Η οικολογία θεωρείται σχετικά πρόσφατος επιστημονικός κλάδος, διαμορφωμένος εννοιολογικά μετά τον 19ο αιώνα, με αντικείμενο τη διερεύνηση των σχέσεων αλληλεξάρτησης των ζώντων όντων προς το φυσικό τους περιβάλλον, τόσο από βιολογική άποψη αρχικά, όσο και από κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική σκοπιά αργότερα. Σχετικά με την ορολογία που χρησιμοποιείται, θεωρούμε απαραίτητες μερικές επεξηγήσεις:
Βιόσφαιρα: είναι η λεπτή μεμβράνη που περιβάλλει τον πλανήτη Γη. Αποτελείται από στεριά, ύδατα και αέρα και προσφέρει τις αναγκαίες και ικανές συνθήκες για τη διατήρηση της ζωής. Χαρακτηριστικό της βιόσφαιρας είναι το εκπληκτικά μικρό μέγεθος της συγκριτικά με το συνολικόν όγκο του πλανήτη Γη. Όρια της βιόσφαιρας θεωρούνται προς τα κάτω μεν το βαθύτερο σημείο στο οποίο μπορεί να γίνει εκμετάλλευση ορυχείων, προς τα επάνω δε το ανώτερο σημείο της στρατόσφαιρας όπου ένα αεροπλάνο μπορεί να παραμένει «αεροφερόμενο».
Αυτό το λεπτό «δέρμα" της γης περιέχει όλες τις πηγές τροφής και ενέργειας που υπάρχουν στον πλανήτη και είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της ζωής και φυσικά και του ίδιου του ανθρώπου.
Η διατήρηση της βιόσφαιρας στηρίζεται σε λεπτές ισορροπίες, η διαταραχή των οποίων μόνο μέχρις ενός σημείου μπορεί να αποκατασταθεί φυσιολογικά. Η εντατική εκμετάλλευση των πηγών πρώτων υλών, η συσσώρευση των απορριμμάτων και αποβλήτων, η ρύπανση του περιβάλλοντος δημιουργούν, στην εποχή μας, ασφυκτικές συνθήκες, επικίνδυνες για τον πλανήτη. Επιμέρους κλάδοι της οικολογίας:
Ανθρωποοικολογία, που ερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον.
Βιοοικολογία, που ερευνά τις σχέσεις ανάμεσα στα όντα, πλην του ανθρώπου, και το περιβάλλον.
Αυτοοικολογία, που μελετά ατομικούς οργανισμούς ή ομογενείς ομάδες.
Συνοικολογία, που μελετά ομάδες ετερογενών οργανισμών, και τέλος
Οικονομική του περιβάλλοντος, που θεωρεί την οικολογία αντικείμενο της οικονομικής ανάλυσης και ερευνά την επίδραση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων παραγωγής, κατανάλωσης κλπ. στο περιβάλλον.
Σκοπός του κειμένου αυτού είναι να αποδείξει, μέσα στα επιτρεπόμενα όρια ενός άρθρου, ότι η οικολογία έχει βαθιές καταβολές, σχεδόν προδρομικές, στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων, τόσο στη θεωρητική σκέψη τους, φιλοσοφική και οικονομική, όσο και στην καθημερινή πρακτική, στους θεσμούς, στην αγορά, στην πολιτική, την πολεοδομία και την κοινωνική συμπεριφορά, έως και τους κλασικούς χρόνους, κατάσταση που αλλάζει στην ελληνιστική περίοδο.
Ο άνθρωπος και το περιβάλλον. Η εξέλιξη της τεχνολογίας
Στην αυγή της ιστορίας του ο άνθρωπος θεωρούσε τον εαυτό του ως τμήμα του γύρω κόσμου, υποκείμενο άμεσα στις επιδράσεις φυσικών δυνάμεων, ανέμων, καταιγίδων και άλλων, τις οποίες μάλιστα θεοποίησε, στην προσπάθειά του να τις εξευμενίσει ή να τις καθυποτάξει.
Οι διάφορες μυθολογίες μαρτυρούν την κατάσταση, που συμβολίζεται με τους πολέμους τεράτων, τιτάνων κλπ. Στη μακριά και δύσκολη πορεία του ο άνθρωπος πέρασε από διάφορα στάδια, που σηματοδοτούν την εξέλιξη της τεχνολογίας στον πλανήτη Γη ως τις μέρες μας.
