα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο. Αυτό δεν συνέβη και με τους νεκρούς των Δημοκρατικών. Ακόμα και μετά τον θάνατο του δικτάτορα, η ανάγκη να καλλιεργηθεί το εύθραυστο λουλούδι της Δημοκρατίας συνεπαγόταν ένα επίσημο παραπέτασμα σιωπής. Παρόλα αυτά, ντόπιοι ιστορικοί συνέχισαν να εργάζονται πάνω στην καταστολή, και τα βιβλία τους συχνά ήταν η μόνη ταφόπλακα που σηματοδοτούσε τη μοίρα των θυμάτων. 

Πρόσφατα, η επίγνωση ότι η δημοκρατία είναι πλέον επαρκώς εδραιωμένη για να αντέξει σοβαρή συζήτηση για τον πόλεμο και τις συνέπειές του, έχει πάρει τη χροιά του κατεπείγοντος από μια αίσθηση του βιολογικά μοιραίου της εξαφάνισης των μαρτύρων. Η επακόλουθη εμφάνιση συλλόγων αφιερωμένων στην ανάκτηση της ιστορικής μνήμης και οι πρώτες προσπάθειες για να βρεθούν τα σώματα των εξαφανισθέντων έχει κατά κάποιον τρόπο σταματήσει τις συναισθηματικές πληγές των οικογενειών των θυμάτων. 

Ωστόσο, έχει επίσης προκαλέσει την αναζωπύρωση της πολεμικής από συγγραφείς που θέλουν να ισχυρίζονται ότι, κατά κάποιον τρόπο, τα βάσανα των Δημοκρατικών θυμάτων ήταν δικαιολογημένα. Ένα μέρος της φιλολογίας για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, το οποίο αντέχει στον χρόνο, ήρθε τη δεκαετία του '40 από τους ηττημένους Δημοκρατικούς και τους ξένους συμπαθούντες τους, οι οποίοι παρουσίαζαν τον Εμφύλιο Πόλεμο ως τον αγώνα ενός καταπιεσμένου λαού για έναν αξιοπρεπή τρόπο ζωής ενάντια στις οπισθοδρομικές ολιγαρχίες των γαιοκτημόνων και βιομηχάνων της Ισπανίας καθώς και των Ναζί και φασιστών συμμάχων τους. 

Κατόπιν, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, προέκυψε μία περιπλοκή καθώς οι αντιφρανκικές ερμηνείες του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου ήταν χωρισμένες δριμύτατα μεταξύ εκείνων που απέδιδαν τη νίκη του Φράνκο στην απλόχερη υποστήριξη του Χίτλερ και του Μουσολίνι και στη συγκεκαλυμμένη συμπάθεια των δυτικών Δημοκρατιών και εκείνων που ερμηνεύουν τα πάντα με όρους σταλινικής ασφυξίας της αριστερής επανάστασης στην Ισπανία.

Οι Νέοι Ερευνητές

Εν τούτοις, στις δεκαετίες του '60, του '70 και του '80, διαδοχικές νέες γενιές, διακρίνοντας ομοιότητες με τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του Βιετνάμ, της Κούβας, της Χιλής και της Νικαράγουας, εμπνεύσθηκαν από τον ιδεαλισμό και τις θυσίες που συσχετίζονταν με την Ισπανική εμπειρία. Ωστόσο, στη δεκαετία του '90, το άνοιγμα των Σοβιετικών αρχείων έδωσε ανανεωμένη ώθηση σε εκείνους που θα χρησιμοποιούσαν τα εγκλήματα του Σταλινισμού για να κηλιδώσουν τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις και τον αντιφασιστικό αγώνα της Ισπανικής Δημοκρατίας. 

Είναι πλέον πέραν των δυνατοτήτων του μέσου αναγνώστη να μένει ενήμερος για την τεράστια παραγωγή ιστορικής δουλειάς και των συζητήσεων που αυτή προκαλεί. Στη δεκαετία του '40, οι προπαγανδιστές του Φράνκο παρουσίαζαν τον πόλεμο σαν μια ηρωική θρησκευτική σταυροφορία εναντίον μιας βαρβαρικής Εβραιο-Μπολσεβο-Μασονικής συνωμοσίας, απεικονίζοντας τους ηττημένους ως κορόιδα της Μόσχας και αιμοδιψείς δράστες σαδιστικών ωμοτήτων. 

Τώρα, τέτοιες ιδέες έχουν επανέλθει στη ζωή από πολέμιους που αισθάνονται την ανάγκη να αντικρούσουν τη λαϊκή ώθηση για ανάκληση της ιστορικής μνήμης. Νιώθοντας νοσταλγία για τη δικτατορία, αυτοί οι συγγραφείς απορρίπτουν τα ατράνταχτα ακαδημαϊκά επιτεύγματα δύο γενεών Ισπανών ιστορικών ως αριστερή μυθοπλασία και προπαγάνδα. Με αυτόν τον τρόπο έχουν ανεβάσει την απτή ένταση που έχει εισβάλει στον καθημερινό πολιτικό διάλογο στην Ισπανία.

Οι Ευρύτερες Επιπτώσεις της Πολλαπλής Σύγκρουσης

Είναι πολύ εύκολο να απεικονίσει κανείς τον Ισπανικό Εμφύλιο ως τον κομμουνισμό ενάντια στον φασισμό ή τον Χριστιανικό Πολιτισμό ενάντια στις βαρβαρικές ορδές της Μόσχας. Στην πραγματικότητα, ήταν πολλοί πόλεμοι. Ήταν ένας πόλεμος άκληρων χωρικών εναντίον πλούσιων γαιοκτημόνων, αντι-κληρικών εναντίον Καθολικών, τοπικών εθνικιστών εναντίον συγκεντρωτιστών στρατιωτικών, εργατών στη βιομηχανία εναντίον ιδιοκτητών εργοστασίων.

Όταν αναμείχθηκαν ο Χίτλερ, ο Μουσολίνι και ο Στάλιν, έγινε η πρώτη μάχη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι, στην προέλευσή του ο Ισπανικός Εμφύλιος ήταν ένας κοινωνικός πόλεμος, και στην πορεία και έκβασή του ήταν ένα επεισόδιο σε έναν ευρύτερο Ευρωπαϊκό Εμφύλιο Πόλεμο που έληξε το 1945. Εθελοντές ήρθαν στην Ισπανία με μια ενστικτώδη κατανόηση και των δύο αυτών στοιχείων. Ο Ισπανικός Εμφύλιος ενέπνευσε τους μεγαλύτερους συγγραφείς και καλλιτέχνες των ημερών του με τρόπο ανεπανάληπτο. 

Επιπλέον, είναι αδύνατον να υπερβάλει κανείς όσον αφορά την καθαρή ιστορική σημασία του Ισπανικού Πολέμου. Πέραν του αντίκτυπου που είχε στην ίδια την Ισπανία, ο πόλεμος ήταν το κομβικό σημείο της δεκαετίας του '30. Ο Μπάλντουιν και ο Μπλουμ, ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι, ο Στάλιν και ο Τρότσκι, όλοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο Ισπανικό δράμα. Ο άξων Ρώμης - Βερολίνου σφυρηλατήθηκε στην Ισπανία τον ίδιο καιρό που εξετίθετο η ανεπάρκεια του κατευνασμού. 

Ο Φράνκο πίστευε ορθά ότι είχε κάνει τεράστια εξυπηρέτηση στον Χίτλερ με το να νικήσει τη Δημοκρατία, εξαιτίας του τρόπου με τον οποίον είχε εκθέσει την αδυναμία του κατευνασμού και είχε μεταβάλει την ισορροπία ισχύος εις βάρος των Δυτικών και σε διεθνές επίπεδο αλλά και στην εσωτερική πολιτική της Γαλλίας. Μια νίκη των Δημοκρατικών μπορεί να ενίσχυε την αντίσταση των Γάλλων, μπορεί να είχε προλάβει το σύμφωνο μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν, να είχε στραπατσάρει σοβαρά την αυτοπεποίθηση του Μουσολίνι, ακόμη και να είχε αποτρέψει εντελώς τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Εν τούτοις, αυτή είναι απλή εικασία. Το βέβαιο είναι ότι η Ισπανική Δημοκρατία εξασθένισε σημαντικά την πολεμική ικανότητα της φασιστικής Ιταλίας. Επιπλέον, όσο η Δημοκρατία συνέχιζε να μάχεται, ο Χίτλερ δίσταζε να εξαπολύσει γενικευμένο πόλεμο και ως εκ τούτου οι Βρετανοί είχαν περισσότερο χρόνο να επανεξοπλιστούν. Η δικτατορία του Φράνκο ήταν η θεσμοποίηση της νίκης του. Σκόπιμα είχε επιδοθεί σε αργό πόλεμο φθοράς, με φρικιαστικές εκκαθαρίσεις σε όλα τα κατεκτημένα εδάφη, επενδύοντας έτσι στον τρόμο που θα στήριζε το μελλοντικό καθεστώς του.

Πάνω από 150.000 άνθρωποι εκτελέστηκαν από τους Φρανκικούς μεταξύ 1936 και 1943. Οι αιχμάλωτοι πολέμου αριθμούσαν πάνω από 500.000 και πολλοί υποχρεώθηκαν δια της βίας να συμμετέχουν σε «τάγματα εργασίας» ως σκλάβοι στην κατασκευή φραγμάτων, γεφυρών και αρδευτικών καναλιών. Περίπου 400.000 εξορίστηκαν, εκ των οποίων πολλοί δεν γύρισαν ποτέ. Μόνο μια μικρή μειονότητα που είχε κονδύλια ή κάποια κατάρτιση εξασφάλισε αξιοπρεπή διαβίωση, ως επί το πλείστον στη Λατινική Αμερική. 

Άλλοι, πιο κοντά στην Ισπανία, συνήθως εξαναγκάζονταν να μπουν στη Γαλλική Λεγεώνα των Ξένων, σε Γερμανικά σώματα εργασίας ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Γι’ αυτούς που έμειναν πίσω, ο φόβος ήταν τρόπος ζωής. Πολλοί που απελευθερώθηκαν από τις φυλακές ήταν σοβαρά άρρωστοι ή είχαν σπασμένο ηθικό από τον φόβο μήπως συλληφθούν ξανά. Η πείνα και η αδυναμία εύρεσης εργασίας υποχρέωσε τους Δημοκρατικούς σε μια εσωτερική εξορία. Η περιύμνητη ειρήνη του Φράνκο σήμαινε τη σιωπή του νεκροταφείου.

ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

Η ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Από το Πραξικόπημα στην Επανάσταση

Το στρατιωτικό κίνημα του στρατηγού Φράνκο τον Ιούλιο του 1936 δεν άρχισε μόνο τον εμφύλιο πόλεμο, αλλά προκάλεσε αμέσως και κοινωνική επανάσταση. Το γεγονός ότι οι στασιαστές δεν κατάφεραν να εξασφαλίσουν τον έλεγχο όλης της Ισπανίας, οφείλεται πρωταρχικά στην αντίσταση που προέβαλε η εργατική τάξη που ήταν οργανωμένη στη CNT και τη UGT. Αμέσως μετά το ξέσπασμα του πολέμου, οι αγρότες στη Δημοκρατική ζώνη κατέλαβαν ένα μεγάλο μέρος των εδαφών που ανήκαν σε φιλοφασίστες ιδιοκτήτες και μεγαλογαιοκτήμονες.

Η CNT προωθούσε, επιπλέον, τη συλλογική ιδιοκτησία και εκμετάλλευση της γης και τη συγκρότηση κολεκτίβων. Από την άλλη πλευρά, η σοσιαλιστική UGT κρατούσε πιο αμφίθυμη στάση απέναντι στην κολεκτιβοποίηση. Κάποια από τα μέλη της ήταν ενθουσιώδεις υποστηρικτές της επανάστασης, ενώ άλλοι επηρεασμένοι από την ηγεσία του PSOE και από το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν ένθερμοι εχθροί σε ότι θεωρούσαν παράλογα επαναστατικά πειράματα σε ακατάλληλες συνθήκες. Ολόκληρος ο διοικητικός μηχανισμός σε μεγάλο τμήμα της Δημοκρατικής Ισπανίας περιήλθε στα συνδικάτα και τις πολιτικές τους οργανώσεις.

Σε πολλές πόλεις, η αστυνομία είχε αντικατασταθεί από ένοπλες περιπόλους εργατών. Από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις και τα κόμματα δημιουργήθηκαν μονάδες πολιτοφυλακής στις οποίες συμμετείχαν τόσο άντρες όσο και γυναίκες. Ένα τεράστιο δίκτυο τοπικών επαναστατικών επιτροπών συντόνιζε τον ανεφοδιασμό των πόλεων, τις οικονομικές λειτουργίες, την απονομή της δικαιοσύνης, εν ολίγοις τις περισσότερες όψεις της κοινωνικής ζωής, που σχετίζονταν είτε με την παραγωγή είτε με την κουλτούρα.

Σε περιοχές όπου επικρατούσαν πιο ριζοσπαστικές ιδέες και ειδικά σε αρκετές αγροτικές κολεκτίβες, καταργήθηκε μέχρι και το χρήμα και η διανομή των παραγόμενων αγαθών γινόταν σύμφωνα με τις ανάγκες και όχι σύμφωνα με την παρεχόμενη εργασία.

Κολεκτιβοποιήσεις σε Πόλεις και Ύπαιθρο

Τα πιο εντυπωσιακά περιστατικά συνέβησαν στη Βαρκελώνη, όπου για μερικούς μήνες φαινόταν πράγματι ότι οι αναρχικοί υλοποιούσαν την πολυπόθητη επανάστασή τους. Τα συνδικάτα είχαν καταλάβει τα εργοστάσια, οι δημόσιες υπηρεσίες διευθύνονταν από τους ίδιους τους εργαζόμενους, οι μικροί καταστηματάρχες οργανώθηκαν σε κλαδικά συνδικάτα, τα πορνεία κλείστηκαν, εκκλησίες κάηκαν, οι πύλες των φυλακών άνοιξαν. Η κατάσταση στη Βαρκελώνη κατά τις πρώτες μέρες μετά την ήττα των στασιαστών παρουσιάζεται ως εξής από τον Abel Paz (1999):

«Ακόμη και στις πόρτες των εργοστασίων υπάρχουν οπλισμένοι άντρες. Τα τρόλεϊ και τα λεωφορεία λειτουργούσαν κάτω από τον εργατικό έλεγχο. Είχαν ακόμη κολεκτιβοποιηθεί τα τρένα και τα πλοία. Η βιομηχανία ήταν στα χέρια των εργατών και σε όλα τα παραγωγικά κέντρα κυμάτιζαν εμφανώς οι κόκκινες και μαύρες σημαίες. Η επανάσταση φαινόταν να είναι καθολική. Οι αλλαγές ήταν επίσης φανερές και στις κοινωνικές σχέσεις. Οι προηγούμενοι φραγμοί που συνήθως ξεχώριζαν αυθαίρετα τους άντρες από τις γυναίκες είχαν εξαφανιστεί». Η επανάσταση γνώρισε, όμως, ακόμα μεγαλύτερη εξάπλωση στην επαρχία. 

 

Η ριζωμένη κολεκτιβιστική παράδοση στον πληθυσμό πολλών αγροτικών περιοχών της χώρας είχε έρθει η ώρα να γνωρίσει την πρακτική κορύφωσή της. Σε ολόκληρη τη Δημοκρατική ζώνη, μεγάλη έκταση αγροτικής γης καταλήφθηκε και κολεκτιβοποιήθηκε, ενώ κομμούνες χωριών δημιουργήθηκαν σε πολλές περιοχές. Στην Αραγωνία και το Λεβάντε (οι επαρχίες της Βαλένθια και της Μούρθια) η αγροτική κολεκτιβοποίηση σημείωσε τα μεγαλύτερα επιτεύγματά της, χωρίς, ωστόσο, να λείπουν περιστατικά βίας και εξαναγκασμού.

Αν και η συμμετοχή στις κολεκτίβες ήταν εθελοντική, αρκετές φορές η παρουσία αναρχικών πολιτοφυλακών έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εδραίωση και τη διατήρησή τους. Ο Sam Dolgoff (1982) στο βιβλίο του για την Ισπανική επανάσταση συγκεντρώνει τα λιγοστά στατιστικά στοιχεία, που καταγράφονται σε σχετικά έργα και αναφορές, πάνω στην αγροτική και βιομηχανική κοινωνικοποίηση: 

• Στην Αραγώνα το κίνημα της κολεκτιβοποίησης επεκτάθηκε σε περισσότερο από τα τρία τέταρτα της γης, σχεδόν αποκλειστικά σε κοινότητες φιλικές προς τη CNT.

• Πάνω από τη μισή γη στη ζώνη των Δημοκρατικών είχε κολεκτιβοποιηθεί σε μια επαναστατική εμπειρία που αγκάλιασε άμεσα ή έμμεσα 7 - 8 εκατομμύρια ανθρώπους.

• Η γη που διανεμήθηκε νόμιμα στα πέντε χρόνια της αγροτικής μεταρρύθμισης από τις κυβερνήσεις της Δημοκρατίας ήταν 876.327 εκτάρια, ενώ μέσα σε λίγες βδομάδες η επανάσταση απαλλοτρίωσε 5.692.202 εκτάρια που καταλήφθηκαν άμεσα από τους χωρικούς.

• Οι αγροτικές κολεκτίβες έφτασαν τις 1700 κατανεμημένες ως εξής: 900 στο Λεβάντε, 400 - 500 στην Αραγωνία, 300 στην Καστίλη, 40 στην Καταλωνία, 30 στην Εξτρεμαδούρα, άγνωστος αριθμός στην Ανδαλουσία. Οι συνολικοί εργάτες στις κολεκτίβες υπολογίζονται σε 600.000 - 800.000, που μαζί με τις οικογένειές τους ξεπερνούν τα τρία εκατομμύρια.

• Όσον αφορά στην κολεκτιβοποιημένη βιομηχανία: το σύνολο σχεδόν βιομηχανίας και μεταφορών στην Καταλωνία, το 70% της βιομηχανίας στη Βαλένθια, το 30% στην Καστίλη και σημαντικός αριθμός βιομηχανιών στις επαρχίες του βορρά.

Μόνο στην πόλη της Βαρκελώνης κολεκτιβοποιήθηκαν και τέθηκαν κάτω από εργατικό έλεγχο πάνω από 3000 επιχειρήσεις. 

Η ΚΟΛΕΚΤΙΒΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΙΣΠΑΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ

Η περίπτωση των Αγροτικών Κολεκτίβων

Με την έναρξη του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου τον Ιούλιο του 1936, ξεσπάει στην Ισπανική χερσόνησο ένα κύμα κολεκτιβοποιήσεων. Οι κολεκτιβοποιήσεις εξαπλώνονται αρκετά γρήγορα σχεδόν σε όλες τις περιοχές που δεν έχουν καταληφθεί από τους εθνικιστές του Φράνκο. Η εμφάνιση τους, πολύ γρήγορα, προκαλεί το ενδιαφέρον ανθρώπων άλλων χωρών, οι οποίοι μοιράζονταν το ίδιο όραμα με αυτούς που διαδραμάτισαν κυρίαρχο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, τους Ισπανούς αναρχικούς.

Οι άνθρωποι αυτοί, μεταβαίνουν αμέσως στην Ισπανία,με κύριο στόχο να συμμετάσχουν στην Ισπανική επανάσταση και να καταγράψουν την πορεία της δημιουργίας και εξέλιξης των κολεκτίβων. Τα απομνημονεύματα και οι μαρτυρίες αυτών των ανθρώπων αποτελούν το κύριο υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την έρευνα του ζητήματος της κολεκτιβοποίησης σ' αυτήν την εργασία.

Σε μικρότερο βαθμό χρησιμοποιήθηκαν άρθρα και έρευνες ιστορικών που έχουν ασχοληθεί με την έρευνα επί του συγκεκριμένου ζητήματος. Πρέπει να σημειωθεί πως η εξέτασητης λειτουργίας των κολεκτίβων αποτελεί ένα αρκετά πολύπλοκο ζήτημα. Αυτό συμβαίνει αφενός λόγω της περιορισμένης μέχρι σήμερα ιστορικής έρευνας για την πορεία και την εξέλιξη της κολεκτιβοποίησης στον Ισπανικό εμφύλιο, και αφετέρου, λόγω της ιδεολογικής βάσης αυτού του ζητήματος. 

Για να κατανοήσουμε από την πλευρά μας βασικά σημεία επί του ζητήματος θα παρουσιάσουμε αρχικά, ορισμένα στοιχεία της ιδεολογικής αφετηρίας των κολεκτιβοποιήσεων και θα συνεχίσουμε με μία συνοπτική παρουσίαση της πορείας της ιστορικής έρευνας για το ζήτημα των κολεκτίβων. Σύμφωνα με τον Σαμ Ντολγκόφ (Sam Dolgoff), «ο Ισπανικός αναρχισμός πηγάζει από δύο πηγές: την εγγενή αντιεξουσιαστική παράδοση στις αγροτικές κολεκτίβες και τις βαθειά ριζωμένες και αγωνιστικές ομοσπονδιακές (φεντεραλιστικές) τάσεις, εκφραζόμενες στις αναρχοσυνδικαλιστικές οργανωτικές αρχές του Μπακούνιν».

Οι τάσεις αυτές χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και έχουν ως σημείο αναφοράς το συνέδριο της Πρώτης Διεθνούς το 1872 στη Χάγη, όπου έγινε και η μεγάλη ρήξη μεταξύ Μαρξιστών και Μπακουνιστών. Το Ισπανικό Τμήμα της Διεθνούς, το οποίο είχε ιδρυθεί με τη βοήθεια του Φανέλι, ενός Ιταλού αναρχικού που είχε μεταβεί 2 χρόνια νωρίτερα στην Ισπανία για να μεταδώσει τις ιδέες του αναρχισμού, πήρε θέση υπέρ της πτέρυγας του Μπακούνιν. 

Η CNT (Εθνική Συνομοσπονδία Εργατών) δημιουργήθηκε το 1911 και περιέλαβε μεγάλο μέρος των Ισπανών αγροτών κι εργατών στη βάση ενός αυτοδιαχειριστικού κομμουνισμού. Στα 1931 δημιουργήθηκε η FAI (Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία) με κύριο σκοπό τον θεωρητικό προσανατολισμό της CNT και στις αρχές του 1936 ψηφίστηκε το προλεταριακό πρόγραμμα της Σαραγόσα που αποτέλεσε μερικούς μήνες αργότερα τη θεωρητική βάση για τη δημιουργία κολεκτίβων στο στρατόπεδο των δημοκρατικών.

Βασικά στοιχεία του αναρχισμού όπως εκφράστηκε κατά τη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου, είναι ο αντιεξουσιαστικός φεντεραλισμός και ο ελευθεριακός κομμουνισμός. Δηλαδή, η ελεύθερη σύνδεση αυτόνομων κοινοτήτων στη βάση μιας κοινής ομοσπονδίας, η άνευ όρων κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, η κατάληψη των μέσων παραγωγής, με εργατική αυτοδιαχείριση και γενικευμένη κοινωνική αυτοδιεύθυνση, η αμεσοδημοκρατική λειτουργία και η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής κατά τη διάρκεια μιας κοινωνικής επανάστασης.

Αυτά τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά παρουσιάζουν ήδη έναν λόγο για τη διαμάχη που εμφανίστηκε στην ιστοριογραφία για το ζήτημα των κολεκτιβοποιήσεων. Όπως εξηγείται παραπάνω, οι πρώτες περιγραφές των εργατικών και αγροτικών κολεκτίβων γράφτηκαν από σύγχρονους των γεγονότων, οι οποίοι ήταν φιλικοί προς τον αναρχισμό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο Αουγκουστίν Σούχυ, ο Χοσέ Πειράτς και ο Γκαστόν Λεβάλ.

