Φίλος μεν Πλάτων, φιλτέρα δε η αλήθεια

Οι σχέσεις μεταξύ του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ήταν ευθύς εξαρχής περίπλοκες. Κομψός όπως μόνο οι Αθηναίοι αριστοκράτες ήξεραν να είναι, ο Πλάτωνας θα πρέπει να έμεινε εμβρόντητος μπροστά στο θέαμα του νεαρού Μακεδόνα, με τα μαλλιά χτενισμένα προς τα εμπρός για να καλύπτουν μια αρχόμενη φαλάκρα, τα δάχτυλα φορτωμένα δαχτυλίδια και επιδεικτικό ντύσιμο. Πραγματικός επαρχιώτης, ίσως ούτε καν Έλληνας, και οπωσδήποτε παράξενος στη συμπεριφορά του, όπως όταν απαρνούνταν τις παρέες και τα μαθήματα για να μελετήσει μόνος. Ο Αριστοτέλης όμως ήταν ο καλύτερος απ’ όλους τους μαθητές: τον αποκαλούσαν ο «Νους», και ο Πλάτωνας άρχισε να δείχνει ενδιαφέρον γι’ αυτόν («λείπει ο Νους», φημολογείται ότι έλεγε με απροκάλυπτη απογοήτευση όταν δεν τον έβλεπε ανάμεσα στους μαθητές). Πολλές από τις σελίδες που έγραψε μοιάζει να απευθύνονται το δίχως άλλο σε αυτόν τον μοναχικό μαθητή, σε μια προσπάθεια ενός εξ αποστάσεως διαλόγου.

Το πρόβλημα είναι ότι ο Αριστοτέλης, διαβάζοντας αυτά τα κείμενα, απεργάστηκε ένα περίεργο σχέδιο: να αποδομήσει το φιλοσοφικό σύστημα του δασκάλου κομμάτι κομμάτι, μέχρι να το αντικρούσει ολοκληρωτικά. Η περίφημη θεωρία των ιδεών; Δεν εξηγούσε τίποτα, αντίθετα, διπλασίαζε τα προβλήματα. Ο κομμουνισμός της ιδανικής πολιτείας (που περιλάμβανε επίσης την κατάργηση της οικογένειας και την από κοινού ανατροφή των παιδιών πολύ πριν από τον Μαρξ!); Εντελώς ανέφικτος, ούτε καν ευκταίος. Η ύπαρξη του υπέρτατου Αγαθού; Απολύτως άχρηστη, δεν θα είχαν τι να το κάνουν ούτε οι τεχνίτες. Και όλα αυτά στεφανωμένα με μια φράση υπέρμετρης απιστίας. Επιτιθέμενος στον Όμηρο, τον κατεξοχήν δάσκαλο, ο Πλάτωνας είχε επισημάνει ότι καθήκον της φιλοσοφίας ήταν να υπηρετεί την αλήθεια, όχι τις Αρχές. Αμ᾿ έπος, αμ’ έργον: ο Αριστοτέλης έστρεψε την ιδέα εναντίον του δασκάλου του δηλώνοντας, πριν από τη γνωστή επίθεση, «ότι είναι καλύτερο – κάτι παραπάνω: είναι αναγκαίο – να είμαστε έτοιμοι ακόμη και τις πιο προσωπικές μας αντιλήψεις να αναιρέσουμε, αν είναι με τον τρόπο αυτό να σωθεί η αλήθεια». Amicus Plato sed magis amica veritas. Φίλος μεν Πλάτων, φιλτέρα δε η αλήθεια. Διόλου άσχημα για κάποιον που έμεινε στην Ακαδημία είκοσι χρόνια.