Αφετηρία αυτής της πορείας μπορεί να θεωρηθεί εκείνη η μακρινή μέρα, κάπου μεταξύ 70.000 π.Χ. και 40.000 π.Χ,, που ο άνθρωπος χοντρολάξευσε μια πέτρα, ένα «λίθο», για να του δώσει πιο πρόσφορο, πιο χρήσιμο σχήμα, ως εργαλείο κοπής ή ως φονικό όπλο. Από τη στιγμή εκείνη άρχισε η αργή εξέλιξη, που οδήγησε τον άνθρωπο από τη συλλογή της τροφής και το κυνήγι στην καλλιέργεια της γης και την εκτροφή ζώων, στην εξημέρωση του σκύλου, του αλόγου, στην κεραμική. την υφαντική, την οικοδομική και αργότερα τη μεταλλουργία.
Σ' αυτά τα πρώτα στάδια εξέλιξης ο βαθμός επέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον ήταν τόσος όσος χρειαζόταν για την επιβίωση του και όσος το οικοσύστημα μπορούσε να απορροφήσει και να αποκαταστήσει.
Υπήρχε γενικά μια ομοιόμορφη κατάσταση στο επίπεδο πολιτισμού των παλαιολιθικών οικισμών, ανεξάρτητα από τη γεωγραφική τους θέση, κατάσταση που άρχισε να ανατρέπεται στη νεολιθική εποχή και να διαφοροποιείται έντονα με συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό από την εποχή των μετάλλων και μετά. Αν και ο σπόρος της επέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό του περιβάλλον φυτεύτηκε στην πρώιμη παλαιολιθική εποχή, η έντονη επίδραση άρχισε με την εποχή των μετάλλων, για να καταλήξει στη σημερινή, σχεδόν καταλυτική, επέμβαση του ανθρώπου στη βιόσφαιρα, επέμβαση που απειλεί την ίδια την ύπαρξη της ζωής στον πλανήτη Γη.
Η μεταλλουργία, που άρχισε πριν από 6.000 περίπου χρόνια στη γη, έφερε επαναστατικές αλλαγές τόσο στη ζωή του ανθρώπου, την υλική και κοινωνική, όσο και στη σχέση του με το περιβάλλον.
Η υλική ευημερία συνοδεύτηκε από κοινωνικές διαφοροποιήσεις στον καταμερισμό της εργασίας και της εξουσίας, ενώ η καταστροφική επέμβαση στο περιβάλλον επιταχύνθηκε με την υλοτόμηση των δασών, για καυσόξυλα και για ναυπήγηση πλοίων, και με την εντατική χρήση των πρώτων υλών. Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση του Ομήρου ότι ο «σιδερένιος πέλεκυς·» υπήρξε σοβαρό μέσο καταστροφής για την εποχή του1. Η έντονη διαφοροποίηση των πολιτισμών, μετά την εποχή των μετάλλων, οδήγησε στις ξεχωριστές ιστορίες των λαών ή των εθνών,
Η οικολογία στη θεωρητική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων
α. Η επίδραση της θρησκείας: ελληνική μυθολογία
Η εικόνα που προβάλλει στα μάτια μας οπό την ανάγνωση της ελληνικής μυθολογίας είναι μια φύση «πλήρης θεών-, ένα παιχνίδι όπου οι θεοί, οι ημίθεοι και οι άνθρωποι είναι όλοι μέλη ενός συνόλου, το οποίο περιλαμβάνει ακόμη τη γη, τα δάση, τα ποτάμια, τα ζώα. Οι θεοί, ως μέρος της φύσης, δίνουν ιερό περιεχόμενο στην προστασία του περιβάλλοντος. Υπάρχουν θεσπισμένες απαγορεύσεις θήρος, αλιείας, κοπής δέντρων στους ιερούς χώρους. Υπάρχουν γιορτές της φύσης και των εποχών, που τονίζουν την παράδοση της προστασίας της φύσης από τους θεούς. Υπάρχουν, ακόμη, μύθοι σχετικοί με την αέναη επιστροφή των φυσικών δυνάμεων, όπως οι μύθοι της Δήμητρας και Περσεφόνης, του Διονύσου κ.ά. Γενικά η θεοποίηση της φύσης στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων βοηθούσε σημαντικά στο σεβασμό και την προστασία του περιβάλλοντος και στη σωστή σχέση του ανθρώπου με το υπόλοιπο οικοσύστημα. Αντίθετα, ο ιουδαϊσμός και ο χριστιανισμός, με την ανθρωποκεντρική τελεολογία τους, ώθησαν προς την υποτίμηση και υπερεκμετάλλευση της φύσης, αφού ο άνθρωπος, «η κορωνίς της δημιουργίας», θεωρήθηκε ως κυρίαρχος του κόσμου.