Μία συνοπτική επισκόπηση της ιστοριογραφίας για την κολεκτιβοποίηση κατά τη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου, που καλύπτει ως ένα βαθμό την ιστοριογραφική πορεία του ζητήματος, δίνεται από τον Μάικλ Σάιντμαν (Michael Seidman) σ’ ένα άρθρο του για τις αγροτικές κολεκτίβες.

Η Κολεκτιβοποίηση στην Ύπαιθρο

Οι απαλλοτριώσεις γης είχαν ξεκινήσει πριν από το πραξικόπημα της 17ης Ιουλίου κι έπειτα από αυτό απέκτησαν χαρακτήρα μαζικής κοινωνικής επανάστασης. Στη ζώνη των Δημοκρατικών, εμφανίστηκε αμέσως το πρόβλημα του επισιτισμού, καθώς οι στρατιές τουΦράνκο είχαν κυριαρχήσει στις πιο παραγωγικές περιοχές της χώρας (ιδιαίτερα στους τομείςτων σιτηρών και της κτηνοτροφίας). Επίσης, παρά το ότι διέθεταν το μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανίας, αντιμετώπισαν προβλήματα στην εξεύρεση πρώτων υλών.

Από την άλλη πλευρά,ενώ διατήρησαν τον έλεγχο του κρατικού χρυσού και των μεγαλύτερων τραπεζών, αντιμετώπισαν προβλήματα με τους ξένους επενδυτές. Η κατάσταση αυτή, τους έστρεψε στην αναζήτηση βοήθειας από την ΕΣΣΔ, γεγονός που θα έδινε αργότερα τη δυνατότητα σε αυτήν να παρεμβαίνει στη λειτουργία των κολεκτιβοποιημένων γαιών και επιχειρήσεων. Με την έκρηξη του εμφυλίου πολέμου τον Ιούλιο του 1936 χωρικοί στη ζώνη των Δημοκρατικών άρχισαν να κατάσχουν τη γη αστών και εθνικιστικών. 

Οι πολιτικές δυνάμεις που συμμετείχαν ενεργά στη διαδικασία των κολεκτιβοποιήσεων ήταν η CNT (Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας) και η UGT (Γενική Ένωση Εργατών). Η πρώτη ήταν υπέρ της συλλογικής ιδιοκτησίας και της εκμετάλλευσης της γης, ενώ η δεύτερη είχε μία πιο αμφιταλαντευόμενη στάση απέναντι στην κολεκτιβοποίηση. Ορισμένα μέλη της υποστήριζαν την κολεκτιβοποίηση, ενώ άλλα, κυρίως λόγω της επιρροής που δέχονταν από το Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα, την αντιμετώπιζαν ως «ασύνετο επαναστατικό πείραμα».

Πρέπει να επισημανθεί πως σε αντίθεση με τις αναγκαστικές κολεκτιβοποιήσεις που είχαν λάβει χώρα στην Σοβιετική Ένωση, οι κολεκτιβοποιήσεις της Ισπανίας δεν είχαν ένα κοινό πρότυπο, ούτε κάποια δύναμη πρόθυμη να επιβάλλει τη γενικευμένη κολεκτιβοποίηση με τη βία. Αντίθετα, αυθόρμητες πρωτοβουλίες εργαζομένων και συνδικαλιστικές επιτροπές άρχισαν να καταλαμβάνουν επιχειρήσεις και κτήματα που ανήκαν σε ιδιοκτήτες φιλικά προσκείμενους στους πραξικοπηματίες, οι οποίοι με την έναρξη του εμφυλίου είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν τις περιοχές, που δεν είχαν περάσει στον έλεγχο των στρατιωτικών.

Η κολεκτιβοποίηση στην ύπαιθρο θεωρείται ότι ξεπέρασε σε έκταση και σε βάθος την κολεκτιβοποίηση στις πόλεις. Αφενός, λόγω της απόστασης της υπαίθρου από τα κέντρα εξουσίας, που βρίσκονταν στις πόλεις κι αφετέρου, διότι η Ισπανία ήταν κυρίως αγροτική χώρα και η βιομηχανική της ανάπτυξη ήταν ακόμη σε χαμηλά επίπεδα. Σε γενικές γραμμές η κολεκτιβοποίηση εξαπλώθηκε σε σημεία κάθε περιοχής από την πλευρά των Δημοκρατικών. Κολεκτίβες δημιουργήθηκαν στις περιοχές της Λεβάντε, της Καστίλης, της Αραγώνας, της Καταλωνίας, των Αστουριών και της Ανδαλουσίας. 

Το μέγεθος των κολεκτιβοποιήσεων διέφερε ανάλογα με την περιοχή, ανάλογα με την πολιτική δύναμη που υπερίσχυε εκεί και ανάλογα με τις επιρροές που είχε δεχτεί ο τοπικός πληθυσμός από τις αναρχικές ιδέες κατά τα προηγούμενα χρόνια. Για παράδειγμα, στην Καταλωνία, όπου κυριαρχούσε μικρή και η μέση ιδιοκτησία και οαγρότης είχε ισχυρές ατομικιστικές παραδόσεις, η κοινωνικοποίηση περιορίστηκε σε μερικές κολεκτίβες. Στην Καστίλλη σχηματίστηκαν περίπου 300 κολεκτίβες με 100.000 μέλη. Αντίθετα,στις Αστουρίες οι απόπειρες κολεκτιβοποιήσεων καταπνίγηκαν σχετικά νωρίς.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αραγώνας, όπου κοινωνικοποιήθηκαν γύρω στα ¾ της γης. Σε αυτήν την περιοχή, η κολεκτιβοποίηση εξέλαβε ιδιαίτερα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά. Εκτός από τα μέσα παραγωγής, επεκτάθηκε και στα καταναλωτικά προϊόντα. Ολόκληρη η οικονομία ελεγχόταν από τοπικές επιτροπές που αποφάσιζαν για τα θέματα της παραγωγής, για τη διανομή των προϊόντων «ανάλογα με τις ανάγκες» του πληθυσμού και για την παροχή υπηρεσιών. Η προσχώρηση στις κολεκτίβες ήταν κυρίως εθελοντική. 

Τα εργασιακά θέματα που αφορούσαν την κατεύθυνση και το συντονισμό, την ανταλλαγή και την εμπορικοποίηση των προϊόντων διευθύνονταν από το Συμβούλιο της Αραγώνας. Το όργανο αυτό ελεγχόταν από τους αναρχικούς αλλά περιελάμβανε και μέλη του Λαϊκού Μετώπου και,επίσης, αναγνωριζόταν από την κεντρική κυβέρνηση. Μέσα από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό, πως το φαινόμενο της κολεκτιβοποίησης για να αναλυθεί και να εξεταστεί επαρκώς πρέπει αφενός να εξεταστεί μέσα στο σύνολο των εξελίξεων του ισπανικού εμφυλίου πολέμου και αφετέρου να τεθεί και στο διεθνές πλαίσιο της εποχής. 

Λειτουργία και Συντονισμός της Κολεκτίβων της Υπαίθρου

Σε αυτό το σημείο, πρέπει να αναφερθεί πως οι πληροφορίες που χρησιμοποιούνται για την κολεκτιβοποίηση στην ύπαιθρο, προέρχονται κυρίως από μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν σε αυτές. Αυτό συμβαίνει, διότι οι πληροφορίες για την λειτουργία και το συντονισμό των κολεκτίβων εξηγούνται πιο αναλυτικά και με περισσότερα παραδείγματα σε αυτά τα εγχειρίδια, ενώ οι περισσότερες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν αργότερα πραγματεύονται κυρίως τα οικονομικά αποτελέσματα των κολεκτίβων και τα προβλήματα που αντιμετώπισαν. 

Επομένως, πρέπει να διευκρινιστεί πως υποθάλπεται ο κίνδυνος της υποκειμενικότητας και οι πληροφορίες που αναφέρονται θα πρέπει να λαμβάνονται από τον αναγνώστη με επιφύλαξη. Η κολεκτιβοποίηση στην ύπαιθρο επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις αντιφασιστικές επιτροπές που ιδρύθηκαν ανά τόπους με την έναρξη του εμφυλίου πολέμου. Οι επιτροπές αυτές,στην αρχή, αντικατέστησαν τα κοινοτικά συμβούλια και αργότερα μετασχηματίστηκαν σε δημοτικά συμβούλια με αναλογική αντιπροσώπευση. 

Στις περισσότερες περιπτώσεις το συνδικάτο ή το κόμμα που πλειοψηφούσε στα δημοτικά συμβούλια υποδείκνυε ένα από τα μέλη του για δήμαρχο ή πρόεδρο του νέου συμβουλίου. Τα απαλλοτριωμένα χωράφια μεταβιβάζονταν στα συνδικάτα και τα συνδικάτα οργάνωσαν τις περισσότερες από τις πρώτες κολεκτίβες. Οι άνθρωποι που συμμετείχαν στις κολεκτίβες δημιουργούσαν το πρόγραμμα για την πορεία της κολεκτίβας. Στις περιπτώσεις που η CNT και η UGT δε συμφωνούσαν για τον τρόπο οργάνωσης της κολεκτίβας, τότε συνήθως δημιουργούνταν δύο κολεκτίβες. 

Η έκταση της κολεκτίβας εξαρτιόταν από τον πληθυσμό και τον πολιτικό προσανατολισμό των κολεκτιβιστών. Η δουλειά στις κολεκτίβες γινόταν από ομάδες εργατών, με επικεφαλή έναν αγρότη εκλεγμένο από κάθε ομάδα. Όλοι οι επικεφαλείς των ομάδων καθώς και τα μέλη της επιτροπής διοίκησης των κολεκτίβων εκλέγονταν από τη γενική συνέλευση όλων των εργατών. Η γενική συνέλευση αποφάσιζε για όλα τα σοβαρά θέματα και έδινε οδηγίες στους επικεφαλείς των ομάδων και στην επιτροπή διοίκησης. Σε ένα ευρύτερο επίπεδο τα τοπικά συμβούλια οργανώθηκαν σε Ομοσπονδίες. 

Χαρακτηριστικά μπορούν να αναφερθούν η «Αγροτική Ομοσπονδία της Λεβάντε» (900 κολεκτίβες) και η «Ομοσπονδία Κολεκτίβων της Αραγώνας» (500 κολεκτίβες). Όπως αναφέρει ο Γκαστόν Λεβάλ η «Ομοσπονδία της περιοχής της Λεβάντε», που οργανώθηκε από τη CNT, ήταν μία αγροτική ομοσπονδία που κάλυπτε 5 επαρχίες με πληθυσμό 1.650.000 στην αρχή του εμφυλίου πολέμου και με ποσοστό 78% της πιο εύφορης γης της Ισπανίας. Προς τα τέλη του 1938 συμμετείχαν σε αυτήν περίπου 900 κολεκτίβες και το 40% του συνολικού πληθυσμού αυτών των επαρχιών ζούσε σε αυτές.

Σε αντίθεση με τις κολεκτίβες της Αραγώνας, όπου κυριαρχούσε η πολιτοφυλακή της CNT - FAI, στη Λεβάντε κυριαρχούσε η ειδική αστυνομία της Δημοκρατικής κυβέρνησης. Αυτό σήμαινε πως όλες οι κολεκτίβες έπρεπε να συνεννοούνται με τα τοπικά συνδικάτα τα οποία αποτελούσαν έναν ενδιάμεσο σύνδεσμο ανάμεσα στους κολεκτιβιστές και στους μικροϊδιοκτήτες γης. Και η μία και η άλλη πλευρά αρχικά οργάνωσαν δικές τους διοικητικές επιτροπές για την αγροτική παραγωγή και ξεχωριστές αποθήκες προϊόντων,

Στη συνέχεια όμως ενοποιήθηκαν δημιουργώντας μεικτές επιτροπές για να αποφύγουν τη διπλή εργασία και να βελτιώσουν τα αποτελέσματα της παραγωγής. Ένα ενδιαφέρον επίτευγμα της Αγροτικής Ομοσπονδίας της Λεβάντε παρατίθεται από τον Αουγκουστίν Σούχυ. Οι ενωμένες αγροτικές κολεκτίβες καλλιεργούν πορτοκαλιές, ρύζι, λαχανικά και φρούτα και ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής εξάγεται στη Γαλλία, στην Ελβετία και στις Σκανδιναβικές χώρες.

Η Ομοσπονδία της Λεβάντε παραχωρεί δάνεια σε λιγότερο ανθηρές περιφερειακές κολεκτιβιστικές ενώσεις. Νοσοκομεία και ολόκληρα τμήματα στρατού εφοδιάζονται με τρόφιμα που στέλνει η ένωση της Λεβάντε. Ένα από τα ζητήματα που απασχόλησε ιδιαίτερα τους ανθρώπους που συμμετείχαν στις κολεκτίβες ήταν η διαδικασία της ανταλλαγής των παραγόμενων προϊόντων. Το όλο ζήτημα επικεντρώθηκε γύρω από τη θέση περί κατάργησης του χρήματος και τη διαδικασία που θα έπρεπε να αντικαταστήσει τη μορφή του μισθού και τις ανταλλαγές μέσω αυτού. 

 

Οι περισσότερες κολεκτίβες, με κύριο στόχο να εξασφαλίσουν ίση και δίκαιη κατανομή των αγαθών και να εμποδίσουν την αποταμίευση και την κερδοσκοπία, επεξεργάστηκαν δικά τους συστήματα ανταλλαγής, τα οποία περιελάμβαναν: την έκδοση τοπικών νομισμάτων υπό μορφή αποδείξεων, μαρκών, βιβλιαρίων, μερίδων, πιστοποιητικών, κουπονιών κ.λπ. τα οποία δεν είχαν καμία ισχύ έξω από την κολεκτίβα. Το εθνικό νόμισμα, «η πεσέτα», διατηρήθηκε σε περιοχές,όπου το δημοκρατικό κράτος ήταν πιο ισχυρό ή σε εκείνες τις περιπτώσεις κολεκτίβων που δεν είχαν προσαρμοστεί στο νέο σύστημα ή που είχαν άλλη οικονομική μορφή λειτουργίας.

Όπως αναφέρει ο Πειράτς, «κάτω από τη συνεχή πίεση των πολιτικό - στρατιωτικών περιστάσεων, οι πρώτες προσπάθειες για την κατάργηση του χρήματος και της μισθωτής εργασίας έπρεπε να εγκαταλειφθούν και να αντικατασταθούν με το οικογενειακό μεροκάματο». Έτσι, το σύστημα ανταμοιβής στις κολεκτίβες κατέληξε να είναι ο λεγόμενος οικογενειακός μισθός,σύμφωνα με τον οποίο κάθε μέλος πληρωνόταν σε χρήματα ή σε είδος, ανάλογα με τις ανάγκες και τα οικογενειακά του βάρη.

Όλα τα παραπάνω οδήγησαν στην ύπαρξη 250 - 300 ειδών τοπικού χρήματος, βιβλιαρίων, αποδείξεων, κουπονιών κ.ο.κ. Για να συντονιστεί καλύτερα αυτή η διαδικασία ορισμένες περιοχές πήραν και πιο συγκεκριμένες αποφάσεις. Για παράδειγμα, το «Συνέδριο των Αγροτικών Κολεκτίβων της Αραγώνας», ενέκρινε ομόφωνα την αντικατάσταση τοπικών νομισμάτων με ένα κανονικό βιβλιάριο μερίδων για όλες τις κολεκτίβες της Αραγώνας,αφήνοντας σε κάθε κολεκτίβα τον καθορισμό της ποσότητας των αγαθών που θα χορηγούνταν σε κάθε οικογένεια ή σε μοναχικά άτομα.

Τέλος, πρέπει να επισημανθεί πως από το 1937 η UGT δέχτηκε τα κριτήρια του PCE και του Υπουργείου Γεωργίας, και προσπάθησε να αντικαταστήσει τον οικογενειακό μισθό, τον οποίο συνέχιζε να υπερασπίζεται η CNT, με ένα μισθό που θα αντιστοιχούσε στην αποδοτικότητα. Επιδίωξε δηλαδή να συνδέσει την αμοιβή με την παραγωγικότητα, κάτι που αποτελούσε το αντίθετο από αυτό που προσπαθούσαν να επιτύχουν οι κολεκτιβιστές («από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητες του, για τον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του») κι επίσης διάκριση εις βάρος των γυναικών.

Προβλήματα της Κολεκτιβοποίησης στην Ύπαιθρο

Ενώ, κατά γενική ομολογία οι κολεκτιβοποιήσεις της υπαίθρου παρουσίασαν πολλά επιτεύγματα στις διαδικασίες λειτουργίας και συντονισμού τους κατά τη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου, εμφάνισαν επίσης και αρκετά προβλήματα. Τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι αγροτικές κολεκτίβες ήταν το ζήτημα της αυτάρκειας, το ζήτημα του «κολεκτιβιστικού εγωισμού» σε σύνδεση με την αυτάρκεια, οι επιθέσεις και οι λεηλασίες στρατευμάτων στις κολεκτίβες και ορισμένα εσωτερικά λειτουργικά ζητήματα.

Όπως η επιλεκτική διαδικασία εισαγωγής νέων μελών στις κολεκτίβες και η αντιμετώπιση των γυναικών που εργάστηκαν στις κολεκτίβες. Από την πρώτη στιγμή, πολλές κολεκτίβες έδωσαν βάρος στην αυτάρκεια και στην αυτονομία τους, μία τακτική που επονομάστηκε από κάποιους ως «κολεκτιβιστικός εγωισμός». Ένα παράδειγμα«κολεκτιβιστικού εγωισμού», ήταν η άρνηση ορισμένων κολεκτίβων να μοιραστούν τα οχήματα που είχαν στη διάθεση τους, επιδεινώνοντας το ήδη σοβαρό πρόβλημα της έλλειψης μεταφορικών μέσων, με αποτέλεσμα διάφορα προϊόντα να μην μπορούν να μετακινηθούν για να διατεθούν στην αγορά.

Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με άλλα παρόμοια παραδείγματα, οδήγησε γρήγορα στον κατακερματισμό της αγοράς αγροτικών προϊόντων και στην υποβάθμιση της εμπορευματοποίησης των τροφίμων. Το πρόβλημα επιχειρήθηκε να λυθεί με τη χρήση δελτίων διανομής, η οποία ωστόσο οδήγησε στη μαύρη αγορά στα μετόπισθεν των Δημοκρατικών και, συνεπώς, σε εκτροπή από το πνεύμα του κολεκτιβισμού. Έτσι σύντομα οι κολεκτίβες και οι δήμοι άρχισαν να εκτυπώνουν και να ανταλλάσουν χαρτονομίσματα, αμφισβητώντας έτσι τη συμβολική κατάργηση του χρήματος από το κίνημα του ελευθεριακού κομμουνισμού. 

Το παραπάνω πρόβλημα θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη σε συνδυασμό με την συγκυρία του πολέμου, καθώς ως ένα βαθμό ήταν και παράγωγο των πολεμικών εξελίξεων και των αντιδράσεων ανθρώπων από την πλευρά των δημοκρατικών που ήταν αντίθετοι στην κολεκτιβοποίηση. Χαρακτηριστικά, μπορεί να αναφερθεί ο φόβος που κυριαρχούσε στις κολεκτίβες ότι οι αστυνομικοί της Δημοκρατίας ή οι στρατιώτες μπορεί να επενέβαιναν σε αυτές και να πραγματοποιούσαν κατασχέσεις των προϊόντων τους. Τέτοιο ήταν το παράδειγμα της Ταρντιέντα (Ουέσκα).

Εκεί, μέλη της Αντιφασιστικής Επιτροπής είχαν κατηγορήσει μία φάλαγγα πολιτοφυλάκων, που μάλλον αποτελείτο από μέλη του PSUC, ότι είχε λεηλατήσει και είχε καταστρέψει εντελώς την κωμόπολη. Άλλα παρόμοια περιστατικά εκδηλώθηκαν στη Ριμπαρόχα και στη Λιίρια (Βαλένθια). Ο Ντανιέλ Γκιερίν (Daniel Guérin) αναφέρει ένα αντίστοιχο παράδειγμα: Η 11η κινητή μεραρχία με διοικητή τον Λίστερ βοηθούμενη από τεθωρακισμένα πέρασε στη δράση ενάντια στις κολεκτίβες. Μπήκε στην Αραγώνα σα να ‘ταν εχθρικό έδαφος.

Οι υπεύθυνοι των κολεκτιβοποιημένων επιχειρήσεων πιάστηκαν, οι έδρες τους καταλήφθηκαν κι έπειτα κλείστηκαν,οι επιτροπές διαχείρισης διαλύθηκαν, τα κοινοτικά μαγαζιά λεηλατήθηκαν 30% από τις κολεκτίβες της Αραγώνας καταστράφηκαν ολοκληρωτικά. Παρόμοια γεγονότα αναφέρει και ο Αουγκουστίν Σούχυ (Augustin Souchy). Με την πρόφαση ότι η κυβέρνηση σαν έκφραση της γενικής θέλησης του λαού έχει το δικαίωμα να καθορίζει νέα πορεία, δημιούργησε αναρίθμητες δυσκολίες στο κολεκτιβιστικό κίνημα. Κατασχέθηκαν κτήρια της ένωσης (Λεβάντε) και αγροτικά προϊόντα, και επιτάχθηκαν φορτηγά αυτοκίνητα.

Οι κολεκτιβιστές που αμύνονταν ενάντια στην ανάρμοστη επέμβαση της κρατικής γραφειοκρατίας, συλλαμβάνονταν από την αντιφασιστική κυβέρνηση της Δημοκρατίας. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι οι εξωτερικές πιέσεις ενέτειναν τις δυσκολίες στο εσωτερικό των αγροτικών κολεκτίβων. Ένα αποτέλεσμα των δυσκολιών που αντιμετώπισαν ήταν και η σταδιακή μείωση της εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών των κολεκτίβων. Αυτό,δημιούργησε αρνητικό κλίμα στο εσωτερικό τους και αρκετές κολεκτίβες άρχισαν να γίνονται πιο επιλεκτικές στην εισαγωγή νέων μελών.

Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις θεσπίστηκαν κανόνες με σκοπό να μειωθεί ο αριθμός των μη παραγωγικών μελών και σε άλλες δημιουργήθηκε αντιπαράθεση αναφορικά με το αν θα έπρεπε να παρέχονται κίνητρα για την εργασία ή αν θα έπρεπε να διατηρηθεί ο οικογενειακός μισθός. Όλα αυτά ήταν παράγωγα και της σταδιακής μείωσης της αγροτικής παραγωγής που ενέτεινε τις δυσκολίες εν καιρώ πολέμου. Τελικά, έπειτα από πιέσεις η CNT υπέγραψε ένα κοινό πρόγραμμα με την UGT το Μάρτιο του 1938, με βάση το οποίο καταργούνταν ο οικογενειακός μισθός και οι απολαβές των εργατών συνδέθηκαν με την παραγωγικότητα τους.

Ένα ακόμη σημαντικό ζήτημα κατά τη διάρκεια των κολεκτιβοποιήσεων που έφερε αντιφατικά χαρακτηριστικά ήταν η θέση της γυναίκας σε αυτές. Ο εμφύλιος πόλεμος οδήγησε στη μείωση των διαθέσιμων εργατικών χεριών. Πολλοί είχαν στρατολογηθεί και άλλοι είχαν μεταβεί στα αστικά κέντρα λόγω υψηλότερων αμοιβών και καλύτερων ευκαιριών σε ορισμένα επαγγέλματα. Αυτό οδήγησε στη συμμετοχή των γυναικών στις δουλειές των αγροτικών κολεκτίβων.