Όλα αυτά εκφράζονται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο στα Ηθικά Νικομάχεια. Για τον Πλάτωνα χωρίς τη φιλοσοφία δεν θα υπήρχε τέλος στα δεινά της ανθρωπότητας. Ο Αριστοτέλης δείχνει ότι δεν ισχύει κάτι τέτοιο, διότι η ανθρώπινη πολιτική δεν έχει ανάγκη από αφηρημένες αρχές, αλλά από συγκεκριμένα επιχειρήματα, που μπορούν να μας βοηθήσουν να αντεπεξέλθουμε στην πολυπλοκότητα των προβλημάτων. Ο Θαλής, με το να κοιτάζει ψηλά στον ουρανό, έπεσε μέσα στο πηγάδι. Καλύτερα να ακολουθήσουμε τον Περικλή, τον οποίο ο Πλάτωνας είχε κατηγορήσει ότι ήταν η αιτία του ολέθρου της Αθήνας, ενώ, αντ’ αυτού, ήταν ένα υπόδειγμα πρακτικής νοημοσύνης, πάντοτε έτοιμος να αδράξει το νόημα των καταστάσεων και να δράσει αναλόγως. Σε αυτήν ακριβώς τη συμβολή χρωστά ο Αριστοτέλης τη σημερινή του επιτυχία, καθώς, μετά την τραγική εποχή των ολοκληρωτισμών, εμπνεόμενος από τον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας, άρχισε να ανακατασκευάζει την πολιτική στη βάση μιας oρθολογικής συζήτησης, απορρίπτοντας την αξίωση ιδανικών θεμελίων. Στον πίνακα Η Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ ο Αριστοτέλης δείχνει τη γη και κρατά στα χέρια του τα Ηθικά Νικομάχεια, το κείμενο που σηματοδότησε με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο την απόκλιση του μαθητή από τον δάσκαλο.

Αν τους έλειπε το συμπέρασμα, τα Ηθικά Νικομάχεια θα ήταν το βιβλίο της τέλειας προδοσίας. Την τελευταία στιγμή όμως όλα αλλάζουν, με τρόπο εντυπωσιακό. Το υπό συζήτηση θέμα ήταν η ευτυχία, το μεγάλο πρόβλημα των Αρχαίων Ελλήνων: πώς μπορούμε να ζήσουμε μια ζωή ευτυχισμένη; Ανάμεσα στους ανθρώπους και για τους ανθρώπους, ήταν το συμπέρασμα στο οποίο έμοιαζε να οδηγεί η ανάλυση του Αριστοτέλη – η ανθρώπινη κατάσταση (vita activa) για την οποία έκανε λόγο η Χάννα Άρεντ αναφερόμένη στον Σωκράτη. Μήπως προδίδοντας τον δάσκαλο ο μαθητής δικαίωνε τον δάσκαλο του δασκάλου, ο οποίος είχε προδοθεί άδικα; Μια διδακτική ιστορία, που καταρρέει προς τα έσω όταν μπαίνει στην τελική ευθεία. Όταν ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμά του, μας περιμένει μια έκπληξη: η πολιτική ζωή δεν είναι αρκετή· η ευτυχία πραγματώνεται αλλού, στη γνώση των υπέρτατων αληθειών, επειδή μπορεί εμείς να νομίζουμε ότι είμαστε απλοί θνητοί, αλλά στην πραγματικότητα είμαστε θεϊκές υπάρξεις· εξερευνώντας επομένως τα μυστήρια της γνώσης θα κατακτήσουμε μια πληρέστερη ευτυχία. Μα αυτά είναι λόγια του Πλάτωνα· πιο συγκεκριμένα, είναι ο Πλάτωνας του Τίμαιου, όπου μιλά για το σύμπαν και για τις ανώτατες αρχές. Ο Τίμαιος, διάλογος που βάζει ο Ραφαήλ στα χέρια του Πλάτωνα (ο οποίος δείχνει με το δάχτυλο τον ουρανό) για να τον αντιπαραβάλει με τον Αριστοτέλη. Μια αντιπαραβολή η οποία εντέλει δεν υφίσταται: η Σχολή των Αθηνών είναι ένα εκθαμβωτικό έργο τέχνης, αλλά δεν καταφέρνει να αποδώσει την πολυπλοκότητα της σχέσης Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Κανένας μέχρι τώρα δεν το έχει καταφέρει.