β. Η «φύσις» στη φιλοσοφία των Ελλήνων
Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες φιλόσοφοι έχουν συγγράψει, ως βασικό έργο τους, βιβλίο «περί φύσεως», όπου είναι κοινή η αναγνώριση βασικών αρχών, όπως η «ενότητα» της φύσης, βασική αρχή της οικολογίας, η επίδρασή της στην ανθρώπινη συμπεριφορά, η παραδοχή της ως υποδείγματος μέτρου για την ανθρώπινη κοινωνία. Επιγραμματικά ο Χρύσιππος αναφέρει: «ἕν τε εἶναι θεόν καί νοῦν καί εἰμαρμένην καί Δία»2. Η θέση αυτή είναι κοινή στους προσωκρατικούς, τους στωικούς έως και τους επικούρειους φιλοσόφους. Ο Αναξιμένης τονίζει άτι «ὁ κόσμος εἷς ἐστίν» και ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι «ἕνα πάντα εἶναι». Το ίδιο πρεσβεύουν και άλλοι πολλοί φιλόσοφοι3. Ανεξάρτητα από το κυρίαρχο στοιχείο που θεωρούν ως ουσία του κόσμου, όλοι συμφωνούν στην «ενότητα» αυτού του κόσμου, όπως και στη «λογική» του.
Ο Ηράκλειτος θεωρεί το φυσικό γεγονός και λογικό, ο Θαλής τονίζει ότι «νοῦν τοῦ κόσμου τόν Θεόν, τό δέ πᾶν ἔμψυχον ἅμα καί δαιμόνων πλῆρες», ο δε Αναξαγόρας δηλώνει ότι «πάντα νοῦς διεκόσμησε» και «πάντα νοῦς ἔγνω». Χαρακτηριστικό είναι ακόμη ότι στα κείμενα των φιλοσόφων αυτών μπορούμε να βρούμε τις ρίζες των θεωριών της ανακύκλησης και της εντροπίας, που τόσο συζητιούνται στις μέρες μας4.
Ο Ηράκλειτος επιγραμματικά αναφέρει ότι ο κόσμος «ἦν ἀεί και ἔστι καί ἔσται». Στα συγγράμματά του μπορούμε να ανιχνεύσουμε τη θεωρία της εντροπίας, οε φράσεις όπως «δίς εἰς τόν αὐτόν ποταμόν οὐκ ἄν ἐμβαίης».Τη θεωρία αυτή επεξεργάστηκαν σύγχρονοι μελετητές, όπως ο Νικόλας Γκεοργκέσκου - Ρέγκεν, και αποτελεί μια επανάσταση στην οικονομική επιστήμη. Με δυο λόγιο, κάθε διαδικασία μετασχηματισμού απορροφά φυσικούς πόρους και ενέργεια και δημιουργεί τα προϊόντα και τα λύματα. Η εισαγωγή του παράγοντα της ενέργειας στη διαδικασία της παραγωγής δημιουργεί αλυσιδωτές αντιδράσεις. Η θεωρία του Ηράκλειτου ότι η πορεία των πραγμάτων είναι μονοδρομική, ότι η μεταβολή είναι μη αντιστρεπτή, υλοποιείται στο παράδειγμα της φλόγας του κεριού, δηλαδή στην ενέργεια που χάνεται κατά την παραγωγική διαδικασία μετατρεπόμενη σε θερμότητα. Εκτός από τον Ηράκλειτο, που πιστεύει ότι η «εκπύρωση» δεν οδηγεί στον οριστικό θάνατο του σύμπαντος, ο Πλάτων και οι στωικοί δέχονται ότι ο κόσμος είναι φθαρτός, αλλά αναγεννάται με την «παλιγγενεσία» ή «αποκατάσταση» ή «διακόσμηση».