Το ότι η θέση της γυναίκας στην Ισπανία του μεσοπολέμου ήταν ακόμη αυτή της νοικοκυράς, δημιούργησε δυσκολίες στην αρχή αφενός στο να πειστούν οι γυναίκες να δουλέψουν σε αυτές και αφετέρου, στη θέση τους μέσα στις κολεκτίβες σε σχέση με τους άντρες. Χαρακτηριστικά, σε πολλές κολεκτίβες πληρώνονταν λιγότερο από τους άντρες, σε ορισμένες αποβάλλονταν οι ανύπαντρες γυναίκες και σε άλλες δεν μπορούσαν να ψηφίσουν. Τα παραπάνω αποτελούν τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι αγροτικές κολεκτίβες, χωρίς να καλύπτουν βέβαια όλες τις προεκτάσεις τους. 

Παρόλα αυτά συνθέτουν μία γενική εικόνα για την κατάσταση που επικρατούσε στις κολεκτίβες της υπαίθρου και τα όρια που επέδειξαν σε μία εμπόλεμη περίοδο. Μπορεί ο πόλεμος να πυροδότησε την επαναστατική ορμή του αναρχικού κινήματος της Ισπανίας, αλλά επηρέασε αναπόφευκτα και την εξέλιξη τους.

Συμπεράσματα

Με βάση όσα έχουν αναφερθεί στα παραπάνω, μπορούν να διεξαχθούν ορισμένα γενικά συμπεράσματα αναφορικά με τη λειτουργία των κολεκτίβων της υπαίθρου. Το φαινόμενο της κολεκτιβοποίησης βασίζεται σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό υπόβαθρο και με βάση αυτό θα πρέπει να αξιολογηθεί. Σε γενικές γραμμές, τα βασικά χαρακτηριστικά του αναρχισμού, όπως περιγράφηκαν στην εισαγωγή της εργασίας, εφαρμόστηκαν σε αρκετές περιπτώσεις.

Βέβαια, δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν την κοινωνική επανάσταση και να εφαρμόσουν τον αναρχικό κομμουνισμό που αποτελούσε τον τελικό στόχο τους. Παρόλα αυτά,οι μορφές λειτουργίας και συντονισμού των αγροτικών κολεκτίβων που εμφανίστηκαν την περίοδο του εμφυλίου πολέμου στην Ισπανία, έχουν να επιδείξουν αρκετά επιτεύγματα. Αρχικά, σε αρκετές κολεκτίβες φαίνεται να επιτεύχθηκε η ισότητα των μελών των κολεκτίβων με την εφαρμογή πληρωμής μέσω οικογενειακού μισθού. 

Επίσης, μέσω του οικογενειακού μισθού επιτεύχθηκε η αποφυγή συσσώρευσης κεφαλαίου από τους κολεκτιβιστές. Παράλληλα, δοκιμάστηκαν και σε αρκετές περιπτώσεις πέτυχαν οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων και συντονισμού των κολεκτίβων μέσα από αμεσοδημοκρατικές συνελεύσεις. Βέβαια, όσα αναφέρονται παραπάνω, θα πρέπει να συνδεθούν και να αξιολογηθούν με τις παράλληλες με αυτά εξελίξεις, που αναπόφευκτα επηρέασαν την πορεία και την εξέλιξη των κολεκτιβοποιήσεων. 

Η έναρξη του εμφυλίου πόλεμου επέδρασε στη μαζικότητα της εμφάνισης των κολεκτίβων στο στρατόπεδο των δημοκρατικών, παράλληλα όμως επηρέασε και την εξέλιξη τους. Η αντιπαράθεση των κολεκτιβιστών με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας φαίνεται πως αφενός δυσχέρανε τις συνθήκες του πολέμου στο στρατόπεδο των δημοκρατικών δημιουργώντας άλλον έναν εμφύλιο στο εσωτερικό του και αφετέρου, διευκόλυνε την προέλαση του Φράνκο σε όλο και περισσότερες περιοχές. Οι συνθήκες αυτές επηρέασαν αρνητικά και τις κολεκτίβες στο εσωτερικό τους. 

Όσο πιο δύσκολη κι επισφαλής γινόταν η θέση των κολεκτίβων με την εξέλιξη του πολέμου, τόσο οξυνόταν ο κολεκτιβιστικός εγωισμός, οδηγώντας αρκετές κολεκτίβες που φοβούνταν πως δε θα επιβιώσουν στην απομόνωση. Επιπλέον, πολλές ήταν οι κολεκτίβες που καταστράφηκαν από ανθρώπους του στρατοπέδου των δημοκρατικών λόγω πολιτικής αντιπαράθεσης. Επιπροσθέτως, είναι εμφανές πως η ανασφάλεια των κολεκτίβων μέσα στον πόλεμο οδήγησε σε πιο αυστηρούς και παράλληλα αποδοτικούς όρους εργασίας από τους συμμετέχοντες. Γεγονός που παρέκκλινε από της ιδεολογικές τους αφετηρίες, όπως εκφράστηκαν στην αρχή της δημιουργίας των κολεκτίβων.

Το ζήτημα που προκύπτει για τη θέση των γυναικών και την αντιμετώπιση που δέχτηκαν σε ορισμένες περιπτώσεις από τους άντρες των αγροτικών κολεκτίβων, παρουσιάζει ορισμένες ιδεολογικές αντιφάσεις, που όμως είναι αρκετά δύσκολο να αξιολογηθούν από μόνες τους. Η ανάλυση της θέσης της γυναίκας μέσα στις κολεκτίβες θα πρέπει να συνδεθεί με τη θέση των γυναικών πριν από την έναρξη του ισπανικού εμφυλίου πολέμου και να αξιολογηθεί και σε σχέση με την χειραφέτηση από την ίδια την πλευρά των γυναικών κι όχι μόνο από την αντιμετώπιση που δέχτηκαν σε ορισμένες περιπτώσεις από τους άντρες των κολεκτίβων.

Συμπερασματικά, μπορούμε να καταλήξουμε πως η κολεκτιβοποίηση στην ύπαιθρο κατάφερε να δημιουργήσει καινοτόμες δομές κοινωνικής οργάνωσης και σε αρκετές περιπτώσεις να αποδείξει ότι η ιδεολογία στην οποία βασίστηκε μπορούσε να έχει αποτέλεσμα στην πράξη. Επίσης, τα περισσότερα από τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι κολεκτίβες είχαν άμεση σχέση με τη πολεμική συγκυρία μέσα στην οποίο δημιουργήθηκαν. 

Αυτό σημαίνει πως είναι αρκετά δύσκολο σήμερα να καθορίσουμε και να αξιολογήσουμε με ασφάλεια τι δρόμο θα ακολουθούσαν αν ο πόλεμος είχε διαφορετική έκβαση και αν θα ξεπερνούσαν τα προβλήματα τους υπό διαφορετικές συνθήκες. Αυτό που μπορούμε να πούμε με ασφάλεια είναι ότι ορισμένα από τα προβλήματα που εμφανίστηκαν ήταν απόρροια της πολεμικής συγκυρίας, ενώ άλλα απότοκα κοινωνικών συμπεριφορών και αντιφάσεων που προϋπήρχαν των κολεκτίβων και για να ξεπεραστούν θα χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια από την πλευρά των ανθρώπων που συμμετείχαν σε αυτές.

Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΟΦΥΛΑΚΩΝ

Καθώς, όμως, τα αποθέματα οπλισμού και πρώτων υλών άρχιζαν να σπανίζουν, ενώ ο πόλεμος συνεχιζόταν και οι κυβερνήσεις της Αγγλίας και της Γαλλίας εμπόδιζαν την κυβέρνηση να αποκτήσει πηγές προμηθειών στο εξωτερικό, οι δυσκολίες μιας οικονομίας που διευθυνόταν από αυτόνομες επιτροπές έγιναν ολοφάνερες και το αίτημα των δυνάμεων του Λαϊκού Μετώπου και, κυρίως, των κομμουνιστών για συγκεντρωτισμό άρχισε να κερδίζει έδαφος. 

Πέρα από την οικονομία, οι δυσκολίες της εφαρμογής των επαναστατικών ιδεών ήταν ακόμα πιο εμφανείς στο θέμα του στρατού, το οποίο αποτέλεσε ζήτημα οξείας αντιπαράθεσης των αναρχικών με τις υπόλοιπες Δημοκρατικές δυνάμεις και την κυβέρνηση. Ο αντι-ιεραρχικός χαρακτήρας αυτοδιεύθυνσης των εργατικών πολιτοφυλακών άρχισε να υποχωρεί, αφενός επειδή οι ανάγκες του πολέμου απαιτούσαν μεγαλύτερη πειθαρχία και κεντρικό έλεγχο και, αφετέρου, λόγω της απειλής του μη εξοπλισμού τους από την κυβέρνηση που είχε θέσει ως στόχο τη στρατιωτικοποίησή τους και την ανασυγκρότηση τακτικού στρατού.  

Το κυβερνητικό διάταγμα, τον Οκτώβριο του 1936, για τη στρατιωτικοποίηση των πολιτοφυλακών, την επαναφορά των στρατιωτικών αξιωμάτων και του Στρατιωτικού Κώδικα, συνάντησε τη σθεναρή αντίδραση της πλειοψηφίας των αναρχικών αγωνιστών και των μαχητών του POUM. Ενδεικτική της θέσης τους απέναντι στη νέα κατάσταση είναι η παρακάτω ανακοίνωση Μαδριλένων πολιτοφυλάκων της CNT: «Με ποιο δικαίωμα η σημερινή κυβέρνηση φτιάχνει νέες αλυσίδες για το προλεταριάτο, τη στιγμή που αυτό το ίδιο έχει σπάσει τις αλυσίδες που το εμπόδιζαν να πραγματοποιήσει τα όνειρά του; 

Με ποιο δικαίωμα επαναφέρουν τον μιλιταρισμό, τη στιγμή που έχουμε υποφέρει αρκετά ώστε να ξέρουμε την αξία του; Ο μιλιταρισμός για μας είναι ένας αναπόσπαστος παράγοντας του φασισμού. Το να καταπνίξουμε το στρατό σημαίνει να ξεφορτωθούμε το όπλο του αυταρχισμού που καταπιέζει το λαό. Αυτός ο πόλεμος που τον υποστηρίζουμε, δεν είναι ένας πόλεμος που τον διέταξε το Κράτος, είναι μια λαϊκή εξέγερση ενάντια στις δυνάμεις που θέλουν να συντρίψουν την προσωπική αξιοπρέπεια. Η δημιουργία ενός στρατού δεν είναι τίποτα παραπάνω από την επιστροφή σε ένα παρελθόν που θάφτηκε στις 19 του Ιούλη».  

Παρόλες τις αντιδράσεις, η ηγεσία της CNT - FAI δέχτηκε τελικά την ανασυγκρότηση του στρατού χάριν της ενότητας του αντιφασιστικού μετώπου. Από την άλλη πλευρά, η απαίτηση των κομμουνιστών για κεντρικό έλεγχο και πειθαρχία ήταν δικαιολογημένη από την άποψη της στρατιωτικής αποτελεσματικότητας και της κατάστασης ανταγωνισμού που είχε δημιουργηθεί μεταξύ των διαφόρων ενόπλων κομματικών μονάδων. Είχε, σε μεγάλο βαθμό, αποδειχτεί στην πράξη ότι το σύστημα των λαϊκών πολιτοφυλακών ήταν ανεπαρκές και έντονα προβληματικό για τη διεξαγωγή συμβατικών πολεμικών επιχειρήσεων, που ήταν πλέον απαραίτητες. 

Ο αναρχικός διοικητής Σιπριάνο Μέρα το Δεκέμβριο του 1937 έκανε την εξής δήλωση: «Κατάλαβα ότι αν δε θέλαμε να ηττηθούμε ολοκληρωτικά, έπρεπε να φτιάξουμε τον δικό μας στρατό. Έναν πειθαρχημένο και ικανό στρατό, οργανωμένο για την άμυνα των εργατών». 

Η ΑΝΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΩΝ

Το PCE, από ένα μικρό κόμμα μερικών χιλιάδων μελών, απέκτησε σταδιακά ισχυρή επιρροή και εξελίχθηκε σε μια από τις πρωταγωνιστικές δυνάμεις του Λαϊκού Μετώπου. Η απότομη αυτή γιγάντωση οφείλεται σε μια σειρά λόγων:

• Την αυστηρή οργανωτική του πειθαρχία.

• Την πολιτική συνεργασίας και ενοποίησης με το ισχυρό PSOE που οδήγησε στην ενσωμάτωση μεγάλου ποσοστού των οπαδών του.

• Την αποφασιστική βοήθεια που πρόσφερε η ΕΣΣΔ στη Δημοκρατική Ισπανία και την ταυτόχρονη ανάμειξή της στα εσωτερικά της Δημοκρατίας διαμέσου των συμβούλων που δρούσαν στη χώρα.

• Την παρουσία των Διεθνών Ταξιαρχιών που έχαιραν τεράστιας εκτίμησης από τον Ισπανικό λαό.

• Την προσέλκυση στις γραμμές του μεγάλου ποσοστού της μεσαίας τάξης εξαιτίας των μετριοπαθέστερων θέσεών του, της επιμονής στην «υπεράσπιση της Δημοκρατίας» και της εναντίωσης στο φαινόμενο των κολεκτιβοποιήσεων.

Οι κομμουνιστές αντιπαρέβαλαν στο κυρίαρχο σύνθημα των αναρχικών «Κάνουμε επανάσταση για να κερδίσουμε τον πόλεμο», το «Κερδίζουμε τον πόλεμο για να κάνουμε επανάσταση» και καθ’ όλη τη διάρκεια του εμφυλίου ήταν φανερά αντίθετοι στις κολεκτιβοποιήσεις καταβάλλοντας κάθε προσπάθεια για να περιορίσουν την εξάπλωσή τους και να μειώσουν την επιρροή των πολιτικών δυνάμεων που τις προωθούσαν. Ο κομμουνιστικός αντίλογος σχετικά με την επαναστατική πολιτική των αναρχικών μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: «Πολιτική που έβλαπτε τον αγώνα εναντίον του φασισμού ακολουθούσαν και οι αναρχοσυνδικαλιστές ηγέτες. 

Στην Καταλωνία, όπου κατείχαν νευραλγικές θέσεις στην κοινωνική και οικονομική ζωή, προωθούσαν σαν άμεσο πρακτικό σκοπό την πραγματοποίηση του αναρχικού κομμουνισμού και κοινωνικοποιούσαν ολόκληρη τη βιομηχανία, ακόμη και την πιο μικρή, χωρίς να εξαιρούν ούτε τα κουρεία, τα εστιατόρια, τα καφενεία κ.λπ. Στα χωριά εφαρμοζόταν πλήρης κολεκτιβοποίηση των αγροτικών νοικοκυριών με βάναυσα αναγκαστικά μέτρα, αν και δεν είχαν δημιουργηθεί για αυτό οι απαραίτητες οικονομικές και πολιτικές προϋποθέσεις».

Η ΦΘΟΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η οξύτητα του ανταγωνισμού μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων του Δημοκρατικού στρατοπέδου θα εκλάβει τέτοιες διαστάσεις που θα οδηγήσει μέχρι και σε ανοιχτή σύγκρουση και την ''τραγική εβδομάδα της Βαρκελώνης'' τον Μάιο του 1937. Η Δημοκρατική κυβέρνηση κατέβαλε συστηματική προσπάθεια να περιορίσει την επανάσταση που είχε ξεσπάσει σε πόλεις και ύπαιθρο, τόσο για την ισχυροποίηση της θέσης της και την ικανοποίηση κομματικών συμφερόντων όσο και για τον καθησυχασμό των δυτικών κυβερνήσεων, που ανησυχούσαν για τα συμφέροντά τους στη Ισπανία, ελπίζοντας στην υποστήριξή τους. 

Η δράση των αναρχικών, από την άλλη, χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια συγκερασμού δύο αντιφατικών και αλληλοσυγκρουόμενων πολιτικών. Οι συμβιβασμοί της CNT - FAI και η πολιτική συνεργασίας με τις δυνάμεις του Λαϊκού Μετώπου, που υιοθέτησε, έπαιξαν έναν ακόμα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη μεγάλων διαμαχών στο εσωτερικό της, το σταδιακό μαρασμό του αναρχικού κινήματος και τη συνολική υποχώρηση της επανάστασης. Μερικά στάδια αυτής της εξελικτικής πορείας αξίζει να αναφερθούν:

26 / 9 / 1936

Η CNT δέχεται τρεις υπουργικές θέσεις στην τοπική κυβέρνηση της Καταλωνίας.

1 / 10 / 1936 

Η CNT ψηφίζει τη διάλυση της Κεντρικής Επιτροπής των Πολιτοφυλακών, η οποία είχε στην ουσία συγκεντρώσει τον πολιτικό, οικονομικό και στρατιωτικό έλεγχο της Καταλωνίας θέτοντας στο περιθώριο την κυβέρνηση του Λουίς Κομπανύς από τον Ιούλιο.

4 / 11 / 1936 

Είσοδος της CNT στην κεντρική κυβέρνηση της Μαδρίτης με τέσσερις υπουργικές θέσεις.

17 / 12 / 1936 

Η εφημερίδα Πράβντα της Μόσχας δημοσιεύει άρθρο όπου αναφέρεται: «Στην Ισπανία άρχισε η εκκαθάριση των Τροτσκιστών και των αναρχοσυνδικαλιστών. Θα συνεχιστεί με την ίδια ενεργητικότητα που έγινε και στη Σοβιετική Ένωση».

Δεκέμβριος 1936  

Εκδίδεται κυβερνητικό διάταγμα για τη διάλυση των αυτόνομων επαναστατικών επιτροπών και την αντικατάστασή τους από δημοτικά και επαρχιακά συμβούλια με αντιπροσώπευση όλων των κομμάτων του Λαϊκού Μετώπου και των συνδικάτων.

Τέλος Δεκεμβρίου 1936 

Το PCE αρχίζει την καμπάνια του ενάντια στο αντι-σταλινικό POUM. Θα το κατηγορήσει ακόμα και για πράκτορα του φασισμού και για συνεργασία με τον εχθρό.

Μάρτιος 1937 

Ένοπλες διαμάχες στο Λεβάντε μεταξύ αγροτικών κολεκτίβων και κυβερνητικών δυνάμεων, οι οποίες τελικά αποκρούονται από τους χωρικούς έπειτα από την υποστήριξη αναρχικών ταγμάτων.

Τέλος Απριλίου 1937 

Γίνονται γνωστές οι προθέσεις της κυβέρνησης να αφοπλίσει τους εργάτες της Βαρκελώνης και να επαναφέρει το μονοπώλιο εξουσίας της αστυνομίας. Το Σεπτέμβρη του 1936, όταν σχηματίστηκε η κυβέρνηση Καμπαλέρο, υπήρχαν 15.600 αστυνομικοί σε ολόκληρη την Ισπανία. Τον Απρίλιο του 1937, ο αριθμός τους έφτασε τις 40.000 μόνο στη Δημοκρατική Ισπανία.

3 - 7 Μαΐου 1937 

Ξεσπούν εκτεταμένες συγκρούσεις στους δρόμους της Βαρκελώνης μεταξύ αστυνομίας, κομμουνιστών του PSUC (προέκταση του PCE στην Καταλωνία) και Καταλανών αυτονομιστών από τη μία και μελών της CNT και του POUM από την άλλη. Αφορμή στάθηκε η προσπάθεια κατάληψης από την αστυνομία του κεντρικού κτηρίου της τηλεφωνικής εταιρίας που ελεγχόταν από τη CNT από τον Ιούλιο του 1936. Η κυβέρνηση για να αποκαταστήσει την τάξη έστειλε 4000 άντρες από τη Βαλένθια. Οι αναρχικοί πείστηκαν τελικά από την ηγεσία τους να σταματήσουν τις μάχες. Τις μέρες αυτές του Μάη στις οδομαχίες σκοτώθηκαν 400 περίπου άτομα, 1000 τραυματίστηκαν και άλλοι εκατέρωθεν δολοφονήθηκαν.

Μεταξύ των δολοφονημένων ήταν και ο Καμίλο Μπερνέρι, ένας από τους σημαντικότερους Ιταλούς αναρχικούς. Το επόμενο διάστημα το POUM θα τεθεί εκτός νόμου, στελέχη του θα φυλακιστούν και ο ηγέτης του, Αντρές Νιν, θα βρεθεί δολοφονημένος. Έπειτα από τα γεγονότα αυτά, ακολούθησε η παραίτηση του πρωθυπουργού Καμπαλέρο και των υπουργών της CNT. Η κυβερνητική επιρροή των κομμουνιστών αυξήθηκε κατά πολύ στη νέα κυβέρνηση του σοσιαλιστή Νεγκρίν και άνοιξε ο δρόμος για την ολοκληρωτική συγκεντροποίηση οικονομίας, στρατού και κρατικών αρχών. 

Αύγουστος 1937  

Εκδίδεται διάταγμα διάλυσης του Συμβουλίου της Αραγωνίας, της αυτόνομης διοικητικής αρχής των αγροτικών κολεκτίβων της περιοχής (ελεγχόμενο από τους αναρχικούς). Μονάδες του τακτικού στρατού υπό τη διοίκηση του κομμουνιστή Ενρίκε Λίστερ επιτίθενται στις κολεκτίβες. Οι περισσότερες καταστρέφονται, το Συμβούλιο της Αραγώνας διαλύεται και πολλοί οργανωτές των κολεκτίβων φυλακίζονται. Τις μέρες εκείνες, η εφημερίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος έγραψε:

«Δεν υπάρχει ούτε ένας αγρότης της Αραγώνας που να μην αναγκάστηκε να μετάσχει στις κολεκτίβες. Τους πήραν τη γη τους και τους ανάγκασαν να εργάζονται από τα χαράματα ως τη νύχτα με μισθό 95 σεντς. Σε όποιον επαναστάτησε εναντίον αυτής της κατάστασης, του στέρησαν το ψωμί, το σαπούνι και όλα τα απαραίτητα για να ζήσει. Πασίγνωστοι, διακεκριμένοι φασίστες κατέλαβαν έδρες στα Συμβούλια». Αντί επιλόγου θα κλείσουμε τη σύντομη αυτή ιστορική προσέγγιση με τα λόγια του Murray Bookchin (1995):

«Για τη σύντομη εκείνη περίοδο, σχεδόν για μια φωτεινή στιγμή, ο κόσμος στάθηκε ακίνητος, με κομμένη την ανάσα, ενώ οι κόκκινες σημαίες του επαναστατικού σοσιαλισμού και οι μαυροκόκκινες του αναρχοσυνδικαλισμού ανέμιζαν πάνω από τις στέγες όλων σχεδόν των μεγάλων πόλεων και χιλιάδων χωριών της Ισπανίας.  Αν σκεφτούμε τις μαζικές και αυθόρμητες κολεκτιβοποιήσεις των εργοστασίων, των χωραφιών, ακόμα και των ξενοδοχείων και των εστιατορίων.

Καταλαβαίνουμε πώς διεκδίκησαν την Ιστορία οι καταπιεσμένες τάξεις της Ισπανίας, με μια χωρίς προηγούμενο δύναμη και πάθος, και σε πολλές περιοχές της χερσονήσου έκαναν το παλιό όνειρο μιας ελεύθερης κοινωνίας, απίστευτη πραγματικότητα. Ο Ισπανικός εμφύλιος χαρακτηρίστηκε εξαρχής σαν η τελευταία από τις κλασικές Ευρωπαϊκές εργατικές και αγροτικές επαναστάσεις».

Η ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΛΩΝΙΑ

Ο Ισπανικός Εμφύλιος του 1936 - 1939 χαρακτηρίστηκε εξαρχής σαν η τελευταία από τις κλασσικές Ευρωπαϊκές εργατικές και αγροτικές επαναστάσεις - γιατί, δεν ήταν μόνο μια βραχύβια «εξέγερση», ούτε μια απλή εμφύλια σύγκρουση μεταξύ περιοχών για την κυριαρχία σε εθνικό επίπεδο, αλλά «αντάρτικο» (guerriglia) υπό τον έλεγχο των επαναστατικών στελεχών. Ούτε καν ο παγκόσμιος πόλεμος δεν αξίζει αυτή την ιδεολογική τιμή. Η Ισπανία συνταράχθηκε από κάτι περισσότερο από έναν εμφύλιο πόλεμο, από μια βαθιά κοινωνική επανάσταση.

