Φίλοι και εχθροί στην αθηναϊκή πολιτική

 

Το ρητό «να βοηθάς τους φίλους και να βλάπτεις τους εχθρούς» διαπερνά την ελληνική λογοτεχνία από τον Όμηρο ως τον Αλέξανδρο και αποτελεί βασική ηθική αρχή προσδιορισμού της συμπεριφοράς. Στα χρόνια που η δημοκρατία εξελισσόταν, η πολιτική δύναμη ασκούνταν από πολιτικές ομάδες, οι οποίες περιστρέφονταν γύρω από πολιτικούς ηγέτες, όπως ο Περικλής, ο Αλκιβιάδης ή ο Νικίας. Οι πολιτικοί ηγέτες είχαν ιδεολογικά προγράμματα που οι υποστηρικτές τους τους βοηθούσαν να τα προωθήσουν στην Εκκλησία και τα δικαστήρια Μια προσωπική σχέση φιλίας ένωνε τους υποστηρικτές με τους ηγέτες και εγγυάτο τη βοήθειά τους στους πολιτικούς αγώνες. Αυτές οι πολιτικές ομάδες ήταν οργανωμένες με πρότυπο τις εταιρείες, ομάδες ανδρών της ίδιας ηλικίας και κοινωνικής θέσης με κοινά ενδιαφέροντα που συγκεντρώνονταν στα συμπόσια. Δεν ήταν αναγκαστικά πολιτικές ομάδες, αλλά μπορούσαν εύκολα να πολιτικοποιηθούν. Ως το τέλος του 5ου αιώνα είχαν αναπτύξει ολιγαρχικές συνδηλώσεις, αν και από καταγωγής δεν ήταν απαραίτητα τέτοιες, και αναμίχθηκαν στο ολιγαρχικό πραξικόπημα του 411/10 (Θουκ. 8.48.3-4, 65.2) και το κίνημα των Τριάκοντα το 404/3 (Ξεν., Ελλ. 2.3.46, Λυσίας 12.43-5).

Δεν ήταν όμως όλες οι πολιτικές ομάδες εταιρείες. Οι πολιτικές ομάδες ήταν ουσιαστικά ομάδες «φίλων», είτε επρόκειτο για συντρόφους (εταίροι), είτε για την ευρύτερη οικογένεια (οικείοι), τους φίλους (επιτήδειοι), την ευρύτερη παρέα (κοινωνοί), ή ήταν συνδυασμοί όλων αυτών. Ήταν ομάδες ανθρώπων που δένονταν με δεσμούς αμοιβαίων υποχρεώσεων.

Οι πολιτικές δυναστείες ήταν επίσης σημαντικές, όπως λ.χ. οι Αλκμεωνίδες και οι Κιμωνίδες, παράγοντας πολιτικούς ηγέτες όπως ο Ξάνθιππος, ο Περικλής, ο Κίμων κ.ά. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν όλα τα πλεονεκτήματα της καταγωγής, του πλούτου και τη δυνατότητα να τα εκμεταλλευτούν ως αφετηρία για πολιτική σταδιοδρομία. Είχαν επίσης έτοιμα κληρονομικά δίκτυα φίλων.

Ένας άλλος τρόπος για τους πλουσίους να αποκτήσουν πολιτική επιρροή ήταν μέσω της πατρωνίας και την διανομή της γενναιοδωρίας. O Κίμων άνοιξε τους αγρούς του για τους συνδημότες του [Αθην. πολ. 27.3], ενώ ο Περικλής χρησιμοποίησε τα δημόσια έσοδα για τον ίδιο σκοπό, προσφέροντας δικαστική αποζημίωση και οικοδομικό πρόγραμμα (Αθην. πολ.27.3-4, Πλούτ., Περ. 9.2-3, 11.4-12.1).

Μία μεγάλη αλλαγή στον 4ο αιώνα ήταν ότι οι πολιτικές δυναστείες ουσιαστικά εξαφανίστηκαν. Πολλές από τις πλούσιες οικογένειες του 5ου αιώνα έχασαν τον πλούτο τους στα τελευταία έτη του Πελοποννησιακού Πολέμου, ενώ ο γάμος μέσα στο πλαίσιο μιας μεγάλης πολιτικής οικογένειας δεν θεωρούνταν πια αναγκαία συνθήκη για πολιτική σταδιοδρομία.

Συχνά η πολιτική συμμαχία στην Αθήνα ήταν περισσότερο ζήτημα αφοσίωσης και δέσμευσης προς ένα πρόσωπο και τον κύκλο των φίλων του παρά σε ένα κόμμα και το πρόγραμμά του. Η κύρια παράδοση θεωρεί τους Αριστείδη και Θεμιστοκλή εχθρούς τόσο σε πολιτικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο (βλ. λ.χ. Πλούτ., Θεμ. 3.1-2, Αριστ.2.2-4). Ωστόσο είναι πολύ πιθανόν ότι οι δύο πολιτικοί υπήρξαν σύμμαχοι τη δεκαετία του 470 ενάντια στον Κίμωνα. Δεν αποκλείεται πάντως πριν από το 480 να ήταν πράγματι εχθροί, αν κρίνουμε από την πολύ παλιά παράδοση που εκπροσωπεί ο Ηρόδοτος (8.79). Υπήρχαν στοιχεία στη δομή του αθηναϊκού πολιτεύματος (λ.χ. η αλληλεπίδραση πολιτικών και δικαστικών θεσμών) που ευνοούσαν την τάση για συμπόρευση της πολιτικής αντίθεσης και της προσωπικής εχθρότητας. Είναι γνωστό ότι οι Αθηναίοι δεν έκαναν απόλυτη διάκριση μεταξύ πολιτικής αστοχίας και άνομης συμπεριφοράς και ότι συχνά πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες καταδιώκονταν στα δικαστήρια. Κάποιος που διαφωνούσε με ένα ψήφισμα μπορούσε να προσβάλει αυτό και τον εισηγητή του (γραφή παρανόμων) και να τον οδηγήσει σε δίκη.

Υπήρχαν επίσης κατηγορίες όπως η απάτη (=εξαπάτηση του δήμου) και μέσα από μια ειδική διαδικασία που ονομαζόταν «εισαγγελία» μπορούσε κανείς να κατηγορηθεί ότι είχε δωροδοκηθεί για να μη μιλήσει προς όφελος της Αθήνας. Ομοίως ένας στρατηγός που ηττήθηκε σε μάχη ή αρνήθηκε να δώσει μια μάχη, που οι εχθροί του θεωρούσαν ότι έπρεπε να έχει δοθεί, ήταν δυνατόν να κατηγορηθεί ότι δωροδοκήθηκε από τον εχθρό (βλ. λ.χ. την περίπτωση του Κίμωνα στο Πλούτ., Κίμων 14.3-4). Συνήθως αυτές οι δίκες υποκινούνταν με ιδιωτική πρωτοβουλία, αλλά ήταν βεβαίως δυνατόν να υπάρχουν και δημόσιοι κατήγοροι (όπως λ.χ. ο Περικλής στη δίκη του Κίμωνα το 463/2 - Πλούτ., Περ. 10.6).