Να λοιπόν που οι έννοιες περί εντροπίας και ανακύκλησης, απόψεις βασικές για την οικολογία και την προστασία του περιβάλλοντος, υπάρχουν ήδη στα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Είναι φυσικό, οι θεωρητικές αυτές απόψεις για τη φύση να οδηγούν στο σεβασμό της και στην αναγνώριση της επίδρασής της στον άνθρωπο. Η επίδραση αυτή, που αναπτύσσεται στο περίφημο βιβλίο του Ιπποκράτη «Περί αέρων, υδάτων και τόπων», όπου τονίζεται ότι όχι μόνο ο χαρακτήρας και η δημιουργικότητα των λαών διαμορφώνονται από τις συνθήκες του περιβάλλοντος αλλά και η ίδια η υγεία τους - οι ασθένειες που τους βασανίζουν - είναι αποτέλεσμα των δεδομένων του μικροκλίματος, της διατροφής, της ποιότητας του πόσιμου νερού κλπ. Η αναγνώριση της φύσης ως υποδειγματικού μέτρου για την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων βρίσκεται στη βάση της φιλοσοφικής, ηθικής, αισθητικής, κοινωνικής και οικονομικής θέσης των αρχαίων Ελλήνων.
Η αγάπη προς το «μέτρον» και τη λιτότητα, η αποστροφή προς την υπερβολή και τη σπατάλη, η διάκριση των αναγκών σε αληθινές και επίπλαστες, η αποδοχή της εργασίας όχι μόνον ως πηγής μέσων επιβίωσης, αλλά και ως πηγής δημιουργίας και κοινωνικής καταξίωσης, η περιφρόνηση προς τις πολυτελείς επιδείξεις, η θεσμοθέτηση της «ύβρεως», η επιθυμία του «κατ' ἀρετήν ζῆν», είναι οι εκφράσεις της βαθιάς εσωτερικής πεποίθησης ότι η φύση, με το μέτρο και την πειθαρχία της, δίνει στον άνθρωπο τον κατάλληλο κανόνα συμπεριφοράς. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σημερινή κρίση περιβάλλοντος αποδίδεται από πολλούς στην έλλειψη ηθικοπολιτικού επιπέδου ζωής, το οποίο θα μπορούσε να διοχετευτεί σε στόχους μακριά από την υπερκατανάλωση και την πολυτέλεια.
γ. Η οικονομική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων
Κατευθυντήριος άξονας της οικονομικής σκέψης των αρχαίων Ελλήνων ήταν η φιλοσοφική τους πεποίθηση ότι προείχε η φυσική τάξη. Κάθε απόκλιση από αυτήν αποτελούσε «ύθριν» από τη σκοπιά της ηθικής και της δικαιοσύνης και άσκοπη ενέργεια από τη σκοπιά της οικονομίας.
Άρα η ορθολογική συμπεριφορά είναι η εναρμόνιση των ανθρώπινων ενεργειών ως προς τη φύση για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος με τη λιγότερη δυνατή σπατάλη πόρων, με στόχο την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού σε ικανοποιητικό επίπεδο διαβίωσης, επίπεδο αυτάρκειας αλλά ποτέ πολυτέλειας.