Οι Ταξικές Διαφορές στην Καταλωνία

Οι περιοχές όπου υπήρχαν περισσότερες ταραχές και δυσαρέσκεια λόγω οικονομικών αιτιών, ήταν στον νότο, στην Ανδαλουσία και την Αραγονία, όπου η οικονομία στηριζόταν στις μεγάλες γαιοκτησίες, στην καλλιέργεια ελιάς, δημητριακών, αμπελιών και στην εργατική δύναμη πολυάριθμων εργατών γης, απίστευτα φτωχών, άστεγων και μισοπεθαμένων από την πείνα.

Υπόδουλοι στην σχεδόν φεουδαρχική τάξη των ευγενών της Ισπανίας, εκατοντάδες χιλιάδες braceros (εργάτες) ζούσαν κάτω από απελπιστικές συνθήκες, σε αντίθεση με την χλιδή και την ψυχρή υπεροψία των βασιλοφρόνων, της αριστοκρατίας και των αστών, οι οποίοι υπήρξαν η αιχμή του δόρατος του κινήματος του Φράνκο και κύριοι συντελεστές της νίκης του.

Προϊστορία

Η Καταλονία κατά την διάρκεια της Ισπανικής Επανάστασης ήταν το προπύργιο του Αναρχισμού στην Ιβηρική Χερσόνησο. Ίσως, ο ατομικισμός, η ανεξάρτητη περηφάνια και ο αυτοσεβασμός, που ήταν κοινά χαρακτηριστικά του Ισπανού, να τον έκαναν να αποδεχτεί πρόθυμα μια θεωρία που με πιο ακραία μορφή ακόμα και απ’ την Προτεσταντική θρησκεία εναποθέτει στο κάθε άτομο την ευθύνη των πράξεων του. Τον Οκτώβριο του 1868 επισκέπτεται την Ισπανία ένας μεγάλος αναρχικός, ο Γκιουσέπε Φαννέλι (Giuseppe Fanelli).

Το ταξίδι αποφασίστηκε από κοινού από τον ίδιο και από τον αναρχικό Μιχαήλ Μπακούνιν, με σκοπό να διαδώσει τις ιδέες του αναρχισμού και για να «στρατολογήσει» μέλη για την 1η Διεθνή. Τον Φεβρουάριο του 1869 θα εγκαταλείψει την Βαρκελώνη αφού πρώτα εγκαταστήσει την IWMA (Κόκκινη Συνδικαλιστική Διεθνής). Οι ιδέες της αναρχίας έγιναν σχετικά γρήγορα αποδεκτές από μεγάλο μέρος του λαού της Καταλονίας αλλά και γειτονικών αγροτικών περιοχών, όπως η Αραγονία.

Στην Βαρκελώνη ιδρύθηκε επίσης την εποχή του Φανέλλι το «Ateneo de la Clase Obrera», όπου έδινε την ευκαιρία σε μικρές ομάδες να συζητούν τις ιδέες του Φουριέ (Charles Fourier) και του Προυντόν (Pierre Josef Prοudhon) και τις δυνατότητες που υπήρχαν για την οργάνωση της κοινωνίας με βάση τη συνεργασία.

CNT

Η «Confederación Nacional del Trabajo» (Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας), ή αλλιώς CNT, ιδρύθηκε το 1910. Ήταν η πιο ισχυρή και πιο σημαντική οργάνωση στην Ισπανία. Η ψυχή όλων των δύσκολων εργατικών αγώνων στην Ισπανία κι αργότερα η σπονδυλική στήλη της αντίστασης ενάντια στον Φράνκο και της σοσιαλιστικής αναδιοργάνωσης της χώρας. Πριν από τον θρίαμβο του Φράνκο, η CNT αριθμούσε έναν αριθμό μελών από 2 εκατομμύρια βιομηχανικούς εργάτες, αγρότες και εργάτες του πνεύματος.

Έλεγχε 36 καθημερινές εφημερίδες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η «Solidaridad Obrera» στη Βαρκελώνη, η μεγαλύτερη εφημερίδα της Ισπανίας με κυκλοφορία 240.000 φύλλα κι η «Castilla Libre», που ήταν η πιο δημοφιλής εφημερίδα στη Μαδρίτη. Η CNT είχε εκδώσει χιλιάδες βιβλία και μπροσούρες κι η συνεισφορά της απέναντι στην εκπαίδευση των μαζών υπήρξε μεγαλύτερη απ’ τη συνεισφορά οποιαδήποτε άλλου κινήματος στην Ισπανία. Η CNT, όμως δεχόταν συνεχώς επιθέσεις από το κράτος, είτε φυλακίζοντας μέλη της, είτε ακόμα δολοφονώντας αγωνιστές της, όπως τον Σαλβαδόρ Σεγκυί, ο οποίος δολοφονήθηκε από έναν οπλισμένο αστυνομικό.

Η CNT έπρεπε να αμυνθεί, για αυτό δημιουργήθηκαν επιπρόσθετες ομάδες αποκαλούμενες «solidarios» (αλληλέγγυοι) για να αναλάβουν αυτόν τον αγώνα. Έτσι τον Ιούλη του 1927, σε μια μυστική συνάντηση στη Βαλένθια, αναρχικοί αντιπρόσωποι από ολόκληρη την Ισπανία, συνενώθηκαν για να ιδρύσουν την Αναρχική Ομοσπονδία Ιβηρικής (FAI.). Η FΑΙ βρισκόταν συνεχώς σε καθεστώς παρανομίας και κατά τη διάρκεια της περιόδου 1931, αρκετοί ακτιβιστές της FΑΙ, συμπεριλαμβανομένων των Ασκάσο και Ντουρρούτι, έκαναν επιδρομές σε τράπεζες, προκειμένου να συγκεντρώσουν χρήματα για τους εργάτες και το κίνημα. 

Επίσης πραγματοποιούσαν ενέργειες απελευθέρωσης φυλακισμένων πολιτικών κρατουμένων. Παρόλα αυτά μέχρι και τη δεκαετία του '30 σε περιοχές όπως η Ανδαλουσία είχαν πράγματι μεταβληθεί σε κατεχόμενο έδαφος, όπου η Γκουάρντια Θιβίλ περιπολούσε στην ύπαιθρο και με την υποστήριξη στρατολογημένων από τους γαιοκτήμονες πληρωμένων δολοφόνων χτυπούσε τους απεργούς, επιβάλλοντας ένα κλίμα ενδημικής βίας.

Επανάσταση του Οκτώβρη

Τα οδοφράγματα που ύψωσαν οι σοσιαλιστές της Βιέννης στις αρχές του 1934, για να αγωνιστούν ενάντια στην αντιδραστική επίθεση που απειλούσε την ίδια τους την ύπαρξη, είχαν ένα αιματηρό αντίστοιχο στην Ισπανία, οχτώ μήνες αργότερα, την «Επανάσταση του Οκτώβρη» του 1934, όταν οι εργάτες των ορυχείων της Αστοΰρια, υψώνοντας τις κόκκινες και μαυροκόκκινες σημαίες πάνω από τα ορεινά χωριά και τις πόλεις της βόρειας Ισπανίας, έγιναν το επίκεντρο μιας γενικής εξέγερσης που εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την χώρα.

Τότε ήταν που ένας ανερχόμενος διοικητής της «Αφρικανικής Στρατιάς», κάποιος Φρανθίθκο Φράνκο, μετέφερε, για πρώτη φορά μετά από πενήντα χρόνια, στα Ισπανικά εδάφη στρατεύματα Μαυριτανών και λεγεωνάριων, για να προασπίσει τον «Χριστιανικό πολιτισμό» ενάντια στην «ερυθρά βαρβαρότητα». Σαν πρόγευση των άγριων αντεπαναστατικών αντιποίνων στα οποία θα προχωρούσε λίγο αργότερα.

Δύο χιλιάδες εργάτες ορυχείων εκτελέστηκαν με την λήξη της εξέγερσης και δεκάδες χιλιάδες αναρχο- συνδικαλιστές, κομμουνιστές και (σε μικρότερους αριθμούς) ακόμα και φιλελεύθεροι, κατέληξαν στην φυλακή, ενώ η υπόλοιπη χώρα έγινε έρμαιο ενός άγριου ταξικού και τοπικιστικού μίσους που δύο χρόνια αργότερα θα έβρισκε πλήρη ικανοποίηση.

Οι Καταλανοί Γνώριζαν για το Πραξικόπημα

Οι εθνικιστές σχεδίαζαν την πραγματοποίηση πραξικοπήματος στην Ισπανία το οποίο θα είχε σαν σκοπό την παλινόρθωση της Μοναρχίας. Το πραξικόπημα σχεδιαζόταν να γίνει το καλοκαίρι του 1936. Ωστόσο δεν αιφνιδίασε τους Καταλανούς. Ήταν γνωστά και το που και το πότε θα γινόταν το πραξικόπημα χάρη στους αποτελεσματικούς πληροφοριοδότες της, που είχαν διεισδύσει στο στρατό, στην αστυνομία και γενικά στις δυνάμεις δημόσιας ασφάλειας, η CNT είχε ανακοινώσει μήνες νωρίτερα πως ο στρατός είχε οργανώσει πραξικόπημα για το καλοκαίρι του 1936 και πως η εστία του κινήματος θα ήταν το Ισπανικό Μαρόκο.

Το παραπάνω γεγονός το επιβεβαιώνει η «προφητική» διακήρυξη της CNT, τον Φεβρουάριο του 1936 στη Σαραγόσα, η οποία αναφέρει: Κάθε μέρα που περνά αυξάνονται οι ενδείξεις ότι τα δεξιά στοιχεία προετοιμάζονται για στρατιωτικό πραξικόπημα. Αυτή η προοπτική παρουσιάζεται ακόμη και δημόσια, αφού υπάρχουν πολλές εφημερίδες της αριστεράς που δημοσιεύουν άρθρα για υποτιθέμενες μυστικές, αλλά στην πραγματικότητα ξεδιάντροπα φανερές κινήσεις των αντιδραστικών στρατιωτικών, τόσο στα στρατόπεδα όσο και στο εκκλησιαστικό και πολιτικό περιβάλλον της αντεπανάστασης. 

Επίκεντρο της συνωμοσίας φαίνεται πως είναι το Μαρόκο. Αν μείνουμε αναποφάσιστοι, οι μαύρες ορδές θα μας συντρίψουν κι εκτός από τις αλυσίδες που θα μας φορέσουν, θα μας βαραίνει επίσης και η ταπείνωση της αδυναμίας για την αξιολόγηση των περιστάσεων και της εγκατάλειψης του αγώνα τη στιγμή της επίθεσης. Τα ξαναλέμε σύντροφοι. Καλύτερα να είμαστε έτοιμοι ακόμα κι αν έχουμε λάθος εκτιμήσεις, παρά να θρηνούμε αργότερα για την απροσεξία μας.

Το Πραξικόπημα της 19ης Ιουλίου

Στις 19 Ιουλίου ξέσπασε η στρατιωτική ανταρσία στη Βαρκελώνη. Τα συνδικάτα της CNT, γνωρίζοντας από πριν το γεγονός είχαν βάλει σε εφαρμογή τις συνδικαλιστικές και επαναστατικές τους δομές, τις επιτροπές των εργοστασίων και των κέντρων παραγωγής και τις επιτροπές άμυνας στις γειτονιές. Οι πρώτες είχαν αναλάβει να καταλάβουν τα κέντρα παραγωγής και να χρησιμοποιήσουν τις σειρήνες των εργοστασίων για να ειδοποιήσουν όταν ο στρατός έβγαινε από τα στρατόπεδα. Οι δεύτερες θα συντόνιζαν τη δράση ενάντια στους πραξικοπηματίες. 

Στην πράξη, όταν συνέβη το πραξικόπημα, οι εργοστασιακές επιτροπές, αφού χρησιμοποίησαν τις σειρήνες για να ειδοποιήσουν τους εργάτες, συνέχισαν να κατέχουν τα εργοστάσια. Οι επιτροπές άμυνας αποτέλεσαν τους αμυντικούς και επιθετικούς σχηματισμούς των εργατών ενάντια στους πραξικοπηματίες. Οι επιτροπές άμυνας όταν άκουσαν τις σειρήνες ύψωσαν γρήγορα οδοφράγματα και ο κόσμος συγκεντρώθηκε πίσω από αυτά για να αντιμετωπίσει τον στρατό. Ο κύριος οπλισμός τους ήταν μερικά «λιανοντούφεκα» και αυτοσχέδιες βόμβες. Ενδιαφέρον έχει η ακόλουθη διήγηση της μάχης, που μας παραθέτει ο Abel Paz:

''Στην οδό Rosal, κοντά στη λεωφόρο Paralelo ενώ ο λοχαγός ούρλιαζε «Επίθεση», ένας δεκανέας έστρεψε το όπλο εναντίον του και το ξάπλωσε κάτω με έναν πυροβολισμό. Όλοι είδαμε εκείνη τη σκηνή. Από εκείνη τη στιγμή οι στρατιώτες σταμάτησαν να πυροβολούν και άρχισαν να έρχονται προς το μέρος μας φωνάζοντας με ενθουσιασμό «Ζήτω η Δημοκρατία». Αγκαλιαστήκαμε και οι στρατιώτες άρχισαν να βγάζουν τις στολές τους και να διηγούνται πως τους είχαν εξαπατήσει λέγοντας τους ότι έπρεπε να δράσουν για να σώσουν τη Δημοκρατία που απειλούνταν από στασιαστές''.

Σε λιγότερο από δύο μέρες όλη η Βαρκελώνη ήταν υπό τον έλεγχο της CNT. Όλα τα στρατόπεδα είχαν καταληφθεί και οι πραξικοπηματίες είχαν παραδοθεί. Στην ηρωική αντίσταση των CNT και FΑΙ οφειλόταν το ότι κατεστάλη μέσα σε λίγες μέρες η φασιστική εξέγερση στη Καταλονία στερώντας τον εχθρό από αυτό το σημαντικό κομμάτι της Ισπανίας κι ανατρέποντας το αρχικό σχέδιο των συνωμοτών να καταλάβουν αιφνιδιαστικά τη Βαρκελώνη. Γενικά δεν υπήρξαν εντυπωσιακές νίκες του στρατού, ούτε και αποφασιστικές ήττες των εργατών.

Εκτός από την περίπτωση των πόλεων της Ανδαλουσίας τις οποίες ο Φράνκο και οι στρατηγοί του κατέλαβαν αμέσως, είτε με δόλο, είτε με τα όπλα, το πραξικόπημα υπήρξε ουσιαστικά μια αποτυχία από στρατιωτική σκοπιά. Το γεγονός πως ο Φράνκο κατόρθωσε να εδραιωθεί στη μητέρα πατρίδα οφειλόταν στη διστακτική στάση του καθεστώτος του «Λαϊκού Μετώπου» που ακινητοποίησε τον λαό, εν μέρει, γιατί τα κόμματα της αριστεράς, τα οποία δεν τολμούσαν να αμφισβητήσουν την κυβερνητική εξουσία.

Έμοιαζαν να βρίσκονται σχεδόν σε κατάσταση ύπνωσης τις πρώτες μέρες της επανάστασης και εν μέρει, γιατί η ίδια η κυβέρνηση προτιμούσε να έρθει σε συμφωνία με τους στρατιωτικούς παρά να οπλίσει το λαό. Έτσι συνέβη και ριζοσπαστικά κέντρα όπως η Σεβίλλη, η Γρανάδα και όσο κι αν φαίνεται απίστευτο και προς μεγάλη κατάπληξη ακόμα και του στρατού, το Οβιέδο στην Αστούρια και η Σαραγόσα στην Αραγονία, να πέσουν στα χέρια των τοπικών στρατιωτικών διοικητών από απλό και καθαρό δόλο, επειδή οι εργάτες είχαν κρατηθεί στο σκοτάδι για όσα συνέβαιναν στην υπόλοιπη Ισπανία.

Αγροτική Κολεκτιβοποίηση

Μετά την ήττα των πραξικοπηματιών τα αναρχικά συνδικάτα δεν μπορούσαν να σταματήσουν στη μέση του δρόμου κι έτσι ακολούθησαν την κολεκτιβοποίηση της γης και την κατάληψη των αγροκτημάτων και των εργοστασίων. Το κίνημα αυτό που ξεπρόβαλε με καταπληκτική δύναμη απ’ την πρωτοβουλία της CNT και FAI, εξαπλώθηκε στην Αραγονία, το Λεβάντε κι άλλα μέρη κι ακόμα παράσυρε μαζί του ένα μεγάλο μέρος του Σοσιαλιστικού Κόμματος που άνηκαν στην «Γενική Εργατική Ένωση» (UGT).

Επίσης στην Ανδαλουσία, την παραδοσιακή περιοχή του αγροτικού αναρχισμού, οι χωρικοί επωφελήθηκαν της ευκαιρίας για την πραγματοποίηση της επανάστασης με μεγαλύτερο ενθουσιασμό από τους αγρότες της Καταλονίας. Δυστυχώς όμως οι αγροτικές κομμούνες δεν διήρκεσαν πολύ, γιατί μεγάλο μέρος της Ανδαλουσίας κατακτήθηκε απ’ τα στρατεύματα του Φράνκο μέσα στους πρώτους μήνες του πολέμου. Πριν συμβεί αυτό, όμως, υπήρχαν πολλά χωριά, όπου όπως και στις προηγούμενες εξεγέρσεις, οι εθνοφύλακες αφοπλίστηκαν, φυλακίστηκαν ή εκτελέστηκαν, τα αρχεία κάηκαν και πραγματοποιήθηκε το μοίρασμα της γης.

Η Οργάνωση της Επαναστατημένης Καταλονίας

Με την πραγματοποίηση του πραξικοπήματος από τον στρατό δημιουργήθηκαν ενστικτωδώς εκτός από οδοφράγματα, λαϊκές τραπεζαρίες οι οποίες είχαν σαν σκοπό την πρωταρχική κάλυψη της σίτισης των πολιτών της Βαρκελώνης. Ευρύχωρες αίθουσες μαγαζιών είχαν μετατραπεί σε λαϊκές τραπεζαρίες, που μπορούσε να φάει και να πιει όποιος ήθελε. Όπως μας πληροφορεί ο Abel Paz που έζησε την επανάσταση:

«Έφταναν εκεί προϊόντα από παντού: οι εργάτες της ζυθοποιίας «Damm» έστελναν εκατοντάδες μπουκάλια, οι εργαζόμενοι σε μεγάλα καταστήματα είχαν μεταφέρει μπούτια ζαμπόν και λουκάνικα, οι φουρνάρηδες, που δούλευαν όλο το προηγούμενο βράδυ, εφοδίαζαν με ζεστό ψωμί κάθε σημείο όπου είχε στηθεί μια πρόχειρη καντίνα».  

Επίσης το γεγονός ότι οι περιοχές της Αραγονίας και η κοιλάδα της Prat de Llobregat πέρασαν στο σύστημα της κολεκτιβοποίησης έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην τροφοδοσία της πόλης της Βαρκελώνης. Τα αναρχικά συνδικάτα της Βαρκελώνης πήραν και την ανάγκη του οπλισμού στα χέρια τους. Οι εργάτες εξοπλίστηκαν από οπλισμό που υπήρχαν στα στρατόπεδα της Βαρκελώνης αλλά και από την ίδια τους την βιομηχανία. Τα κύρια μεταλλουργικά κέντρα πέρασαν στη δράση μετατρέποντας αυτοκίνητα και φορτηγά σε θωρακισμένα και κατασκευάζοντας αυτοσχέδιες βόμβες.

Οι σιδηρόδρομοι πέρασαν σε εργατικό έλεγχο από τις 19 Ιουλίου κιόλας. Τα λεωφορεία και τα τραμ πέρασαν σε εργατικό έλεγχο από τις 20 Ιουλίου. Το συνδικάτο υγείας και των εργαζομένων σε φαρμακευτικά εργαστήρια, κατάφερε να αντιμετωπίσει τους τόσους πολλούς τραυματίες που δημιουργήθηκαν κατά το πραξικόπημα, αλλά και τα διάφορα έκτακτα περιστατικά που εμφανίζονταν όπως ήταν λογικό, σε μια πόλη ενός εκατομμυρίου κατοίκων. Επίσης το πρόβλημα της στέγασης λύθηκε από τα εργατικά συνδικάτα, τα οποία παραχώρησαν στέγη σε οποιονδήποτε την είχε ανάγκη.

Το κύμα των απαλλοτριώσεων, που όπως ήταν φυσικό, δεν περιορίστηκε στις Ισπανικές ιδιοκτησίες, αλλά προχώρησε και στις Καναδέζικες, Βέλγικες, Αγγλικές, Αμερικανικές, Γαλλικές. Αυτό το κύμα των απαλλοτριώσεων ήταν το «μεγάλο έγκλημα» απέναντι στο οποίο η παγκόσμια πλουτοκρατία δεν μπορούσε να μείνει αδρανής, έπρεπε να ανακτήσει το χαμένο έδαφος. Οι αντιδραστικοί μεταμφιέστηκαν σε ουμανιστές, μιλώντας για τα θύματα που οι κόκκινοι προκαλούσαν στους φύλακες της τάξης, τους παπάδες, τους τραπεζίτες και τους αστούς.

Αύξησαν τον αριθμό των θυμάτων, επινόησαν συκοφαντίες, περιέγραψαν ακραίες καταστάσεις σαν καθημερινές. Έλεγχαν τα μέσα ενημερώσεις, τον τύπο, το ραδιόφωνο. Ο αναρχισμός έγινε ο αποδιοπομπαίος τράγος. Το Κομμουνιστικό Κόμμα (PSE) και το Εργατικό Σοσιαλιστικό κόμμα Ισπανίας (PSOE), ένωσαν τις φωνές τους με τη διεθνή αντίδραση για να λυγίσουν την προλεταριακή επανάσταση που είχε ξεσπάσει.

Δημιουργία της Κεντρικής Επιτροπής των Πολιτοφυλακών

Όπως ήταν φυσικό σε μία επαναστατημένη περιοχή, η οποία ήταν γεμάτη από ελεύθερους σκοπευτές που ήταν κρυμμένοι σε στέγες και εκκλησίες και επειδή υπήρχαν περιστατικά για «αυτοκίνητα με φασίστες που πυροβολούσαν όσους βρίσκονταν στα οδοφράγματα», έπρεπε να συσταθεί ένα σώμα περιπόλων για την τήρηση της τάξης. Επίσης έπρεπε να συσταθεί ένα ένοπλο τμήμα που θα έπαιρνε μέρος στον αγώνα εναντίων των εθνικιστών. Έτσι αμέσως μετά την στρατιωτική ανταρσία συστάθηκε η «Κεντρική Επιτροπή των Πολιτοφυλακών».

Αποστολή της Επιτροπής ήταν να διευθύνει τον ένοπλο αγώνα ενάντια στο φασισμό και την τήρηση της τάξεως στις ελεύθερες περιοχές. Οι πολιτοφυλακές, ήταν οργανωμένες με δημοκρατικά κριτήρια, χωρίς ιεραρχικές διαφοροποιήσεις και με την δυνατότητα για όλους -όχι μόνο για του εκλεγμένους «διοικητές»- να συμμετέχουν στις αποφάσεις. Η θέση των αναρχικών ήταν αρκετά ξεκάθαρη: «Δεν μπορούμε να είμαστε στρατιώτες με στολή. Θέλουμε να είμαστε πολιτοφύλακες της ελευθερίας.  Ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι, ο οποίος ήταν εκλεγμένος «διοικητής» της γνωστής φάλαγγας «Ντουρούτι», σε συζήτηση με Ρώσο δημοσιογράφο στις 30 Οκτωβρίου 1936, είχε πει: 

«Στο Κόκκινο στρατό υπάρχουν συνταγματάρχες και στρατηγοί, ενώ στην φάλαγγα μου δεν υπάρχουν ούτε αφεντικά, ούτε υφιστάμενοι. Όλοι έχουμε τα ίδια δικαιώματα. Όλοι είμαστε στρατιώτες. Εγώ επίσης είμαι ένας απλώς στρατιώτης». Στις αρχές του Αυγούστου του 1936 η CNT διέθετε στην πρώτη γραμμής της μάχης τις φάλαγγες «Νοτίου Έβρου» (που λεγόταν επίσης «Antonio Ortiz»), «Ντουρούτι», «Φρανθίσκο Ασκάσο», «Τα Αετόπουλα» (της FAI) καθώς επίσης και μικρότερους σχηματισμούς όπως οι Hilario- Zamora, Carot, κ.ά. που σταδιακά συγχωνεύτηκαν με τις φάλαγγες.

Εκείνη την περίοδο, η συνολική δύναμη των πολιτοφυλακών στο μέτωπο της Αραγονίας έφτανε τις 15.000 άτομα. Οι 12.000 συμμετείχαν στις φάλαγγες της CNT και της FAI. Τέλος, στο θέμα της τήρησης της τάξης, η Κεντρική επιτροπή των Πολιτοφυλακών της Καταλονίας είχε οργανώσει περιπολίες ελέγχου, καταργώντας την αστυνομία. Αποτελούνταν από αγωνιστές όλων των πολιτικών κομμάτων κι οργανώσεων που συγκροτούσαν την Κεντρική Επιτροπή. Ο αριθμός των μελών τους έφτανε τα 800 άτομα, μοιρασμένα στις διάφορες γειτονιές της πόλης.

Ηγετικές Φυσιογνωμίες της Καταλονίας

Κατά την διάρκεια της Ισπανικής Επανάστασης αναδείχθηκαν πολλές μεγάλες μορφές στην Καταλονία, κύριο στον χώρο των αναρχικών. Μία από αυτές ήταν ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι. Ο Ντουρρούτι γεννήθηκε στις 14 Ιουλίου του 1896 στο Λεόν ,μια ορεινή περιοχή στην κεντρική βόρεια Ισπανία. Δούλεψε στο Σαν Σεμπάστιαν σαν μηχανικός. Εκεί, ήρθε σε επαφή με την τοπική αναρχική ομάδα .Λίγο μετά, ο Μπουενακάζα, τότε πρόεδρος της πρόσφατα δημιουργημένης Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CΝΤ) που ελεγχόταν από τους αναρχικούς, τον έπεισε να πάει στη Βαρκελώνη.

Όπου το αναρχικό κίνημα, καθώς επίσης και το συνδικαλιστικό, υφίστατο μια κτηνώδη καταστολή, ενώ τα περισσότερα μέλη του ήταν στη φυλακή ή είχαν εκτελεστεί. Το 1923 ο Ασκάσο και ο Ντουρρούτι θα δολοφονήσουν τον καρδινάλιο της Σαραγόσας που υποστήριζε και οικονομικά την καταστολή των αναρχικών και της CNT. Κατά την διάρκεια του πραξικοπήματος στις 19 Ιουλίου 1936, ο Ντουρούτι θα ενωθεί με τους εργάτες στα οδοφράγματα και θα πολεμήσει γενναία στο πλευρό τους στην επίθεση στον στρατώνα Αταρανθάρας. Κατά την διάρκεια της μάχης ο φίλος και σύντροφος του Ντουρρούτι, Ασκάσο, θα πέσει νεκρός.

Ο Ντουρούτι στο μέτωπο της Αραγονίας θα πάρει μέρος σαν «διοικητής» της φάλαγγας «Ντουρούτι», η οποία τιμητικά είχε πάρει το όνομά του και θα ξεκινήσει εκστρατεία εναντίον της Σαραγόσα. Στις 12 Νοεμβρίου 1936 θα φτάσει σ την Μαδρίτη η οποία ήταν σε απελπιστική κατάσταση, εξαιτίας της τεράστιας πίεσης που δεχόταν από τον στρατό των εθνικιστών, με ένα ένοπλο τμήμα που αριθμείται μεταξύ 2500 - 3000 πολιτοφυλακών. Ο Γκαρθία Ολιβέρ και ο Ντουρούτι μετά από μεγάλες πιέσεις καταφέρνουν να τους δοθεί το μέτωπο Κάσα ντε Κάμπο, περιοχή όπου είχαν πραγματοποιηθεί σκληρότατες μάχες.

Στις 20 Νοεμβρίου και ενώ η μάχη ήταν στο ζενίθ, ο Ντουρούτι δολοφονείται μπροστά στις πρότυπες φυλακές, λίγο έξω από την περιοχή της Πανεπιστημιούπολης. Πιθανόν να δολοφονήθηκε από ελεύθερο σκοπευτή του Φράνκο, ή από κάποιον «αχαλιναγώγητο» σύντροφό του, όμως οι αναρχικοί σε όλη την Ισπανία δεν σταμάτησαν να υποστηρίζουν ότι ο Ντουρούτι δολοφονήθηκε από «Σταλινικό» που πυροβόλησε από την μεριά της Πανεπιστημιούπολης. Τις πρώτες ώρες της 22ης Νοέμβρη έφτασε απ’ τη Μαδρίτη στη Βαρκελώνη η νεκρώσιμη πομπή του Ντουρούτι. 

Το νεκρό σώμα του είχε βαλσαμωθεί πρόχειρα και ο γλύπτης Victorio Macho είχε φτιάξει μια νεκρική μάσκα από το πρόσωπό του, από την οποία κατασκευάστηκαν δύο μπρούτζινα εκμαγεία. Το ένα δόθηκε στη συντρόφισσα του Ντουρούτι, την Emilienne Morin, και του άλλο στη φάλαγγά του. Το νεκρό αντικατέστησε στο μέτωπο ο Ρικάρντο Σανθ, του οποίου οι ικανότητες ήταν πολύ κατώτερες. Κατά την διάρκεια της κηδείας του, ένα τεράστιο πλήθος 250 χιλιάδων ανθρώπων μαζεύτηκε στο κτήριο της CNT - FAI που θα ξεκινούσε η πομπή, για να αποχαιρετίσει για τελευταία φορά τον Ντουρούτι. 

Μια άλλη σημαντική μορφή της Ισπανικής Επανάστασης στην Καταλονία ήταν ο Γκαρθία Ολιβέρ που αναφέρθηκε και παραπάνω. Εκείνη την περίοδο ήταν 35 ετών και, μετά τον Ντουρούτι, ο αναγνωρισμένος ηγέτης των μαχητικών αναρχικών της Καταλονίας, που ήταν επικεφαλής της ένοπλης εξέγερσης τον Ιανουάριο του 1933. Έγινε υπουργός δικαιοσύνης και, αφού έκανε μια πραγματική αναρχική χειρονομία και κατέστρεψε τους φακέλους των καταδίκων που βρίσκονταν στις Ισπανικές φυλακές, εξέπληξε πολλούς από τους συντρόφους του σαν δυναμικός και πρακτικός υπουργός που προσπάθησε να επιβάλλει μεταρρυθμίσεις στο νομικό και πολιτικό σύστημα. 

Κατάργησε τα παράβολα που έκαναν πολύ δύσκολο να καταφεύγουν οι φτωχοί στα δικαστήρια και δημιούργησε ειδικά λαϊκά δικαστήρια για να αντιμετωπίσουν αδικήματα ενάντια στη δημοκρατία. Μετά την κατάληψη της Βαρκελώνης από τους εθνικιστές του Φράνκο, κατέφυγε στο Μεξικό. Τέλος σημαντική μορφή του κινήματος, που υπήρξε στην Καταλονία, ήταν η Φεντερικά Μοντσένυ (Federica Montseny). Καταγόταν από οικογένεια αναρχικών διανοούμενων από την Βαρκελώνη. 

Είχε ευφράδεια και πάθος και η ειλικρίνεια, η ακεραιότητα και η πνευματική της σαφήνεια προκαλούσαν μεγάλο σεβασμό. Σαν υπουργός Υγείας σε μια πολεμική κυβέρνηση δεν είχε και πολλές ευκαιρίες για να επιβάλει στον τομέα της καθαρά αναρχικές μεταρρυθμίσεις, παρόλο που μ’ ένα διάταγμα της νομιμοποίησε την έκτρωση. Ο ρόλος της -πέρα από το ότι έδινε το παράδειγμα, ανήκουστο για την Ισπανία, μιας γυναίκας στο υπουργικό αξίωμα- φαίνεται πως ήταν να καθησυχάσει τους αναρχικούς αγωνιστές για τη συμμετοχή των ηγετών τους στην κυβέρνηση. Μετά την λήξη της επανάστασης έφυγε στη Γαλλία.

 

Ο Βομβαρδισμός της Guernica 26 / 04 / 1937

Τον Μάρτιο του 1937 πραγματοποιήθηκε η «επίθεση στον βορρά» από μεριάς εθνικιστών, η οποία είχε σαν απώτερο σκοπό την κατάληψη της πόλη του Μπιλμπάο. Ένα γεγονός όμως που χαρακτήρισε την επίθεση, ήταν η καταστροφή από βομβαρδισμό της μικρής Βασκικής πόλης της Γκουέρνικα, μια πόλη 30 χιλιόμετρα μακριά από το Μπιλμπάο, η οποία αριθμούσε 7.000 κατοίκους. Στις 26 Απριλίου 1937, στις 4:40 το απόγευμα εμφανίζονται Χένκελς 111. Πρώτα βομβαρδίζουν την πόλη και μετά πυροβολούν τους δρόμους. Τον βομβαρδισμό βοηθούν Γιούνκερς 52 (Junkers Ju 52).

Αν και ο κόσμος απομακρύνεται από την πόλη συνεχίζεται να πυροβολείται από τα Γερμανικά αεροπλάνα. Ο βομβαρδισμός τελειώνει στις 7:45 με την πόλη να καίγεται και το κέντρο της να έχει ισοπεδωθεί. Τον βομβαρδισμό της πόλης επιβεβαίωσαν οι κυβερνήσεις των Βάσκων και των Δημοκρατικών και οι ανταποκριτές των «times daily», «telegraph», «reuters», «Star», «daily express», οι οποίοι έφτασαν το πρωί της επομένης και πήραν βλήματα από βόμβες Γερμανικής κατασκευής.

Η πολύνεκρη αεροπορική επίθεση κατά της Βασκικής πόλης Γκουέρνικα από γΓρμανούς και Ιταλούς εθελοντές αεροπόρους, που συνεργάζονταν με τους εθνικιστές του στρατηγού Φράνκο κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου (1936 - 1939), έλαβε χώρα το απόγευμα της 26ης Απριλίου 1937 κι έμεινε στην ιστορία κυρίως χάρις στον πίνακα του μεγάλου Ισπανού ζωγράφου Πάμπλο Πικάσο, που αποτύπωσε μοναδικά τη φρίκη του πολέμου.

Την άνοιξη του 1937 οι εθνικιστές του Φράνκο, έχοντας υπό τον έλεγχό τους το μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας, θέλησαν να διασφαλίσουν την κυριαρχία τους και στο βορρά, με την κατάληψη του Μπιλμπάο, της μεγαλύτερης πόλης των ανυπότακτων Βάσκων, που συνεργάζονταν με τη δημοκρατική κυβέρνηση της Μαδρίτης. Το μεγαλύτερο εμπόδιο ήταν η Γκουέρνικα (Γκερνίκα η σωστή της προφορά στα Ισπανικά), που βρισκόταν σε στρατηγικό σημείο στο δρόμο για το Μπιλμπάο.

Η Γκουέρνικα, στην οποία ζούσαν 5.000 άνθρωποι, αλλά και χιλιάδες Δημοκρατικοί πρόσφυγες. ήταν σημαντική πόλη για τους Βάσκους, γιατί κάτω από μια βελανιδιά στο κέντρο της πόλης συνήθιζε να συνεδριάζει η Βουλή τους. Η εντολή για τον βομβαρδισμό της Γκουέρνικα δόθηκε από τους Φρανκιστές στον αντισμήναρχο Βόλφραμ Φράιχερ φον Ριχτχόφεν, που ήταν επικεφαλής των Γερμανών εθελοντών, οι οποίοι είχαν συγκροτήσει τη «Λεγεώνα Κόνδωρ». Τυπικά, η Ναζιστική Γερμανία ήταν ουδέτερη στον Ισπανικό Εμφύλιο.

Συμμετείχε, όμως, ουσιαστικά στις επιχειρήσεις με μια ομάδα εθελοντών, που ήταν όλοι τους έμπειροι αεροπόροι της Λουφτβάφε και πιλοτάριζαν τελευταίου τύπου αεροπλάνα. Όπως παραδέχθηκε αργότερα ο αρχιναζιστής Χέρμαν Γκέρινγκ στη Δίκη της Νυρεμβέργης, οι νεαροί πιλότοι είχαν σταλεί με διαταγή του Ράιχ για να εμποδίσουν την εξάπλωση του Κομμουνισμού, αλλά και να δοκιμαστούν σε συνθήκες μάχης. Στην επιχείρηση που σχεδίασε ο Ριχτχόφεν θα έπαιρναν μέρος 20 Γερμανικά μαχητικά και 3 Ιταλικά, τα οποία αποτελούσαν τμήμα του Ιταλικού εθελοντικού σώματος, που είχε στείλει ο Μουσολίνι για την υποστήριξη του ομοϊδεάτη του Φράνκο.

Τα αεροπλάνα θα επιχειρούσαν πέντε κύματα επιθέσεων, πρώτα στα περίχωρα και στη συνέχεια μέσα στη Γκουέρνικα, με βόμβες των 250 και 50 κιλών και εμπρηστικές του ενός κιλού. Η Επιχείρηση Επίπληξη (Operation Rügen), όπως ήταν η κωδική της ονομασία, πραγματοποιήθηκε από τις 4:30 το απόγευμα έως τις 7 το βράδυ της 26ης Απριλίου 1937. Ήταν κυριολεκτικά ένας περίπατος για τους πιλότους, καθώς η πόλη ήταν ανοχύρωτη. Οι βομβαρδισμοί ήταν καταιγιστικοί και ανηλεείς, με αποτέλεσμα η πόλη σχεδόν να ισοπεδωθεί και από τις μεγάλες πυρκαγιές που ακολούθησαν.

Τα θύματα από τους βομβαρδισμούς ανήλθαν σε 1.654 νεκρούς και 889 τραυματίες, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσαν οι αρχές. Πρόσφατες έρευνες μειώνουν τον αριθμό των νεκρών, το πολύ στους 300. Αυτό δεν μειώνει σε τίποτα τη φρίκη της επίθεσης, που ήταν ένα κλασσικό έγκλημα πολέμου, ένα τυφλό χτύπημα και μια πράξη τρομοκρατίας, αφού η επίθεση δεν εκδηλώθηκε κατά στρατιωτικού στόχου.

Σύμφωνα με εικασίες που αναπτύχθηκαν αργότερα, οι Γερμανοί θα πρέπει να υπερέβησαν τις οδηγίες των Ισπανών και να εκδήλωσαν την επίθεση με περισσή ένταση, ως αντίποινα για το λιντσάρισμα από Δημοκρατικούς, ενός Γερμανού πιλότου, το αεροπλάνο του οποίου είχε πέσει κοντά στο Μπιλμπάο, λίγες ημέρες νωρίτερα. Οι εθνικιστές, χωρίς να αρνηθούν τον βομβαρδισμό της Γκουέρνικα, έριξαν τις ευθύνες για τις μεγάλες πυρκαγιές και τις εκτεταμένες καταστροφές στους υποχωρούντες Δημοκρατικούς και στις τακτικές της «καμμένης γης» που εφάρμοζαν. Δημοσιογραφικές μαρτυρίες από πρώτο χέρι τούς δικαιώνουν εν μέρει.

Αν και οι εθνικιστές δήλωσαν από την πρώτη στιγμή ότι η πόλη καταστράφηκε από τους δημοκρατικούς, τον Οκτώβρη του '37 ένας εθνικιστής αξιωματικός δήλωσε στην «sunday times»: «Την βομβαρδίσαμε και την ξαναβομβαρδίσαμε και την ξαναβομβαρδίσαμε και bueno (καλώς πράξαμε), γιατί όχι.» Επίσης δέκα μέρες μετά τον βομβαρδισμό πιάνεται αιχμάλωτος Γερμανός πιλότος ο οποίος είχε στο ημερολόγιο του γραμμένο το όνομα «Γκουέρνικα».

Όπως και σε ανάλογες περιπτώσεις στην Ελλάδα, η Δημοκρατική Γερμανία ζήτησε συγγνώμη για τις ωμότητες που διέπραξαν οι Ναζιστές στην Ισπανία. Στην 60η επέτειο του βομβαρδισμού της Γκουέρνικα το 1997, ο Γερμανός πρόεδρος Ρόμαν Χέρτζοχ με επιστολή τους προς τους επιζώντες τους «έτεινε χείρα φιλίας και συμφιλίωσης, εξ ονόματος του Γερμανικού λαού». Το 1998 η Γερμανική Βουλή με απόφασή της αφαίρεσε όλα τα ονόματα των μελών της Λεγεώνας Κόνδωρ, που είχαν δοθεί σε Γερμανικά στρατόπεδα.

 

Τα Γεγονότα της Τηλεφωνικής

Την άνοιξη του 1937 η πολιτική κατάσταση στη Καταλονία ήταν πολύ τεταμένη. Είχαν προηγηθεί από πιο παλιά βέβαια επιθέσεις κομμουνιστών εναντίων στο σύστημα των πολιτοφυλακών και των κολεκτιβοποιήσεων. Αποκορύφωμα αυτής της κατάστασης ήταν η εισβολή της αστυνομίας στο Τηλεφωνικό σταθμό, ο οποίος από τις 19 Ιουλίου 1936 είχε περάσει σε εργατικά χέρια. Στις 3 Απριλίου 1937, ο Ροντρίγκεθ Σάλας, αρχηγός της αστυνομίας της Βαρκελώνης καταφτάνει στο κτήριο με σκοπό να το καταλάβει. Όταν αυτό γίνεται αντιληπτό οι εργάτες εντός του κτηρίου, άρχισαν να πυροβολούν εναντίων του. 

Ο Σάλας ζητάει βοήθεια και εκεί καταφθάνουν αμέσως μέλη της FΑΙ για να ηρεμήσουν την κατάσταση. Αυτή ήταν η σπίθα για να ξεκινήσει η σύγκρουση στην Βαρκελώνη μεταξύ αναρχικών και κομμουνιστών, «η αρχή μιας γενικής επίθεσης ενάντια στις επαναστατικές κατακτήσει που είχαν απομείνει». Πολλοί λένε ότι ήταν έντεχνα προσχεδιασμένο από τους Αντώνωφ Οβσεγιένκο (Ρώσος Γενικός Σύμβουλος) και τον Ούγγρο κομμουνιστή Γκέρε (αρχηγό της Κομιντέρν στην Καταλονία). 

«Στόχος τους ήταν να επιτεθούν στον αναρχισμό και το POUM (Ενιαίο Μαρξιστικό Εργατικό Κόμμα, το τροτσκιστικό κόμμα που ιδρύθηκε το 1935) στην Καταλονία με τέτοιο τρόπο, ώστε να προκαλέσουν την πτώση της κεντρικής κυβέρνησης της Μαδρίτης και την αντικατάσταση του Λάργκο Καμπαγιέρο, από τον ευνοούμενο της GPU, τον Χουάν Νεγκρίν. Ο Νεγκρίν συνένοχος της αρπαγής του χρυσού, θα αποτελούσε πειθήνιο υποστηριχτή της πολιτικής του Στάλιν στην Ισπανία.»

Η CNT σε μία προσπάθεια να αποφύγει τη σύγκρουση στέλνει αντιπροσωπεία στις 3 Μάη με βασικά αιτήματα την αποχώρηση της αστυνομία από την Τηλεφωνική και την παραίτηση των Σάλας και του υπουργού Αγκουάδε, κάτι που αρνούνται να υλοποιήσουν. Αμέσως μετά τα γεγονότα οι πολίτες της Βαρκελώνης ξαναρχίζουν να στήνουν οδοφράγματα. Αυτή τη φορά η μάχη είναι μεταξύ αναρχικών και κομμουνιστών. Η πόλη έχει ουσιαστικά κοπεί στα δύο, με την μία μεριά από τα αριστερά της Ράμπλα να είναι υπό τον έλεγχο του PSUC (Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Καταλονίας) και απ’ την άλλη μεριά να είναι κάτω από τον έλεγχο της CNT. 

Άδικα ο Γκαρθία Ολιβέρ και η Φεντερίκα Μοντσένυ κάναν συνεχείς εκκλήσεις για κατάπαυση του πυρός. Η λύση δίνεται στις 5 Μαΐου 1937 με την παραίτηση της κυβέρνησης της Βαρκελώνης και την σύσταση της χωρίς τον Αγκουάδε. Ωστόσο η κρίση συνεχίστηκε εξαιτίας την δολοφονία των Ιταλών αναρχικών Καμίλλο Μπερνέρι και Μπαρμπιέρι από την αστυνομία. Τελικά στις 7 Μαΐου μετά την αποστολή ένοπλου τμήματος στην Βαρκελώνη αρχίζουν και διαλύονται τα οδοφράγματα και επαναφέρεται η τάξη.

Η Πτώση της Βαρκελώνης

Στο στρατιωτικό τομέα, οι δημοκρατικοί διαδέχονταν την μία ήττα μετά την άλλη, χάνοντας τις πόλεις του Ιρούν, του Μπιλμπάο, του Σανταντέρ, του Σαν Σεμπάστιαν ενώ στις 25 Μαρτίου οι εθνικιστές μπαίνουν στα εδάφη της Καταλονίας. Σε μία προσπάθεια αντεπίθεσης, στην «Μάχη του Έβρου», οι δημοκρατικοί, στις 24 Ιούλη 1938, θα ηττηθούν ολοσχερώς. Οι διαδοχικές στρατιωτικές ήττες των δημοκρατικών οφείλονται εν μέρει σε στρατηγικά λάθη αλλά κυρίως σε έλλειψη πολεμικού υλικού, πυροβολικού και αεροπορίας, ενώ αντιθέτως περίσσεψαν η αυταπάρνηση και η αυτοθυσία των δημοκρατικών στρατιωτών, όπως για παράδειγμα των ανδρών της XV Διεθνής Ταξιαρχίας.

Έτσι θεωρώντας ότι η άμυνα δεν θα έφερνε κανένα αποτέλεσμα χωρίς καν βασικό οπλισμό και φοβούμενοι τα σκληρά αντίποινα οι Καταλανοί αποφάσισαν να μην αμυνθούν και να εγκαταλείψουν την πόλη τους. Έτσι αφού οι Γάλλοι άνοιξαν τα σύνορα στις 5 Φεβρουαρίου 1939, στους 240 χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν φύγει από την Ισπανία μέχρι τότε προστέθηκαν και άλλες 250 χιλιάδες άνδρες του δημοκρατικού στρατού που πέρασαν τα σύνορα μεταξύ 5 - 10 Φεβρουαρίου. Τις τελευταίες μέρες στη Βαρκελώνη υπήρχε μία γενική σύγχυση. Σε όλα τα γραφεία των συνδικάτων κάηκαν όλα τα πρακτικά των συνελεύσεων και τα ενημερωτικά δελτία οργανώσεων. 

«Όσοι συμμετείχαν στην επιχείρηση της καταστροφής τους, ήξεραν καλά ότι έτσι θα μετατρέπονταν σε στάχτες τα ντοκουμέντα μιας ζωντανής ιστορίας που θα ήταν αδύνατο να ξαναβρεθούν. Προτιμούσαν όμως να μην αφήσουν στοιχεία που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην απώλεια ανθρώπινων ζωών. Ήταν προτιμότερο να καούν χαρτιά παρά άνθρωποι. Αν οι ιστορικοί του μέλλοντος δεν θα μπορούσαν να κατανοήσουν την προτεραιότητα της ανθρώπινης ζωής, τόσο το χειρότερο γι’ αυτούς, γιατί τότε τα ιστορικά τους δοκίμια δεν θα ήταν παρά καμένο χαρτί.

Την πόλη, κατά την είσοδο των στρατευμάτων του Φράνκο, την υπερασπίστηκαν λίγοι αναρχικοί οι οποίοι προτίμησαν να μείνουν και να παλέψουν μέχρις εσχάτων. Αμέσως μετά ο Φράνκο για να γιορτάσει τη νίκη του, πραγματοποίησε σφοδρά αντίποινα φυλακίζοντας και εκτελώντας τον οποιοδήποτε.

Ιστορικά η πτώση της Βαρκελώνης τείνει να θεωρηθεί σαν ιδεολογική ήττα του αναρχικού κινήματος. Στην Καταλονία όμως, κατά την Ισπανική επανάσταση, η οποία πυροδοτήθηκε από την ανάγκη των φτωχών ανθρώπων, χωρίς την καθοδήγηση διανοούμενων και τη «δεσποτεία» επαγγελματικών στελεχών, εμφανίστηκαν ολοκάθαρα «οι εντάσεις και οι αντιφάσεις, η αγριότητα και η ευγένεια, το αποκαλυπτικό όραμα και η ορθολογική πίστη των αναρχικών».

ΤΟ ΦΙΝΑΛΕ ΤΗΣ ΕΜΦΥΛΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ 

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΙΣΠΑΝΙΚΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ (1939)

Την 17η Ιουλίου 1936, στο Ισπανικό Μαρόκο, «χτύπησε η καμπάνα» για την Ισπανία. Το πραξικόπημα του 42χρονου τότε στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο και των 44 συνεργατών του, που στασίασαν εναντίον της νόμιμα εκλεγμένης κυβέρνησης, ήταν ένα γεγονός που σημάδεψε την Ευρωπαϊκή Ιστορία του 20ού αιώνα. Ο μακροχρόνιος εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στην επονομαζόμενη «Δημοκρατική» ή «Ερυθρά Ισπανία» του κυβερνώντος αριστερού συνασπισμού του Λαϊκού Μετώπου από τη μία και στην αυτοαποκαλούμενη «Εθνική Ισπανία» του κινήματος Φράνκο από την άλλη ήταν αναμφίβολα ο πιο πολυαίμακτος εμφύλιος του περασμένου αιώνα. 

Οι αριθμοί, οι στατιστικές και οι συγκρίσεις έχουν βεβαίως τη σημασία τους. Πώς όμως προσμετράται σε όποιο, ούτως ή άλλως εφιαλτικό, μέγεθος εκείνο το σύνθημα - ωδή προς τον θάνατο «Viva la muerte» (Ζήτω ο θάνατος), αδιάψευστο δείγμα ότι περίσσεψαν εκατέρωθεν η αυτοθυσία και η γενναιότητα των πεσόντων μαχητών; Και επρόκειτο για εκατοντάδες χιλιάδες Ισπανών (στρατιωτών και αμάχων), αλλά και για χιλιάδες υπηκόους άλλων κρατών που έσπευσαν ως εθελοντές να επανδρώσουν είτε τις Διεθνείς Ταξιαρχίες (συντριπτικά περισσότεροι αυτοί) είτε τις δυνάμεις του Φράνκο. 

Ο Ισπανικός Εμφύλιος, αν και περιορίστηκε στρατιωτικά στην Ιβηρική, σηματοδότησε την ένοπλη αντιπαράθεση των βασικών πολιτικών ιδεολογιών του 20ού αιώνα, της φιλελεύθερης δημοκρατίας, του κομμουνισμού και του φασισμού. Ανεξάρτητα από το πολίτευμά τους, όλες οι τότε μεγάλες και περιφερειακές δυνάμεις αλλά και όλες ανεξαιρέτως οι Ευρωπαϊκές χώρες ενεπλάκησαν, εμμέσως ή αμέσως, στον πόλεμο της Ισπανίας. Εξαιτίας της διεθνούς εμπλοκής και των πολλαπλών επιπτώσεών του ο Ισπανικός πόλεμος αποτέλεσε το προοίμιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς κατά τη διάρκειά του εφαρμόστηκαν νέες μέθοδοι πολεμικών επιχειρήσεων.

Ενώ παράλληλα εξαντλήθηκε όλος ο παλαιού τύπου εξοπλισμός, τον οποίο ξεπούλησαν λαθραία στην εμπόλεμη Ισπανία φασιστικά ή «φασίζοντα» καθεστώτα (όπως η ναζιστική Γερμανία ), ολοκληρωτικά καθεστώτα (όπως η ΕΣΣΔ του Στάλιν), φιλελεύθερες δημοκρατικές χώρες (όπως η Αγγλία), αλλά και χώρες της Λατινικής Αμερικής (όπως το Μεξικό). Η λεγόμενη διεθνής συμφωνία της μη επεμβάσεως στο ισπανικό ζήτημα, που είχε συναφθεί ήδη από το φθινόπωρο του 1936, καταστρατηγήθηκε εξαρχής, όπως καταδεικνυόταν από το εκτεταμένο λαθρεμπόριο όπλων αλλά και από τη συνεχή άφιξη των ξένων εθελοντών. 

Το βέβαιο είναι ότι το στρατόπεδο του Φράνκο επικράτησε τελικά χάρη στην ομοψυχία και στη σύμπνοιά του (ο αντίπαλος υστέρησε απελπιστικά σε αυτόν τον τομέα), αλλά και χάρη στην αποτελεσματικότητα που του εξασφάλισαν οι δυνάμεις του Μουσολίνι και η αεροπορική Χιτλερική λεγεώνα «Κόνδωρ», η οποία και επέφερε το πιο σφοδρό και καίριο χτύπημα με τον βομβαρδισμό της Βασκικής πόλης Γκερνίκα στις 26 / 4 / 1937, χωρίς ο αντίπαλος να καταφέρει, εφεξής, να αντιπαραθέσει αντίστοιχο στρατιωτικό πλήγμα, όπως παρεμπιπτόντως και συν τοις άλλοις «υπενθυμίζει» το ομώνυμο εικαστικό αριστούργημα του Πικάσο.

ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Οι ήττες που υπέστησαν οι Δημοκρατικοί στις αρχές του 1937 θα οδηγούσαν στις 17 Μαΐου στην εγκατάσταση μιας ισχυρής κυβέρνησης υπό την πρωθυπουργία του Χουάν Νεγρίν, από την οποία παρελήφθησαν οι αναρχο-συνδικαλιστές. Ο Νεγρίν εναπέθεσε την εμπιστοσύνη του στον Ρόχο που προσπάθησε να σταματήσει την ασυγκράτητη πορεία των Εθνικιστών με μια σειρά επιθέσεων αντιπερισπασμού. Τον Αύγουστο του 1937, ο Ρόχο έκανε μια τολμηρή κυκλωτική κίνηση εναντίον της Σαραγόσα. Στη μικρή πόλη Μπελκίτε, η επίθεση τελμάτωσε στα μέσα Σεπτεμβρίου.

Ξανά οι Δημοκρατικοί βρέθηκαν αρχικά σε πλεονεκτική θέση, αλλά τους έλειπε η ισχύς για το τελειωτικό χτύπημα. Τον Δεκέμβριο του 1937, ο Ρόχο εξαπέλυσε ακόμα μια προληπτική επίθεση εναντίον της Τερουέλ, ελπίζοντας να εκτρέψει την τελευταία επίθεση του Φράνκο εναντίον της Μαδρίτης. Το σχέδιο πέτυχε. Στο πιο δριμύ κρύο, οι Δημοκρατικοί κατέλαβαν την Τερουέλ στις 8 Ιανουαρίου – ήταν η μόνη φορά που πήραν μια επαρχιακή πρωτεύουσα από τους Εθνικιστές. Εν τούτοις, ο θρίαμβος δεν διήρκεσε πολύ. 

Εκδιώχθηκαν μετά από έξι εβδομάδες σκληρής πολιορκίας από το πυροβολικό και τα βομβαρδιστικά αεροπλάνα. Έπειτα από άλλη μία προσπάθεια άμυνας με μεγάλο κόστος αλλά μικρή προέλαση, οι Δημοκρατικοί έπρεπε να υποχωρήσουν στις 21 Φεβρουαρίου 1938, όταν η Τερουέλ βρισκόταν προ της περικύκλωσης. Οι απώλειες και στις δύο πλευρές ήταν βαριές.

Οι Εκτελέσεις και Διώξεις

Η επιλογή των θυμάτων των πολιτικών εκτελέσεων ξεπερνάει σε όρια και τραγικότητα την ηλιθιότητα ενός ανελέητου εμφυλίου όπου το επιδιωκόμενο είναι η οριστική φυσική εξάλειψη του αντιπάλου. Η απίστευτη αγριότητα με την οποία εκτελέστηκαν τα διάφορα θύματα έκανε να ριγήσουν ακόμα και οι αδίστακτοι σύμμαχοι των συμβαλλομένων μερών. Ιταλοί και Γερμανοί επενέβησαν με διαβήματα στον Φράνκο για να περιορίσουν τον φοβερό απόηχο ενώ οι Ρώσοι επενέβησαν για να τιθασεύσουν την αδιάκριτη δραστηριότητα διαφόρων κομματικών ομάδων στo Κυβερνητικό στρατόπεδο, ειδικά όταν τα νέα ξεπέρασαν τα Ισπανικά σύνορα.

 

Τα κριτήρια υπήρξαν κυρίως περιστασιακά και πάντα υπό την κρίση ανεξέλεγκτων ατόμων παρ' όλη την ιδεολογική εννοείται σκοπιά με την οποία έγιναν. Φυσικά μερικοί εχθροί ήταν προφανείς, πχ οι πολιτικοί και δημοτικοί άρχοντες που επρόσκειντο στην κυβέρνηση οδηγούντο στο απόσπασμα αμέσως μετά την κατάληψη ενός φιλοκυβερνητικού χωριού ενώ οι αντίστοιχα οι συγγενείς αξιωματικών και πολιτικά αντιθέτων δεν είχαν καλλίτερη τύχη στο κυβερνητικό στρατόπεδο. Εντούτοις εκτιμάται ότι το 60% των πολιτικών εκτελέσεων στράφηκαν εναντίον τυχαίων θυμάτων κάτω απ το πνεύμα μαζικών εκκαθαρίσεων

Για παράδειγμα σε ένα φιλήσυχο χωριό 2.000 κατοίκων οι οποίοι δεν αναμείχθηκαν στον πόλεμο μια ομάδα αναρχικών έφτασαν εκεί με σκοπό να επιλέξουν ταξικούς εχθρούς. Συνελήφθησαν οι ιερείς και οι λίγοι μεγαλοκτηματίες, συνολικά 15 και οδηγούνται στον τόπο εκτελέσεων. Ο αρχικός της αναρχικής ομάδας όμως διαμαρτύρεται για το ότι ο μικρός αυτός αριθμός δεν δικαιολογούσε με τίποτα μία οριστική λύση στο ιδεολογικό ξεκαθάρισμα οπότε ζήτησε από το παριστάμενο πλήθος που θα έβλεπε το θέαμα να επιλέξουν κι άλλα θύματα. 

Ένας από το πλήθος δήλωσε ότι 2 δάσκαλοι εκφράστηκαν ενάντια στην Κυβέρνηση, πράγμα αληθινό, οπότε αποφασίζεται καλού - κακού να εκτελεστούν όλοι οι δάσκαλοι στο χωριό συνολικά 5. Τότε επεμβαίνει ένας του αποσπάσματος δηλώνοντας ότι οι δάσκαλοι θεωρητικά είναι κλάδος γενικά συμπαθείς προς τους εργάτες οπότε γίνεται νέα σύσκεψη με την οποία τελικά οι δάσκαλοι απαλλάσσονται όλοι. Ο αρχηγός του αποσπάσματος αγανακτισμένος με την στασιμότητα της κατάστασης εκνευρίζεται για τον χρόνο που πάει χαμένος κι απαιτεί να βγει επιτέλους συμπέρασμα για το ποιοι άλλοι θα στηθούν στον τοίχο για να τελειώνουν με την εκτέλεση. 

Τότε μια νέα πρόταση ακούγεται, να εκτελεστούν οι 3 φαρμακοποιοί του χωριού που κάποτε θεωρήθηκαν πως έβαζαν ακριβές τιμές στα γιατροσόφια που πούλαγαν. Ελλείψει άλλων η πρόταση γίνεται δεκτοί και τελικά εκτελούνται 18 άτομα στα γρήγορα για να προλάβει το απόσπασμα να μεταβεί στο παρακάτω χωριό να συνεχίσει την αποστολή του. Σε μια άλλη περίπτωση στην Μάλαγα ένας γαιοκτήμονας συμπαρίσταται στους εργάτες του, προσφέρει δωρεάν ιατρική περίθαλψη και κάνει αυξήσεις στους μισθούς παρά τις οργίλες απειλές άλλων γαιοκτημόνων ότι δίνει το κακό παράδειγμα. 

Όταν η ώρα έρχεται, οι τοπικοί κομμουνιστές που τον ανακρίνουν αν και δεν του βρίσκουν κανένα επιβαρυντικό στοιχείο, ωστόσο τον εκτελούν διότι διαθέτει τα προσόντα του τυπικού ταξικού εχθρού. Άλλα παρόμοια γεγονότα αναφέρονται από τυχαία συμβάντα στους δρόμους της Βαλένθια, ένας περαστικός ξαφνικά πυροβολείται στο κεφάλι δίπλα σε μια έντρομη περαστική γυναίκα. Ο δολοφόνος της εξηγεί : ''φορούσε γραβάτα'' απόδειξη φανερή αντιλαϊκής στάσης. Σε μια άλλη πάλι παρόμοια συγκυρία το νεκρό θύμα είναι ένα άτομο που κρατούσε στα χέρια του ένα βιβλίο Φυσικής Ιστορίας δείγμα αθεΐας κατά τον φαλαγγίτη εκτελεστή του.

Στην εκκένωση των φυλακών της Μαδρίτης κατά την πολιορκία της, η Κυβέρνηση δίνει την εντολή μεταφοράς των κρατουμένων στην Βαλένθια, την προσωρινή πρωτεύουσα. Ο αξιωματικός που αναλαμβάνει την επιχείρηση αποβιβάζει κάπου 1.000 άτομα σε ένα προάστιο 10 χμ. έξω από την πόλη (σημερινή αεροπορική βάση της Τορρεχόν) και τους εκτελεί όλους στοιβάζοντας τα πτώματα στο διπλανό χαντάκι των ομβρίων υδάτων. Είναι σίγουρο ότι δεν είχε καμία τέτοια διαταγή αλλά κι η Κυβέρνηση είναι ανήμπορη να ελέγξει παρόμοια γεγονότα. Οι τοπικοί διοικητές και μάλιστα χαμηλά στην ιεραρχία είναι πανίσχυροι.

Οι μαζικές μάλιστα εκτελέσεις έπαιρναν αλλόφρονες διαστάσεις ανάλογα με την ερμηνεία διαφόρων φράσεων, η περίφημη εκείνη 5η Φάλαγγα είναι μια από αυτές και γεννήθηκε στον Εμφύλιο Ισπανικό όταν ο Μόλα ρωτήθηκε από δημοσιογράφους πως ελπίζει να πάρει την Μαδρίτη με μόνο 4 φάλαγγες που διέθετε. Εκείνος απάντησε, ''Έχω και μια ακόμα, την 5η, μέσα στην Μαδρίτη''. Το πιθανότερο είναι ότι εννοούσε το μέρος εκείνο του λαού που γενικά δεν είχε ψηφίσει την Κυβέρνηση στις εκλογές ή ίσως απλά να μπλοφάριζε.

Αλλά οι κυβερνητικοί που το άκουσαν ξεκίνησαν ένα αλλοπρόσαλλο κυνηγητό μαγισσών που ειδικά μεταξύ Σεπτεμβρίου και Δεκεμβρίου το 1936, πρέπει να στοίχισε κάπου 20.000 εκτελεσμένους πολίτες εννοείται, φιλοφρανικούς. Τότε εμφανίζονται τα περίφημα paseos σαν να λέμε ''παρέες που βγαίνουν βόλτα'': αποτελούνται από τυχαία οπλισμένα άτομα που συντάσσουν λίστες εκκαθαρίσεων στις γειτονιές και περιμένουν το βράδυ για να μαζευτούν μαζί, συχνά υπό την επίδραση αλκοόλ, για να αρχίσουν το κυνήγι του ταξικού εχθρού εισβάλλοντας σε διαμερίσματα κι εκτελώντας πρόχειρα τα θύματα.

Είναι αδύνατον να γνωρίζουμε τα κριτήρια επιλογής αυτών των ομάδων, ξέρουμε μόνο ότι ακόμα και η Κυβέρνηση προσπαθούσε να γλιτώσει από αυτούς τους γνωστούς της ανθρώπους με εξαιρετική δυσκολία. Η δράση των paseos φαίνεται να σταμάτησε ως τo 2o εξάμηνο του 1937 αν και αυτό αφορά μόνο την περιοχή της Μαδρίτης. Όνομα άφησε ο πιο αιμοβόρος διοικητής paseos, ονόματι Γκαρθία Αταδέλ (Garcia Attadell) ο οποίος ήταν απλά ληστής, έκλεβε πάντα τα θύματά του, ζούσε σε πολυτελές μέγαρο γεμάτο πολύτιμα κλοπιμαία τα οποία προσπάθησε να φυγαδεύσει εγκαταλείποντας τον ρόλο του υπερασπιστή της Μαδρίτης.

Αλλά τελικά συνελήφθη κι εκτελέστηκε, μάλλον προδομένος από τους Φρανκικούς που εννοείται είχε εξαγοράσει, καθ οδόν προς την Πορτογαλία. Στη Φρανκική μεριά μετά κάθε εισβολή σε μια κατακτημένη περιοχή οι εκτελέσεις είναι απαραίτητες και δη υποδεικνύονται από τους ίδιους τους στρατιωτικούς ηγέτες. Πέραν όμως των πολιτικών μελών που ανήκουν στην κυβέρνηση υιοθετείται και ένα άλλο κριτήριο για τους καθημερινούς ανθρώπους που ενδεχομένως να την είχαν υποστηρίξει πολεμώντας.

Ειδικοί εξετάζουν τον γυμνό ώμο των ανθρώπων για να ανακαλύψουν ίχνη από μελάνιασμα ή τραύματα της οπισθοδρόμησης των τουφεκιών που συνήθως υποφέρουν οι ερασιτέχνες χρήστες τους. Η σχετική πρόχειρη γνωμάτευση οδηγεί πάντα στο απόσπασμα. Οι καταδότες φυσικά βασιλεύουν, αλλά το χειρότερο είναι ότι οι σχετικές μαρτυρίες δεν αναλύονται. Γιατί; διότι ο καταδότης εάν δεν πετύχει την εκτέλεση του καταδιδομένου , αμέσως καταδίδει τον παραλήπτη της κατάδοσης σαν ύποπτο και συνένοχο οπότε η ασφαλέστερη πράξη είναι να εκτελούνται καλού - κακού όλοι οι καταδιδόμενοι.

Σε μια παρόμοια περίπτωση αποδίδεται τελικά και η εκτέλεση του πολιτικά ουδέτερου ποιητή Γκαρθία Λόρκα ο οποίος ήταν συγγενής φαλαγγιτών και ο ίδιος γιος μεγαλογαιοκτήμονα, είχε μάλιστα συλληφθεί στο σπίτι του γαμβρού του φαλαγγίτη και πολιτευτή της CEDA. Ωστόσο ένα άλλο ύποπτο άτομο το οποίο είχε βάλει υποψηφιότητα για την CEDA αλλά δεν το είχε υποστηρίξει προεκλογικά ο συγγενής του Λόρκα, βρήκε ευκαιρία να τον πλήξει έμμεσα κατηγορώντας τον ότι συγγενεύει με τον ποιητή ο οποίος μάλιστα, διέθετε ασύρματο με τον οποίο επικοινωνούσε με την Μόσχα και έπαιρνε διαταγές.

Ο ποιητής δεν εκτελέστηκε όμως αμέσως και επί κάπου 3 μέρες οι Φρανκικές αρχές που ήξεραν τους συγγενείς του προσπάθησαν να βρούνε άκρη με τις κατηγορίες οπότε ο καταδότης αγρίεψε και τους απείλησε πως θα τους καταδώσει και αυτούς σαν συνενόχους στον Κιέϊπο ντε Λιάνο εάν δεν τον πιστέψουν. Εκείνοι για να αποφύγουν μπλεξίματα προτίμησαν να τελειώνουν με το πρόβλημα εκτελώντας τον ποιητή. Αλλά και σε όσους τελικά δεν εκτελέστηκαν η ίδια τρελή λογική είχε τραγικά αποτελέσματα. Ο πτέραρχος Ισμαέλ Βαλέρτα ήταν παθιασμένος με την αεροπορία από μικρός τόσο που ο βασιλιάς Αλφόνσο τον είχε προβιβάσει σε Τεχνικό Επιθεωρητή Αεροπορίας.

Ο Βαλέρτα κατά το Φρανκικό κίνημα υπηρετούσε στο επιτελείο στη Μαδρίτη όπου και παρέμεινε. Η κυβέρνηση Αθάνια μάλιστα τον έστειλε στην Γαλλία μέλος της τεχνικής επιτροπής διαπραγματεύσεων για αγορές μαχητικών εξακολουθώντας να τον εμπιστεύεται για τις γνώσεις του. Παρόλα αυτά άτομα που εννοείται ενεργούσαν για την Κυβέρνηση απαίτησαν την εκτέλεση του φιλοβασιλικού αυτού αξιωματικού και επέμεναν παρόλο που ο Αθάνια δήλωσε ότι τον εκτιμά κι εμπιστεύεται.

Απελπισμένος ο Βαλέρτα ότι τελικά κάποιο βράδυ θα τον συλλάβουν κι εκτελέσουν ζήτησε απ τον Αθάνια να τον στείλει μόνιμα, ουσιαστικά φυγαδεύσει στην Γαλλία σαν διπλωματικό ακόλουθο. Στο τέλος του πολέμου ο Βαλέρτα, εμπιστευόμενος τα λόγια του Φράνκο ότι μπορούσαν να επιστρέψουν ελεύθερα όλοι όσοι δεν είχαν αναμειχθεί σε εγκλήματα γύρισε πίσω μόνο και μόνο για να συλληφθεί από τους Φρανκικούς και να ριχτεί 20 χρόνια στην φυλακή. Το Φρανκικό σκεπτικό ήταν, ότι δεν ήταν αποδεκτό ένας αξιωματικός καριέρας να είχε υπηρετήσει την Κυβέρνηση. 

Κάτι που δεν διέφερε στην ουσία από εκείνο εξ αιτίας του οποίου αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί από την αντίθετη μεριά που ήθελε τους αξιωματικούς καριέρας ασύμβατους με την Κυβέρνηση. Τα πραγματικά αίτια ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις φάνηκε να ήταν προσωπικές διεκδικήσεις : υπήρξαν αξιωματικοί στην Κυβέρνηση που υπέβλεπαν την θέση του Γενικού Επιθεωρητή Αεροπορίας και αργότερα άλλα που φοβήθηκαν ότι η επιστροφή του Βαλέρτα στο στρατό θα τους αποστερούσε τα προνόμια που είχαν ή θα μπορούσαν να είχαν από την παρουσία του.

Εξ άλλου η εκτέλεση στις φυλακές του Πρίμο ντε Ριβέρα είχε σαν αιτία την απλή διαμάχη μεταξύ Μαδρίτης και Καταλονίας σε πολιτικό επίπεδο. Η Βαρκελώνη αν και υποστήριζε την Κυβέρνηση στη Μαδρίτη και συμμετείχε στο Λαϊκό Μέτωπο ταυτόχρονα ενεργούσε και σαν ανεξάρτητη Καταλανική Κυβέρνηση. Όταν οι αναρχικοί που υπερτερούσαν στην Καταλονία πρότειναν την εκτέλεση του Ντε Ριβέρα προτίμησαν για παραδειγματισμό να το κάνουν αφού προηγηθεί δημόσια δίκη, εννοείται ελεγχόμενη. Έπρεπε ωστόσο να βρεθεί κατηγορία και η μόνη για την οποία μπορούσες να εκτελεστεί κάποιος, ήταν εκείνη του συμμέτοχου στο στρατιωτικό κίνημα. 

Αλλά ο Ριβέρα εκτελούσε ήδη ποινή φυλάκισης κι ήταν μάλιστα κρατούμενος συνέχεια καθ' όλη την διάρκεια του κινήματος χωρίς να μπορεί να συμμετέχει πουθενά. Ο Υπ. Δικαιοσύνης στην Μαδρίτη έκρινε ότι δεν υπήρχε θέμα, αλλά οι Καταλανοί οργισμένοι δήλωσαν ότι η δική τους κυβέρνηση δεν δέχεται καμία υπόδειξη από μια άλλη κυβέρνηση και σκοπεύουν να εκτελέσουν τον Ριβέρα έτσι κι αλλιώς. Η δίκη υπήρξε μια φαρσοκωμωδία κι όταν άρχισε να φαίνεται ότι η κατηγορία δεν ευσταθούσε, με υπόδειξη φυσικά της Καταλανικής κυβέρνησης ο δικαστής εκκενώνει την αίθουσα για να αποφύγει τους δημοσιογράφους. 

Ο Υπ. Δικαιοσύνης στην Μαδρίτη επέμενε ότι δεν θα υπογράψει ποτέ την διαταγή εκτέλεσης αλλά αυτό δεν σταματά την ροή των πραγμάτων. Ο απόηχος αυτής της δίκης κι εκτέλεσης στο εξωτερικό έβλαψε ωστόσο την ανεύθυνη κατά τα άλλα Μαδρίτη ωφελώντας τελικά μόνο τον Φράνκο, ο οποίος αδιάφορος για κάθε πολιτικό έστω και συμπαθή προς αυτόν αποφάσισε αργότερα να γεμίσει αυτός το πολιτικό κενό απ την εκτέλεση Ριβέρα για να αποκτήσει και κάποια ιδεολογία, που ο ίδιος δεν είχε, εξαπλώνοντας την προσωπική του ισχύ προς μία μελλοντική προσωποπαγή κυριαρχία.

Και πόσα ήταν συνολικά τα θύματα; Ο πραγματικός αριθμός θα γίνει γνωστός στο μέλλον καθόσον πολλοί παράγοντες προσπάθησαν να τα κρύψουν και φαλκιδεύουν ανάλογα με την κατάσταση. Κατά την διάρκεια του πολέμου τα νούμερα υπολογίζονται από τα επίσημα αρχεία των φυλακών αλλά δεν περιέχουν εκείνα της υπαίθρου ή των νυκτερινών εφόδων των paseos. Κατά την διάρκεια της Φρανκικής κατοχής και δικτατορίας τα θύματα ήταν πολύ περισσότερα αλλά τα αρχεία παρέμεναν μυστικά στην Σαλαμάνκα και ένα μέρος καταστράφηκε επίτηδες. 

Γενικά ο τότε τύπος έκανε μια προσπάθεια υπολογισμού τους αλλά οι πολιτικές κυβερνήσεις των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών ανάγκαζαν συχνά σε αποσιωπήσεις υπέρ της μίας ή άλλης πλευράς. Τέλος οι Ισπανοί ιστορικοί αγωνίστηκαν να ελαττώσουν τις εντυπώσεις δηλώνοντας ότι υπήρξαν πολλές υπερβολές εκατέρωθεν αλλά μάλλον το αντίθετο φαίνεται να είναι αλήθεια. Κατά τον Γάλλο ιστορικό Ζώρζ Ρού οι πιο πρόσφατες εκτιμήσεις δίνουν τα εξής θύματα πολιτικών εκτελέσεων :

Ιερείς 25.000

Ατομα θρησκευτικών οργανώσεων 15.000

Θύματα κατ οίκον επιδρομών (paseos) 72.000

Φυλακισμένοι εκτελεσθέντες χωρίς δίκη 45.000

Φυλακισμένοι εκτελεσθέντες με συνοπτικές διαδικασίες 125.000

------------------------------------------------------------------------------------

Σύνολο 282.000

Με τον νόμο Σούνιερ περί πολιτικών ευθυνών στα επόμενα 10 χρόνια μετά τον εμφύλιο πόλεμο υπολογίζεται ότι έγιναν κάπου ακόμα 300.000, πράγμα που ανεβάζει το συνολικό αριθμό κοντά στο μισό εκατομμύριο, νούμερο που πρακτικά συμπίπτει με την γενική εκτίμηση πολλών. Φυσικά δεν ξέρουμε και πόσα τυχόν θα υπήρχαν εάν κέρδιζε τον πόλεμο η Κυβερνητική παράταξη. Κατά την διάρκεια του πολέμου τα πολιτικά θύματα που εκτελέστηκαν μοιράζονται σε ποσότητα μεταξύ των δύο στρατοπέδων με ελαφρό προβάδισμα στην Κυβερνητική μεριά. 

Ωστόσο πρέπει να λεχθεί ότι η Κυβέρνηση προσπάθησε να σταματήσει τις εκτελέσεις ειδικά από τις αρχές του 1937 αλλά δεν έλεγχε την κατάσταση ενώ ο Φράνκο τις επέβαλε σαν αναπόσπαστο τμήμα της αποκατάστασης του Ισπανικού Έθνους κι αυτό ηθικά βαραίνει πάρα πολύ εναντίον του. Οι εκτελέσεις φυσικά έδρασαν κατά των θυτών, φιλοκυβερνητικοί που δεν ήθελαν τους στρατιωτικούς, τρομαγμένοι απ τα paseos προτίμησαν τον Φράνκο σαν πιθανό προστάτη και άτομα υπέρ της CEDA και αρχικά φιλοφρανκικά αηδίασαν με την εθελοτυφλία μιας αδιάκοπης φασιστικής νοοτροπίας που εξέπεμψε η θητεία του Φράνκο. 

Κι εστράφησαν τελικά προς την Δημοκρατία, η οποία επήλθε ομαλά και μάλλον εύκολα μετά τον θάνατό του αποτελώντας τελικά ένα ιστορικό διάλειμμα χωρίς κανένα άλλο θεμέλιο. Στην ιστορική λίστα των αρχηγών του Ισπανικού κράτους διαβάζουμε χρονολογικά: Θαμόρα, Αθάνια, Φράνκο, Χουάν Κάρλος 1ος. 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
 

Ο Ισπανικός Εμφύλιος είχε περάσει στον θρύλο. Για τους απανταχού οπαδούς της παράταξης των Δημοκρατικών, η δημοκρατία είχε ηττηθεί λόγω της αδιαφορίας των δημοκρατικών ευρωπαϊκών κρατών και λόγω της υποστήριξης της Γερμανίας και της Ιταλίας στο καθεστώτος του Φράνκο. Φυσικά όλες αυτές οι αιτιάσεις λίγο ή πολύ ισχύουν. Και όμως δεν ήταν αυτοί οι κύριοι λόγοι που οδήγησαν στην ήττα. Ο κυριότερος λόγος ήταν η πολυδιάσπαση των δυνάμεων της δημοκρατίας και η προσπάθεια των κομμουνιστών να την ελέγξουν.

Σε στρατιωτικό καθαρά επίπεδο η ήττα της δημοκρατίας οφειλόταν στην αδράνεια της πολιτικής της ηγεσίας, στις πρώτες κρίσιμες μέρες εκδήλωσης του στρατιωτικού πραξικοπήματος, αλλά και η καταστροφική επιρροή των κομμουνιστών στην εκτέλεση των μεγάλων επιθέσεων αργότερα. Μοναδικό δε φαινόμενο αποτελεί η επιμονή των Δημοκρατικών, αν και πάντα θεωρούσαν εαυτούς ασθενέστερους των εθνικιστών, να επιτίθενται συνεχώς. Ένας από τους μεγαλύτερους μύθους που γέννησε ο Ισπανικός Εμφύλιος ήταν αυτός των «καλών» Δημοκρατικών και των «κακών» Εθνικιστών, ή το αντίστροφο – εξαρτάτε από την οπτική γωνία του καθενός.

Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι σφαγές, έγιναν και από τις δύο πλευρές, όπως σε κάθε εμφύλιο πόλεμο συμβαίνει. Οι Δημοκρατικοί, στις αρχές ειδικά του πολέμου, βαρύνονται με σειρά φρικτών εγκλημάτων, τα περισσότερα των οποίων οφειλόταν στον ιδεολογικό φανατισμό, ή απλώς σε μια έκφραση αγανάκτησης των επί χρόνια καταπιεσμένων, ή και στην κακότητα ορισμένων, οι οποίοι εν μια νυκτί από ρακοσυλλέκτες βρέθηκαν στρατηγοί.

Ιδιαιτέρως βαρύ τίμημα πλήρωσε η ισπανική εκκλησία. Περίπου 8.000 κληρικοί και μοναχοί σφαγιάστηκαν στα πρώτα στάδια του πολέμου από τους μαινόμενους Δημοκρατικούς. Ιερείς πάντως εκτέλεσαν και οι εθνικιστές, Βάσκους στην καταγωγή. Επίσης κατά την μάχη της Μαδρίτης οι δημοκρατικοί εκτέλεσαν 8.000 περίπου εθνικιστές αιχμαλώτους και πολιτικούς κρατουμένους. Ωστόσο οι ακρότητες στο δημοκρατικό στρατόπεδο ήταν περισσότερο αυθόρμητες και όχι οργανωμένες. 

Σε αντιδιαστολή η Υπηρεσία Ερευνών του Στρατού, πλήρως ελεγχόμενη από το ΚΚΙ και κατ’ επέκταση από τη Μόσχα, ευθύνεται για την τέλεση ειδεχθών εγκλημάτων, εις βάρος όχι μόνο Εθνικιστών κρατουμένων αλλά και Δημοκρατικών «αντιδραστικών και οπορτουνιστών». Χιλιάδες άνθρωποι βρήκαν φρικτό θάνατο κατά τη διάρκεια των ανακρίσεως στα κολαστήρια της ΥΕΣ, αλλά και στα «στρατόπεδα αναμόρφωσης». Από την άλλη πλευρά οι Εθνικιστές διέπραξαν επίσης ακρότητες, σαφώς με πιο συστηματικό τρόπο. Σε κάθε πόλη που καταλάμβαναν πολλοί οπαδοί της αριστεράς εκτελούντο άμεσα. 

Πολλοί άλλοι φυλακίζονταν και εκτελούνταν αργότερα. Οι πιο τυχεροί οδηγούνταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εκεί οι πιθανότητες επιβίωσης ήταν μεγαλύτερες για όσους δήλωναν «μετάνοια». Τουλάχιστον 30.000 αιχμάλωτοι του δημοκρατικού στρατού δήλωσαν πράγματι μετάνοια και κατετάγησαν μάλιστα στον εθνικιστικό στρατό. Είναι γεγονός ότι ιδιαιτέρως καταδιώχθηκαν οι κομμουνιστές και οι αναρχικοί. Ξένοι ιστορικοί υπολογίζουν ότι οι Εθνικιστές εκτέλεσαν τουλάχιστον 100.000 άτομα. Το τέλος του πολέμου δεν σταμάτησε φυσικά τις εκτελέσεις. Έτσι ο τελικός αριθμός των εκτελεσθέντων πιθανώς να πλησιάζει τις 200.000. 

«Ποσοτικά» λοιπόν οι εθνικιστές προηγούνται στον αριθμό των εκτελεσθέντων. Ήταν όμως και οι νικητές. Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι εάν νικούσαν οι δημοκρατικοί δεν θα παρατηρούνταν ανάλογα φαινόμενα ; Η εμπειρία του πολέμου, αλλά και των Σταλινικών εκκαθαρίσεων μαρτυρούν πως μάλλον και οι Δημοκρατικοί θα ακολουθούσαν την ίδια πρακτική, με μικρότερη ίσως ένταση. Γιατί σε έναν εμφύλιο πόλεμο δεν υπάρχουν «καλοί» και «κακοί». Ένας εμφύλιος πόλεμος αποτελεί την σκληρότερη, την απεχθέστερη μορφή πολέμου. 

 

Και είναι πράγματι περίεργο πως οι αδερφοί εξοντώνουν τους αδερφούς με μεγαλύτερη ευκολία από ότι θα εξόντωναν έναν ξένο. Το καθεστώς του Φράνκο προέβη σε σειρά εκτελέσεων, υπό το πρόσχημα της ασφάλειας της χώρας, δικαιολογούμενο από την παρουσία ανταρτικών ομάδων Δημοκρατικών, στα βουνά, μετά το πέρας του πολέμου. Με την ίδια αφορμή το καθεστώς του Φράνκο δικαιολόγησε και την λειτουργία των στρατοπέδων «εργασίας» στα οποία κρατήθηκαν χιλιάδες οπαδοί της αριστεράς, για αρκετά χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου.

Οι συνθήκες στα στρατόπεδα αυτά ήταν ελαφρώς καλύτερες των αντιστοίχων Γερμανικών. Σιγά - σιγά όμως το μένος των εθνικιστών έσβησε και υπήρξαν πολλές περιπτώσεις όπου εθνικιστές διοικητές στρατοπέδων επιδείκνυαν συγκρατημένο ανθρωπισμό απέναντι στους κρατουμένους. Το καθεστώς του Φράνκο διατηρήθηκε στην Ισπανία ως τη δεκαετία του '70. Αν και σαφώς πιο εξευγενισμένο, σε σχέση με το 1939, παρέμεινε σκληρό και ανελεύθερο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένα επεισόδιο, που διαδραματίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του '60. 

Ο ΦΡΑΝΚΟ ΚΑΙ Η ΦΡΑΝΚΙΚΗ ΙΣΠΑΝΙΑ

FRANCISCO PAULINO HERMENEGILDO TEÓDULO FRANCO BAHAMONDE

Το πρόσωπο αυτό που στην σύγχρονη Ευρώπη είναι εντελώς ξεχασμένο σαν ένα δυσάρεστο, σχεδόν ανύπαρκτο παρελθόν, αξίζει την μεγαλύτερη δυνατή ιστορική προσοχή. Ηγέτης και δικτάτορας της Ισπανίας επί 36 πολυτάραχα έτη (1939 - 1975) και εις εκ των βασικών ενορχηστρωτών ενός αιματηρού εμφυλίου (1936 - 1939), δεν πρέπει να κατανόησε ποτέ εις βάθος το νόημα της «Γκερνίκας» του Πάμπλο Πικάσο. Αλλωστε ο ίδιος είχε εκφράσει ευθαρσώς άλλη άποψη για τη χρησιμότητα του πολέμου, «Το δικό μας καθεστώς βασίζεται σε ξιφολόγχες και αίμα, όχι σε υποκριτικές εκλογές».

Ο Φρανσίσκο Παουλίνο Ερμενεχίλδ Τεόδουλο Φράνκο Μπααμόντε, όπως ήταν το πλήρες, ευμέγεθες όνομά του, γεννήθηκε μία Δεκεμβριανή νύχτα του 1892 στο Ελ Φερόλ της Γαλικίας, λίγα μόλις μέτρα από έναν μανιασμένο Ατλαντικό. Ο πατέρας του, ένας εκκεντρικός μπον βιβάν αξιωματικός της Ισπανικής Ναυτικής Διοίκησης, θα θεωρηθεί ο βασικός υπαίτιος για τα δυστυχισμένα παιδικά του χρόνια, ο μικρόσωμος, εσωστρεφής Φρανσίσκο προσκολλάται από νωρίς στη μητέρα του, μία συντηρητική Ρωμαιοκαθολική της ανώτερης αστικής τάξης. 

Το 1907, σε ηλικία μόλις 14 ετών, μπαίνει στην Ακαδημία Πεζικού του Τολέδο, από την οποία αποφοιτά τρία χρόνια αργότερα. Εν συνεχεία παίρνει ως εθελοντής μέρος στις αποικιακές εκστρατείες στο Ισπανικό Μαρόκο, οικοδομώντας μεθοδικά τη φήμη του προικισμένου με διοικητικές ικανότητες και καθ' όλα ακέραιου αξιωματικού που απέχει από ποταπές επίγειες απολαύσεις. Το 1915 στέφεται ως ο νεότερος λοχαγός του Ισπανικού στρατού, ενώ έναν χρόνο αργότερα τραυματίζεται σοβαρά από σφαίρα. 

Το 1923 επιλέγεται ως υποδιοικητής της νεοσύστατης Ισπανικής Λεγεώνας των Ξένων (τρία χρόνια μετά θα γίνει επίσημα και διοικητής της) και νυμφεύεται -κουμπάρος η Αυτού Μεγαλειότης ο Αλφόνσο ΙΓ'- την εκλεκτή της (ως επί το πλείστον παγερής) καρδιάς του Κάρμεν Πόλο με την οποία θα αποκτήσει μία θυγατέρα. Στις αρχές του 1928 διορίζεται διευθυντής της Γενικής Στρατιωτικής Ακαδημίας της Σαραγόσα.

Ο Στρατιωτικός Φράνκο

Ο Φράνκο, με το πλήρες όνομα FRANCISCO PAULINO HERMENEGILDO TEÓDULO FRANCO BAHAMONDE, ήταν ο γιος ενός άσωτου μέθυσου αξιωματικού του ναυτικού που μεγάλωσε μόνος με την μητέρα του σε ένα ιδιαίτερα αυστηρό περιβάλλων που ήθελε να εξισορροπήσει την κακιά πατρική φήμη στην κοινωνία. Ήταν κοντόσωμος και δειλός, με μια χαρακτηριστική τσιριχτή φωνή, όταν το 1907 γράφτηκε στην στρατιωτική σχολή του Τολέδο αλλά εντυπωσίασε με την εξαιρετική αφοσίωση στο καθήκον, πράγμα όχι και τόσο συνηθισμένο για τους συμμαθητές του που βρίσκονταν εκεί κυρίως για να αποφύγουν την ανεργία. 

Το 1912 όταν αποφοιτά ζητάει μια ''σκληρή'' μετάθεση, την Ισπανική Λεγεώνα των Ξένων που πολεμάει στο Ισπανικό Μαρόκο για να αποδείξει την αξία του. Θα το πετύχει με το παραπάνω καθώς πολύ γρήγορα αποκτά την εκτίμηση του διοικητή του Υποστράτηγου Μίλαν Αστραίϋ. Ο άνθρωπος αυτός μας δίνει μια έμμεση ψυχική περιγραφή για τον αγαπημένο του ''μαθητή'', είναι μονόφθαλμος και το μόνο του μάτι σπιθίζει με οργή και μίσος, ''Ζήτω ο θάνατος '', είναι το αγαπημένο του σύνθημα για τους λεγεωνάριους. 

Ο νεαρός Φράνκο θα φανεί αλύπητος με τους Μαροκινούς και σε 3 μόνο χρόνια ο Αστραίϋ τον προβιβάζει σε Ταγματάρχη, όπου διαπρέπει σαν υποδειγματικός διοικητής μονάδας. Η σκληράδα, η βία και η απόλυτη πειθαρχεία θα τον ακολουθούν για πάντα. Το 1920 είναι ήδη Υποδιοικητής της Ισπανικής Λεγεώνας των Ξένων και φαίνεται η στρατιωτική του φήμη ήταν τέτοια που ο βασιλιάς Αλφόνσο ΙΓ' ήταν ο κουμπάρος του στον γάμο του το 1923. Το 1926 κι ενώ είναι μόνον 33 ετών προβιβάζεται σε Υποστράτηγο και το 1928 του ανατίθεται η διοίκηση της Στρατιωτικής Ακαδημίας στη Σαραγόσσα.

Η ανακήρυξη της Δεύτερης Δημοκρατίας της Ισπανίας (14 Ιανουαρίου 1931) και το πρόδηλο αντιμιλιταριστικό μένος της διακόπτουν προσωρινά τη λαμπρή στρατιωτική καριέρα του. Ο ίδιος δέχεται στωικά τον υποβιβασμό του, δεν θα αργήσει όμως να επανέλθει δριμύτερος στο προσκήνιο. Το 1933 οι συντηρητικές δυνάμεις αποκτούν τον έλεγχο της Δημοκρατίας και ο Φρανσίσκο Φράνκο προάγεται πανηγυρικά σε υποστράτηγο. Στην αναγέννηση του άστρου του θα συμβάλει τα μάλα η ταχύτητα με την οποία θα καταπνίξει τον Οκτώβριο του 1934 την εξέγερση των ανθρακωρύχων στις Αστουρίες. 

 

Έναν χρόνο αργότερα διορίζεται αρχηγός του γενικού επιτελείου του Ισπανικού στρατού. Τις φιλοδοξίες του όμως θα ανακόψει εκ νέου η διάλυση της κεντροδεξιάς κυβέρνησης και η προκήρυξη (1936) εκλογών που θα φέρει προς μεγάλη του απογοήτευση στην εξουσία το Αριστερό Λαϊκό Μέτωπο. Το γενικό επιτελείο τον στέλνει σε μια εξευτελιστικά ασήμαντη διοίκηση στις Καναρίους Νήσους, «μετάθεση» την οποία αντιμετωπίζει ως εξορία. Το 1931 που πέφτει η μοναρχία ο Φράνκο παραμένει ένας τυπικός στρατιωτικός,

Άσχετος με τα πολιτικά κινήματα ακόμα κι όταν η Δημοκρατική κυβέρνηση καταργεί την σχολή του και ο ίδιος παραμερίζεται, στον αποχαιρετιστήριο λόγο του καλεί τους νέους αξιωματικούς να παραμείνουν αφοσιωμένοι και πειθαρχικοί. Το 1931 τον πλησιάζουν για να τον συμπεριλάβουν στο κίνημα Σανχούρχο - Μόλα κι εκείνος απαντά ότι πρόκειται για επιπόλαιο σχέδιο που θα αποτύχει και αρνείται. Το 1933 η νέα κυβέρνηση Λερού τον καλεί να αναλάβει την αρχηγία του Στρατού σαν Αντιστράτηγος και το 1934 διατάσσεται να καταστείλει την επανάσταση στις Αστούριας. 

Εκεί η φήμη του ξεπερνάει τα όρια της Ισπανίας και συνδέει το όνομά του με την στρατιωτική πειθαρχεία και την εξασφάλιση της τάξης. Επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι οι δυνάμεις που ανακάλεσε στο πεδίο της δράσης ήταν η πιστή του Λεγεώνα Ξένων και οι φίλοι του και πιστοί συνεργάτες, ταξίαρχοι Χουάν Γιαχέ και Χόρχε Βαρέλα. Το 1935 του ανατίθεται η αρχηγία του Επιτελείου και η αναδιοργάνωση του στρατού ενάντια στα μέτρα που είχε πάρει η κυβέρνηση Αθάνια. Το 1936 καλείται, με την εμμονή του Γιαχέ, στο νέο κίνημα Μόλα όπου αρνείται και πάλι. 