Βασικά οικονομικά συγγράμματα θεωρούνται ο «Οικονομικός» και «Οι Πόροι» του Ξενοφώντα και η «Κτητική κατά φύσιν» του Αριστοτέλη. Οικονομικές σκέψεις όμως διατυπώνονται και σε άλλα συγγράμματα, όπως η «Πολιτεία» και οι «Νόμοι» του Πλάτωνα. Ο Ξενοφών, ειδικότερα, ασχολείται κυρίως με την ορθολογιστική διαχείριση των φυσικών πόρων μιας περιοχής και με τη μελέτη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, ώστε οι ανθρώπινες ενέργειες να προσαρμόζονται πρακτικά προς το καλύτερο αποτέλεσμα της σχέσης πόρων - εδάφους - ανθρώπινης εργασίας. Με άλλα λόγια, ο Ξενοφών εισάγει την έννοια της παραγωγικότητας και της οικονομικής διαχείρισης του περιβάλλοντος. Ακόμη, ασχολείται με την παραγωγή αγαθών και το εμπόριο, τα οποία ερευνά τόσο σε επίπεδο ιδιωτικό -οικονομικό όσο και σε επίπεδο κοινωνικο-οικονομικό και δημοσιο-οικονομικό. Ο Αριστοτέλης θεωρεί αντικείμενο της οικονομίας την παραγωγή αγαθών για άμεση χρήση και προτείνει τον αποτελεσματικό χειρισμό των πόρων και την ορθή σχέση των ανθρώπινων ενεργειών προς τη φύση. ώστε η παραγωγή να καλύπτει τις φυσικές ανάγκες το δε εμπόριο να διαθέτει τα φυσικά πλεονάσματα.
Και οι δύο επισημαίνουν τους κινδύνους που συνεπάγεται η υπερβολική παραγωγή αγαθών, πέρα από το επίπεδο αυτάρκειας, που οδηγεί στον άκοπο πλουτισμό και παρασύρει στον ευδαιμονισμό, την εκμετάλλευση ανθρώπων, την κατασπατάληση πόρων, τη δημιουργία πλαστών αναγκών και τελικά τη διαστροφή του ανθρώπινου χαρακτήρα: «Ὁ δέ χρηματιστής βίαιος τις ἔστίν», αναφέρει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νίκομάχεια». Πόσο κοντά είναι αυτές οι απόψεις στις σημερινές οικολογικές αντιλήψεις, που ζητούν να επαναφέρουν τη σχέση αναγκών - αγαθών στη σωστή της βάση, ώστε ο φυσικός πόρος «άνθρωπος» να απαλλαγεί από τις ψυχικές διαταραχές που του δημιουργούν οι πλαστές ανάγκες και η απληστία!
Όπως για τον Αριστοτέλη, έτσι και για τους σύγχρονους οικολόγους η φυσική τάξη πρέπει να παραμείνει κατά το δυνατόν απαραβίαστη και να ενισχυθεί η αποτελεσματικότητά της από σωστές και έλλογες ανθρώπινες ενέργειες!
Η οικολογία στην καθημερινή πρακτική
α. Το έδαφος και οι άνθρωποι
Πολύ χαρακτηριστική είναι η επίδραση του εδάφους στο χαρακτήρα των ανθρώπων και την κοινωνική διάρθρωση των ομάδων.
Τα εδάφη της αρχαίας Ελλάδας, που πρέπει να είχαν πλούσια χλωρίδα και πανίδα και σημαντική δασοκάλυψη, όπως μαρτυρούν οι μύθοι (του Ηρακλή και του Λέοντα της Νεμέας), αποψιλώθηκαν πολύ γρήγορα, λόγω των συνεχών πολέμων και των εμφυλίων συγκρούσεων. Η αγροτική γη περιορίστηκε από την επέκταση των οικισμών και από τα έλη, που δημιουργήθηκαν σε αρκετές περιοχές (απόρροια της αποψίλωσης), παρόλο που υπήρχε αρκετή πρόνοια τόσο για τον εμπλουτισμό των εδαφών με λίπανση όσο και για τη διαμόρφωση κατάλληλων καλλιεργήσιμων εδαφών με την ανάμιξη ξηρής και αλμυρής γης. Υπήρχε ακόμα πρόνοια για την άρδευση και για την αποξήρανση των ελών.
Είναι αλήθεια ότι οι κάτοικοι φτωχών αγροτικών εδαφών, όπως της Αττικής και των νησιών, στράφηκαν προς άλλες δραστηριότητες, τη μεταποίηση, τη βιοτεχνία, το εμπόριο, τη ναυτιλία, πράγμα που επηρέασε όχι μόνο το χαρακτήρα τους, αλλά και την κοινωνική οργάνωση της πολιτείας τους. Αντίθετα, οι κάτοικοι πλούσιων αγροτικών εδαφών, όπως οι Σπαρτιάτες και οι Θεσσαλοί, παρέμειναν δεμένοι με τη γη τους, υιοθετώντας διαφορετική μορφή διακυβέρνησης. Όσον αφορά την επίδραση του κλίματος ειδικότερα στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα, είναι ενδεικτικός ο ύμνος του Σοφοκλή προς το αθηναϊκό κλίμα, διατυπωμένος στον «Οἰδίποδα ἐπί Κολωνῷ».
β. Χωροταξία - πολεοδομία - οικισμοί
Χαρακτηριστικό του σεβασμού των αρχαίων Ελλήνων προς το περιβάλλον είναι το γεγονός ότι στη χωροθέτηση των οικισμών τους, κύριο μέλημα έθεταν την επιλογή υγιεινής τοποθεσίας, δεύτερο την επιλογή οχυρής τοποθεσίας και τρίτο την επιλογή πλούσιας τοποθεσίας.
Όσο γιο τους οικισμούς, φρόντιζαν να οριοθετούν τις χρήσεις γης κατά τομείς ώστε να γίνεται σωστή πολεοδομική εξυπηρέτηση. Υπήρχαν τα τείχη της πόλης και οι στρατώνες, οι ναοί και τα ιερά, οι αγορές και τα δημόσια κτήρια, οι κατοικίες και τα εργαστήρια, οι κρήνες και τα άλση.
Από τα κτήρια, τα μεν δημόσια ήσαν επιβλητικά και λιθόκτιστα, αλλά μέσα στο πνεύμα του «μέτρου», της ισορροπίας και της σωστής χρήσης υλικών, τα δε ιδιωτικά, κυρίως κατοικίες και μικρά εργαστήρια, ήσαν απλά και απέριττα, με προσπάθεια προσαρμογής στο περιβάλλον. Τα σπίτια, κτισμένα με μικρές αποκλίσεις πάνω σε τυπική κάτοψη, είχαν την είσοδο που οδηγούσε από το δρόμο στην κεντρική αυλή, γύρω από την οποία δημιουργούνταν ημιυπαίθριος χώρος, σαν στοά στην οποία έβλεπαν τα δωμάτια.
Οι δρόμοι δεν ήταν πλακόστρωτοι παρά μόνον οι κύριοι άξονες, εξ ου και η σκόνη το καλοκαίρι και η λάσπη το χειμώνα, που αποτελούσαν μεγάλο πρόβλημα.
γ. Νομοθετική πρόνοια για το περιβάλλον
Σώζονται αρκετές πληροφορίες για τη θέσπιση μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος.
Υπήρχε πρόνοια π.χ. για την απαγόρευση κοπής περισσοτέρων από 2 δέντρων ελιάς το χρόνο από κάθε ιδιοκτήτη. Ο Σόλων είχε καθιερώσει αμοιβή 5 δρχ. για τη θανάτωση αρσενικού λύκου, αλλά μόνο 1 δρχ, για κάθε νεαρή λύκαινα, πράγμα που δείχνει ότι στόχος ήταν η μείωση αλλά όχι και η εξόντωση του είδους. Και για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των πόλεων υπήρχαν νομοθετικά μέτρα, π.χ. η μεταφορά των σκουπιδιών και της κόπρου έπρεπε να γίνεται οε μεγάλη απόσταση5. Για τον έλεγχο των κρηνών υπήρχε στην αρχαία Αθήνα «αιρετός» και όχι «κληρωτός» αρμόδιος.
Ο Πεισίστρατος γέμισε την Αθήνα με κρήνες και καταιωνιστήρες, απαγόρευσε όμως τις δεξαμενές (πισίνες), για τον κίνδυνο των μολύνσεων και της σπατάλης νερού. Για την προστασία του περιβάλλοντος της πόλης, τα τυροκομείο και τα βυρσοδεψεία, που προκαλούσαν δυσάρεστες οσμές, ήταν υποχρεωτικό να εγκατασταθούν έξω από την πόλη. όπως και τα νεκροταφεία. Τα εργαστήρια ήταν εγκατεστημένα κατά ομοειδείς ομάδες και δεδομένου του μικρού μεγέθους των. με μέσο όρο απασχολουμένων τα 10 άτομα, δεν φαίνεται να ενοχλούσαν ιδιαίτερα το περιβάλλον. Προστατευτικά μέτρα λαμβάνονταν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
Στο Λαύριο π.χ. τοποθετούσαν τα καμίνια για το λιώσιμο των μετάλλων στα Ν.Α. των οικισμών, επειδή οι επικρατούντες στην περιοχή άνεμοι είναι Β. και Β.Δ.