Ωστόσο τον ανησυχεί τρομερά το θέμα διαμελισμού της Ισπανίας όταν ο Αθάνια δέχεται να συζητήσει την απόσχιση Βάσκων και Καταλανών και στέλνει προειδοποιητικό γράμμα στην κυβέρνηση. Η οργή που προκαλεί μέσα στην χαώδη πολιτική κατάσταση θυμίζει ''εκκολαπτόμενο κινηματία'' και γι αυτό τον μεταθέτουν δυσμενώς στις πολύ μακρινές Κανάριες. Από εκείνη τη στιγμή κι έπειτα, ο πληγωμένος του εγωισμός, τον φέρνει κοντύτερα στους κινηματίες όπου γίνεται δεκτός πολύ απρόθυμα απ τον Μόλα μόνο και μόνο για την άμεση επιρροή του στην Λεγεώνα των Ξένων.

Ο Πολιτικός Φράνκο

Στο μεταξύ η χώρα τελεί υπό κοινωνική και οικονομική διάλυση, ο διχασμός ανάμεσα σε δημοκρατικούς και εθνικιστές οξύνεται μέρα με τη μέρα, η δολοφονία του Κάρλο Σοτέλο θα είναι για τη Δεξιά η σταγόνα που θα ξεχειλίσει το ποτήρι. Τώρα πια ο Φράνκο, ο οποίος απέφευγε συστηματικά να εμπλακεί σε οιαδήποτε στρατιωτική συνομωσία εναντίον της αριστερής κυβέρνησης, εμφανίζεται έτοιμος να δώσει το παρασύνθημα για ένα coup d' etat που θα αλλάξει τον ρου της ιστορίας της Ιβηρικής. Το πρωί της 18ης Ιουλίου 1936 μεταδίδεται από τις Καναρίους Νήσους η ραδιοφωνική προκήρυξή του που επικροτεί τη στρατιωτική εξέγερση, ενώ λίγη ώρα αργότερα το κίνημα εκδηλώνεται στην ηπειρωτική χώρα. 

Η Ισπανία παραδίδεται στους ανέμους ενός εμφυλίου πολέμου που θα διαρκέσει τρία αιματηρά χρόνια. Ο caudillo (=αρχηγός), όπως θα είναι πια το πολιτικό προσωνύμιο που προτιμά ο ίδιος για τον εαυτό του, ντύνει το «επαναστατικό» καθεστώς, αναδιοργανώνοντας εκ θεμελίων τη Φάλαγγα, το Ισπανικό φασιστικό κόμμα. Η Ευρώπη διχάζεται. Η Γερμανία και η Ιταλία στέλνουν στρατιωτική βοήθεια στους εθνικιστές, η Γαλλία και η Σοβιετική Ένωση είναι αποφασισμένες να στηρίξουν τον αγώνα των δημοκρατικών εναντίον του «φασισμού». Μετά το ξεκίνημα του κινήματος η τύχη τον ευνοεί άμεσα : 

Οι βασικοί κινηματίες στη Μαδρίτη και Βαρκελώνη αποτυγχάνουν κι είναι νεκροί, ο Μόλα επικρατεί μπλοκαρισμένος άσχημα στη Ναβάρα κι ο Φράνκο είναι ο μόνος που επικρατεί άνετα στις Κανάριες και το Μαρόκο. Όταν Χίτλερ και Μουσολίνι στέλνουν βοήθεια είναι ο μόνος που μπορεί να την παραλάβει και το πιο σημαντικό, ο Χίτλερ ζητάει να βάλει την υπογραφή του και άρα τον θεωρεί δεσμευμένο για τις μελλοντικές οικονομικές ανταλλαγές με την Γερμανία : αυτή η λεπτομέρεια δίνει μια απροσδόκητη εξέλιξη και ο Φράνκο θεωρείται απ τους δύο δικτάτορες ως ο ''φυσικός'' εκπρόσωπος του κινήματος. 

Όταν σχηματίζεται η κυβέρνηση του Μπούργκος ο Φράνκο προτείνεται σαν ο αρχηγός της κυρίως από αυτόν τον λόγο αφού το κίνημα στηρίζεται αποκλειστικά από την Ιταλο-Γερμανική βοήθεια που παίρνει, ειδεμή είναι χαμένο. Ο αρχικινηματίας Μόλα το καταλαβαίνει και υποχωρεί αλλά γίνεται έξω φρενών όταν ο Φράνκο υπογράφει τα νέα του διατάγματα σαν ''αρχηγός κράτους, ελέω Θεού'', ενώ είναι ολοφάνερο ποιος είναι ο ''Θεός'' στην προκειμένη περίπτωση. Στην συνέχεια ωστόσο η προσωπικότητα Φράνκο πέφτει στα πολύ ικανά χέρια του κουνιάδου του Σούνιεθ ο οποίος είναι και ο ''νους'' που δημιουργεί τον ''πολιτικό'' Φράνκο. 

Με στόχο την μελλοντική επιβολή ενός προσωπικού καθεστώτος ο Σούνιεθ δημιουργεί ένα ανύπαρκτο πολιτικό υπόβαθρο με βάσει το οποίο ο Φράνκο ήταν, τάχα, ο πολιτικός ηγέτης της Φάλαγγας, κόμμα του νεκρού ήδη Ριβέρα. Θα χρειαστεί να εξολοθρεύσει με φυλακή κι εξορία τους παλιούς φαλαγγίτες και να κλείσει τα γραφεία της Φάλαγγας δημιουργώντας μια άλλη κομματική οργάνωση με σχετικά παρόμοιο όνομα αλλά με άλλα νέα μέλη που ακολουθούν τον Φράνκο απλά για τα πολιτικά μέσα και οφέλη που εξασφαλίζουν, κατά το πρότυπο των Γερμανικών SS. 

Την ίδια ώρα ο Σούνιεθ , σε άριστες σχέσεις με τους Γερμανούς, μεταφράζει το Χιτλερικό σύνταγμα για να το υιοθετήσει κι η Ισπανία. Παρόλα αυτά η αρχική στρατιωτική ομάδα των αρχικινηματιών του 1936 κι ειδικά οι Καρλιστές δεν πείθονται εύκολα και οι αντιδράσεις ξεκινάνε, κατηγορώντας τον ότι ξεπούλησε πολλά στους ξένους και συντηρεί ένα παιχνίδι υπέρ αυτών που ουσιαστικά θέλουν να εκμεταλλευτούν την Ισπανία. 

 

Το 1937 σκοτώνεται ο Μόλα σε περίεργο αεροπορικό ατύχημα. Λίγοι πιστεύουν ότι οι Γερμανοί και η αντίδραση στον Φράνκο είναι άσχετες και αυτό φαίνεται με την άμεση αναγόρευση του Φράνκο σε Χενεραλίσιμο, Καουντίγιο ή Χέφε, όρους αντίστοιχους του Φύρερ και Ντούτσε που σήμαινε ο ''Γενικός αρχηγός των πάντων'', όλων των πολιτικών , θρησκευτικών και στρατιωτικών δυνάμεων στην Ισπανία. Το 1937 είναι το έτος που ξεκινάει το Φρανκικό Καθεστώς και είναι αυτό ακριβώς που λέει το όνομα, ''το δικό του καθεστώς''. 

Ο Φράνκο δεν φρόντισε ποτέ να ασπαστεί καμία ιδεολογία και μάλιστα εξάλειψε ακόμα και τα υγιή εκείνα συνθήματα της παλιάς Φάλαγγας που μιλούσαν για λαϊκές μεταρρυθμίσεις και διοικητικές αναδιοργανώσεις. Ο ιστορικός Αρνο Μάγιερ του έδωσε τον καλλίτερο ποτέ χαρακτηρισμό, ''Μια ξιφολόγχη που έψαχνε για μια κάποια ιδεολογία''. Κι όσο για τους πολιτικούς του λόγους, ο ίδιος ήταν κακός στο να εκφωνεί λόγους κι ακόμα περισσότερο στο να τους σκέφτεται βέβαια, αλλά διέθετε γι αυτό μια ομάδα δημοσιογράφων που διηύθυνε ο πατέρας του άλλοτε Ισπανού πρωθυπουργού Αθνάρ. 

Την ίδια ώρα βέβαια ο Σούνιεθ φρόντιζε πάντα για ένα αδιάκοπο ''διαίρει και βασίλευε'' μεταξύ των ατόμων με Καρλιστικές, Φαλαγγίτικες ή φιλοβασιλικές ρίζες να αλληλοτρώγονται μεταξύ τους για ''εύνοιες'' ώστε να μην αποτελέσουν οργανωμένη απειλή για τον ''Χενεραλίσιμο''. Κι αυτό κράτησε χρόνια. Κι όταν τον ρώταγαν γιασύνταγμα και εκλογές, ο Φράνκο απαντούσε: ''Εκλογές; Η νίκη μας δεν έγινε με εκλογές αλλά με λόγχες''. Πάνω από ένα εκατομμύριο νεκρούς αργότερα, ο Φράνκο πετυχαίνει μία πλήρη και άνευ όρων νίκη την 1η Απριλίου 1939.

Ο ίδιος οραματίζεται την αποκατάσταση του Ισπανικού μεγαλείου, όμως η χώρα που παραλαμβάνει είναι παντελώς παραλυμένη, εξασθενημένη οικονομικά, διχασμένη ακόμη στο εσωτερικό της. Η κήρυξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ευνοεί την κατάσταση. Ο Φράνκο εκφράζει τη συμπάθειά του προς τις δυνάμεις του Άξονα -σε επικές επιστολές του προς τον Αδόλφο Χίτλερ αποφαίνεται: «Το πεπρωμένο της ιστορίας με έχει ενώσει άρρηκτα με σας και τον Ντούτσε»- αποφεύγοντας όμως με ελιγμούς αιλουροειδούς την άμεση διπλωματική και στρατιωτική δέσμευση. 

Δεν είναι τυχαίο ότι μετά τη συνάντηση που είχε με τον Ισπανό δικτάτορα στο Ανταϋ της Γαλλίας (1940) ο ίδιος ο Φύρερ φέρεται ότι δήλωσε, πως θα προτιμούσε να του αφαιρέσουν τρία - τέσσερα δόντια παρά να υποστεί άλλη φορά τέτοιο «παζάρι». Από την άλλη πλευρά οι Σύμμαχοι φροντίζουν να δώσουν στην Ισπανία ένα καλό μάθημα. Το Φρανκικό καθεστώς θα βρεθεί σε εξαιρετικά δυσμενή θέση όταν μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η Ισπανία αποκλείεται από τον νεοσύστατο τότε Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών.

Η δημοτικότητα του Φράνκο βρίσκεται πλέον στα Τάρταρα, για τη διεθνή κοινή γνώμη δεν είναι παρά ο «τελευταίος επιζών φασίστας δικτάτορας». Η διεθνής αποκατάστασή του θα επιτευχθεί μόνο χάρη στην επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ Δύσης και Σοβιετικής Ένωσης και την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου. Απτή απόδειξη η υπογραφή το 1953 δεκαετούς συμφώνου στρατιωτικής βοήθειας με τις ΗΠΑ. Ως τον θάνατό του, το 1975, ο Φράνκο φροντίζει να «αναμορφώσει» ποικιλοτρόπως το καθεστώς του, φιλελευθεροποιώντας τη διακυβέρνησή του και ανατρέποντας την εικόνα του άτεγκτου «generalisimo». 

Το 1947 προκηρύσσει δημοψήφισμα το οποίο αναδεικνύει το Ισπανικό κράτος σε μοναρχία και επικυρώνει τις δικές του εξουσίες ως ένα είδος εφ' όρου ζωής αντιβασιλέα. Το 1969 υποδεικνύει επισήμως ως διάδοχο μετά τον θάνατό του τον 32χρονο τότε πρίγκιπα Χουάν Κάρλος. Στα τέλη της δεκαετίας του '60 η υγεία του έχει αρχίσει να καταρρέει. Ο Φρανσίσκο Φράνκο πεθαίνει πλήρης πολιτικών ημερών τον Νοέμβριο του 1975 και η ιστορία της Ισπανίας αλλάζει σελίδα.

Ο Στρατηγικός Φράνκο

Όσο κράτησε όμως ο πόλεμος ο Φράνκο παρουσίασε μια στρατηγική όψη καθόλου κολακευτική αλλά όμως σε πλήρη αρμονία με την διατήρηση ενός ''image''. Τον κατηγόρησαν ότι δεν διέθετε άλλη στρατηγική παρά τις μετωπικές πολυαίμακτες επιθέσεις χωρίς καμιά σχεδίαση σε μεγάλο πλάνο πράγμα που μακροχρόνησε τον πόλεμο αφύσικα. Άλλοι παρατήρησαν πως η μόνη στρατηγική στην οποία ήταν ευαίσθητος ήταν να κυνηγάει να καταπνίξει την οποιαδήποτε κίνηση του εχθρού που θα μπορούσε να δώσει την εντύπωση ότι η κυριαρχία του αμφισβητείται. 

Όπως η άσκοπη στρατηγικά αντι-πολιορκία του Αλκαζάρ που καθυστέρησε την κατάληψη της Μαδρίτης και η εγκατάλειψη της αποκοπής του δρόμου Μαδρίτη - Βαλένθια χάριν της κατάληψης των Βασκικών περιοχών για να αποκόψει τυχόν Βρετανικό ενδιαφέρον για την περιοχή αυτή που είχε ''υποσχεθεί'' στον Χίτλερ. Αλλά πιθανόν κι όλα αυτά να είχαν βάση, αν σκεφτεί κανείς ότι για μια στιγμή, ο Φον Πάπεν και ο Χίτλερ συζήτησαν το ενδεχόμενο να τον εγκαταλείψουν.

Ο Φράνκο και ο ''Άξονας''

Οι λίγοι Φρανκικοί οπαδοί που απομένουν σήμερα, έχουν ξεχάσει τα χιλιάδες θύματα και συγκεντρώνουν όλα τους τα υπέρ του επιχειρήματα στην άρνηση που τάχα έθεσε στον Χίτλερ για την μη συμμετοχή της Ισπανίας στον 2ο Π.Π. Πρόκειται όμως για ένα ιστορικό ψέμα, ολότελα κατασκευασμένο μεταφρανκικά. Το 1940 ο Χίτλερ κράταγε την Ευρώπη στην μπότα του και ο τελευταίος που θα τόλμαγε να του αντισταθεί ήταν ο Φράνκο, με τους Γερμανούς να τον περικυκλώνουν από παντού και να τους χρωστάει και τεράστια ποσά υλικής βοήθειας.

Γι αυτό εξάλλου κι έστελνε συγχαρητήρια τηλεγραφήματα για τις νίκες των Ναζί ενάντια στις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Όχι , η ανθρωπότητα δεν βρέθηκε μπροστά σε ένα ήρωα αλλά σε ένα δεινό υπολογιστή που όντως πρόσφερε στον Χίτλερ την δίοδο της Ισπανίας προς στην Αφρική εάν ο Γερμανός παράλληλα του χάριζε την Β.Δ Αφρική ολόκληρη και μέρος των Γαλλικών γειτονικών ακτών. Παρόλα αυτά κατά την διάρκεια του πολέμου έστειλε φρουρές στην Ταγγέρη και Γαλλικό Μαρόκο με σκοπό να μείνει εκεί για πάντα, ώσπου το 1942 οι σύμμαχοι αποβιβάστηκαν στην Καζαμπλάνκα κι η κατάσταση άλλαξε. 

Ο Χίτλερ με τη σειρά του λογάριασε ότι όλα αυτά ήδη τα είχε στη διάθεσή του μέσω του υποταγμένου Γαλλικού Βισύ κι άρα δεν άξιζε τον κόπο, όπως εξομολογήθηκε στον Τσιάνο. Τελικά προσέφερε λιμενισμό κι ανεφοδιασμό Γερμανικών υποβρυχίων και παρείχε άφθονη υποστήριξη σε δίκτυα πρακτόρων Ναζί σε όλη τη διάρκεια του πολέμου. Στη συνέχεια ο Φράνκο κράτησε πολύ ανοιχτές τις επαφές του με την Χιτλερική Γερμανία και κείμενα που αποκαλύφτηκαν πρόσφατα, από το Υπ. Εξωτερικών της Ισπανίας, περιέχουν τα ονόματα κάπου 100 ναζί που βρήκαν καταφύγιο στην Ισπανία μεταπολεμικά για τα οποία οι Madrid Times έγραψαν πως οι αποκαλύψεις θα ανάψουν τα πνεύματα. 

Περίμενε ως τον τον Μάη του 1945 για να παύσει επίσημα τις διπλωματικές του σχέσεις με το Χιτλερικό καθεστώς αλλά μετέφερε στην Ισπανία κάπου 250.000.000 λίρες Αγγλίας, που ανήκαν σε Ναζί και βοήθησε επίσης και την μεταφορά μερικών στην Αργεντινή. Προσέφερε ακόμα άσυλο και σε καταζητούμενα Ναζιστικά μέλη, για παράδειγμα τον Βέλγο αρχηγό των SS Λεόν Ντεγρέλ που εμφανίστηκε δημόσια να ζει στην Ισπανία κι έδωσε συνέντευξη τύπου – υπάρχουν κι άλλοι λιγότερο φανεροί φυσικά. 

Προσέφερε ακόμα άσυλο στον Οττο Σκορτσένυ, στην οικογένεια του Φον Κανάρις, τον Ιταλο φασίστα Γκαμπάρα και άτομα του Βισύ και της πρώην Γκεστάπο παρά τις επίσημες κατηγορίες κρατών. Το 1946 ο Φράνκο, μετά την αλλαγή των πραγμάτων θα δηλώσει ότι ουδέποτε βοήθησε Ναζιστές κι ότι είναι πρόθυμος να συμβάλλει στον αντικομουνιστικό αγώνα της Δύσης. Επαφίεται στον αναγνώστη να αντιληφθεί μόνος του πόσο αντίσταση προέβαλε τελικά ο Φράνκο στον Χίτλερ, κατά τα λάθος λεγόμενα των φιλοφρανκικών αρθρογράφων. 

Κι ας μην ξεχνάμε και πως για αυτούς τους λόγους εξ άλλου, ο ΟΗΕ αποφάσισε μεταξύ 1945 - 1955 ότι η Φρανκική Ισπανία δεν είχε θέση σαν μέλος των Εθνών, το ΝΑΤΟ αρνήθηκε συχνά την ένταξη της Ισπανίας μετά τον πόλεμο και η ΕΟΚ ανέβαλε πολλές φορές τις σχέσεις της με την Ισπανία όσο ζούσε ο Φράνκο.

Φράνκο ο ''Άνθρωπος''

Είναι τελικά πιο αποκαλυπτικά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καθημερινού Φράνκο που μας λένε περισσότερα για πολλά. Με προσωπική του πρωτοβουλία προώθησε μερικούς νόμους ηθικής ευπρέπειας στην Φρανική Ισπανία, σαν τους παρακάτω:

Απαγορεύθηκε

• Το διαζύγιο.

• Τα έξωμα φορέματα.

• Το να κρατούνται τα ζευγάρια χέρι, χέρι σε δημόσιους χώρους.

• Η συναναστροφή με διαμαρτυρομένους στο θρήσκευμα.

Αλλά αυτό δεν ήταν όλο. Φανατικός ποδοσφαιρόφιλος θαυμαστής της Ρεάλ Μαδρίτης, φρόντιζε με την επέμβαση της αστυνομίας να κερδίζει αγώνες απειλώντας τους αντίπαλους ποδοσφαιριστές. Στην περίοδο των μεταγραφών κατάφερνε πάντα να αφήνουν οι καλοί ποδοσφαιριστές τα αντίπαλα σωματεία και να έρχονται στην Ρεάλ. Όλα αυτά τα αποκάλυψαν σε εκπομπή της Γαλλικής τηλεόρασης με συνέντευξη οι τότε άνθρωποι των σωματείων.

Ο Διπλωματικός Φράνκο και η Μεταπολεμική του Ισπανία

Αλλά εκεί που φαίνεται πως ο Φράνκο αξίζει συγχαρητηρίων είναι η διπλωματική του ικανότητα να επιζήσει μέσα στην καρδιά της Δημοκρατικής Ευρώπης επί 40 ακόμα χρόνια. Και δεν ήταν λίγη αφού κατάφερνε να κερδίζει αυτό που ήθελε από κάθε πλευρά ενδίδοντας όσο αρκούσε. Ο Σούνιεθ μεταπολεμικά (1947) απομακρύνθηκε απ την κυβέρνηση σαν γνωστός φιλοχιτλερικός αλλά διατηρήθηκαν οι οικονομικές σχέσεις με πρώην Χιτλερικούς και φυγάδες φιλοναζί. Αν και δεν έγινε άμεσα δεκτός στον ΟΗΕ, ενέδωσε αμέσως στην προθυμία των ΗΠΑ για παροχή μετασταθμευτικών βάσεων στην Ισπανία για αεροπλάνα μακρινών πτήσεων προς την Α. Μεσόγειο. 

 

Κατάφερε να ξεχάσει για κάπου 30 χρόνια το θέμα του Γιβραλτάρ εξασφαλίζοντας την άνετη ανοχή της Αγγλίας. Απαγόρευσε στην βασιλεία να επιστρέψει αλλά την καθιέρωσε σαν διάδοχο σχήμα του καθορίζοντας ουσιαστικά και την μεταφρανκική εποχή επιλέγοντας τον σημερινό Ισπανό βασιλιά. Σε όλη την διάρκεια αυτή των 40 ετών εσωτερικά καταδίωξε αλύπητα ακόμα και την υποψία μιας δυσφορίας απάνω του δικαιολογούμενος ότι το κάνει για αντικομουνιστικούς λόγους, καλυπτόμενος από το ψυχροπολεμικό πνεύμα της εποχής. Να μια λίστα με τα σημαντικότερα γεγονότα αυτής της διπλωματικής πορείας :

1939 - 1945 

 Ο Φράνκο μένει εκτός πολέμου. Στέλνει εθελοντές στον Χίτλερ κι υποστηρίζει κρυφά μερικούς Γερμανούς πράκτορες στη χώρα του. Δεν τον δέχονται στον ΟΗΕ

1947 

 Αναγνωρίζει την βασιλεία αλλά μόνο σαν διάδοχο κατάσταση μετά τον θάνατό του

1953 

 Υπογράφει με ΗΠΑ 5ετή συμβόλαιο παραχώρησης βάσεων

1955

 Αναγνωρίζεται από τον ΟΗΕ

1956 - 1958 

Δέχεται την ανεξαρτησία του Ισπανικού Μαρόκου

1963 

Επεκτείνει για ακόμα 10 χρόνια το συμβόλαιο βάσεων με ΗΠΑ

1969 

Ζητάει ''χλιαρά'', για εσωτερικούς λόγους, την επιστροφή του Γιβραλτάρ

1970 

Ο Φράνκο ασθενεί. Ορίζει τον Χουάν Κάρλος διάδοχό του

1973 

Δολοφονείται ο πρωθυπουργός του Καρέρο Μπλάνκο. Ξεκινάει πορεία προς μια απο-Φρανκοποίηση

1975 

Οι ΗΠΑ παραχωρούν μεγάλη οικονομική βοήθεια στην Ισπανία προετοιμάζοντας μια ευνοϊκή γι αυτούς μεταφρανκική Ισπανία. Ο Φράνκο πεθαίνει στις 20 Νοεμβρίου

Βλέποντας την σημερινή Ισπανία του 2000, στην Ενωμένη Ευρώπη, αναλογίζεται κανείς σε τι χρησίμευσε ποτέ ο Φράνκο σε αυτήν; Η απάντηση πρέπει να είναι: ''τίποτα''. Αν όμως τοποθετούσαμε το ίδιο ερώτημα αλλά για την εκτός της Ισπανίας κατάσταση απ το 1936 θα βλέπαμε πως τα πράγματα θα ήταν πολύ αλλιώτικα για την Αγγλία, την Γαλλία, τις ΗΠΑ και φυσικά την Γερμανία κι Ιταλία. Αυτούς εξυπηρέτησε ο Φράνκο και αυτοί, έμμεσα ή άμεσα τον ''γέννησαν''.

ΧΑΡΤΕΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

(Κάντε κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση)

* ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ: ΜΕΡΟΣ Α' 

ΔΕΣ: Η ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1936