Στη Θήβα υπήρχε το αξίωμα της «τελεαρχίας», δηλαδή της φροντίδας να μη σκορπίζονται στους δρόμους της πόλης απόβλητα και νερά ρευμάτων. Πολλές πάλεις είχαν απαγορεύσει την εκτροφή κατσικιών, εξαιτίας των καταστροφών που προκαλούσαν στις καλλιέργειες και το πράσινο γενικά.
δ. Δημόσια υγεία
Η υγεία στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν ύψιστο αγαθό και κάθε ηλικία του ανθρώπου είχε αφιερωθεί σε κάποιο θεό-προστάτη.
Ο χαρακτηρισμός της Υγείας, από τον Ιπποκράτη, ως αρμονίας ψυχής και σώματος προς το σύμπαν, πλησιάζει πολύ το σύγχρονο ορισμό, όπως έχει γίνει παραδεκτός στη συνδιάσκεψη της Π.Ο.Υ. στην Άλμα -Άτα6.
Μέτρα για την υγιεινή του περιβάλλοντος υπήρχαν πολλά, τόσο για την αποξήρανση των ελών όσο και για την ύδρευση και αποχέτευση των οικισμών. Επίσης, παρά την έλλειψη επαρκών ποσοτήτων νερού, υπήρχε ιδιαίτερη πρόνοια για τη σωματική καθαριότητα και η Αθήνα κατά τον Ε' αιώνα είχε 40 και πλέον δημόσια λουτρά. Υπήρχαν όμως και ιδιωτικά λουτρά, είτε κρύα είτε θερμά, η δε «πύελος», το ατομικό λουτρό, είναι γνωστό από την εποχή του Ομήρου.
Γενικευμένα ήταν και τα θαλάσσια λουτρά και τα λουτρά σε ποτάμιο.
Ως καθαριστικά μέσα χρησιμοποιούνταν η κιμωλία, το ανθρακικό νάτριο και το διάλυμα ποτάσας είτε από αλισίβα είτε από ειδική άργιλο, το «χαλεστραίον»7.
Για την προστασία της δημόσιας υγείας φαίνεται ότι σε πολλές πόλεις υπήρχαν δημόσιοι γιατροί και η πολιτεία παρείχε δωρεάν περίθαλψη στους απόρους, έχοντας επιβάλει για το σκοπό αυτό ειδικό κεφαλικό φόρο, το «ιατρικόν». Ο θεσμός όμως αυτός δεν ίσχυε στην Αθήνα, όπου ο Πλάτων απέτρεπε τη χρήση φαρμάκων, συνιστώντας τη χρήση φυσιοθεραπευτικών μέσων8.
ε. Αισθητική του περιβάλλοντος
Συγκλονιστική εντύπωση μας κάνει σήμερα η εναρμόνιση της κλίμακας των κτηρίων και του φυσικού' περιβάλλοντος κατά την αρχαιότητα. Όχι μόνο τα μεγάλα δημόσια κτήρια μα και τα μικρά έργα και τα ιδιωτικά ακόμη σπίτια και τα εργαστήρια θεωρούνταν αυτονόητο ότι έπρεπε να υποτάσσονται στην κλίμακα ταυ χώρου, να εντάσσονται στην αισθητική διαμόρφωση του περίγυρου, να υπακούουν στις επιταγές του μέτρου και της ισορροπίας. Με άλλα λόγια, να συντελούν στην υλοποίηση ενιαίου αισθητικού αποτελέσματος. Η αίσθηση του «μέτρου» δεν είναι μόνο θέμα αισθητικής, αλλά και κανόνας ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς. Η ίδια αίσθηση του «μέτρου», οι ίδιες αισθητικές και ηθικές αξίες διέπουν τη δημιουργία των καθημερινών αντικειμένων, των ρούχων και των επίπλων, αλλά και την καθημερινή συμπεριφορά των πολιτών, σε όλη την κλασική εποχή.
Ας θυμηθούμε τον «Επιτάφιο» του Περικλέους, όπως τον μεταφέρει ο Θουκυδίδης, όπου οι φράσεις «...φιλοκαλοῦμεν μετ' εὐτελείας...» και «...οὐ δι’ ὀργῆς τόν πέλας..., οὐδ’ ἀζημίους μέν, λυπηρός δέ τῇ ὄψει ἀχθηδόνας προστιθέμενοι» αποτελούν το καλύτερο μήνυμα για την εποχή μας9.
Επίλογος
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι οι βασικές αρχές της οικολογίας έχουν τις ρίζες τους στη σκέψη και στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Η αίσθηση του «μέτρου», τόσο στον ίδιο το σεβασμό προς τη φύση όσο και στις ανθρώπινες επιδιώξεις, είναι ο χρυσός κανόνας και οδηγός. Η επιδίωξη της αυτάρκειας, ο έλλογος περιορισμός, το ξεκαθάρισμα των αναγκών σε φυσικές και πλαστές, η δημιουργική εργασία, η αισθητική του περιβάλλοντος, η πρόσχαρη συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους μπορούν και πρέπει να γίνουν οι στόχοι μας, για νο πετύχουμε μια ποιότητα ζωής και βέβαια τις συνθήκες επιβίωσης του πλανήτη Γη στο μέλλον.
------------
Σημειώσεις
1. Αθ. Κανελλόπουλος, Οικολογία και Οικονομική του Περιβάλλοντος, ο. 138.
2. Διογένης Λαέρτιος, VII, 136.
3. Ξενοφάνης. Παρμενίδης. Αναξαγόρας, Ευκλείδης. Διογένης ο Απολλωνιάτης.
4. Αναξίμανδρος. Παρμενίδης. Λεύκιππος. Αναξαγόρας, Εμπεδοκλής, Πρωταγόρας.
5. Σε απόσταση μεγαλύτερη των 10 σταδίων από τα τείχη της Αθήνας
6. «Σύγχρονη σκέψη", τεύχος 33.
7. Αρχαιολογία.·, τεύχος 31. β Πλάτων, Τίμαιος, XLII. 89Β.
9. Σε Ελεύθερη μετάφραση: «Αγαπάμε το ωραίο με απλά μέσο..,- και «Δεν αντιμετωπίζουμε με οργή τον απέναντι μας.... ούτε τον φορτώνουμε με την κατήφειά μας. που δεν τον ζημιώνει μεν. του προκαλεί όμως
Environment and Antiquity
I. Vallera - Μ. Korma
The basic principles of Ecology originate from the thought and life ot ancient Greeks.
The governing rule of moderation in ihe attitude of respect towards nature as well as in every human pursuit is the optimum law and guide.
The pursuit of sel(-sufficiency, the rational reduction, the division of ηeθds in necessary and superfluous ones, the creative work and the aesthetic of the environment must become our goals if we want to claim a high quality of life and to safeguard the existence of plane! Earth in the future.
Βιβλιογραφία
1. Αθ. Κανελλόπουλος, Οικολογία και Οικονομική του Περιβάλλοντος, Αθήνο 19Β5. Εκδόσεις Καραμπελόπουλος
2. Α. J. Toynbee. Mankind and Mother Earth: narrative history of Ihe World, Oxford University Press, N.Y. 1976.
3. R.J. Dubos, Man, Medicine and Environment Praeger, N.V. 1968
4. Ε S HYams. Soli and Civilization From the Series The Past in the Present. Thames
5. A.M. Snodgrass. An archaeology ot Greece: The Present State and Future Scope of the Discipline. University of California Press, Berkeley 19S7.
6. R. Catalano. Health Behavior and Community: An Ecological perspective From the Series Pergamon General Psychology. Vol 76, N Y Pergamon Press, 1979.
7. G Rosen. A History ol Public Health. From the Series M.D Monographs on Medical History, Vol 1, Μ D. Publicaltons, N.Y. 1958
8. L.R. Dice, Man's Nature and Nature s Man The Ecology ot Human Communities, University of Michigan Press, Ann Arbor
9. W Durant. The Life of Greece From ihe Series Tne Story ot Civilization, Vol 2, Simon and Schuster, N.Y. 1939.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου