Ludwig Wittgenstein: Γλώσσα, μαγεία, τελετουργία

Ο άνθρωπος δεν είναι μονάχα κατασκευαστής επιστημονικών υποθέσεων. Είναι ταυτόχρονα κι ένα τελετουργικό πλάσμα. Κι όποιος αποτυγχάνει ν’ αναγνωρίσει αυτή την δεύτερη διάσταση του πνεύματός του έχει στρεβλή εικόνα εκείνου που ονομάζουμε πολιτισμός. Αφήνει στην ουσία απ’ έξω δύο από τις σημαντικότερες πτυχές του: την θρησκεία και την τέχνη και φυσικά όλα εκείνα τα κομμάτια της καθημερινής ζωής που σχετίζονται αμέσως ή εμμέσως με αυτές. Μα πώς είναι δυνατόν να αγνοεί κανείς αυτές τις διαστάσεις; Δεν χρειάζεται δα ιδιαίτερη οξυδέρκεια για να τις αναγνωρίσει. Ωστόσο η αναγνώριση της τελετουργικής διάστασης του ανθρώπου δεν αρκεί για να μας οδηγήσει στην κατανόησή της. Αν η θεώρησή της γίνεται μέσα από μιαν εσφαλμένη οπτική, το αποτέλεσμα θα είναι η παρανόηση, όσο ειλικρινείς και φιλότιμες προσπάθειες κι αν καταβάλλουμε. Ως τυπικό δείγμα μιας τέτοιας αποτυχημένης προσέγγισης θεωρούσε ο Wittgenstein την επιβλητική δωδεκάτομη ανθρωπολογική πραγματεία του Βρετανού ανθρωπολόγου Sir James George Frazer “To χρυσό κλωνί: Μια μελέτη των χώρων της μαγείας και της θρησκείας”.

Χιλιάδες λεπτομερείς περιγραφές πρωτογόνων εθίμων, αφηγήσεις θρύλων, αναζητήσεις μιας ολόκληρης ζωής, μέσα από ταξίδια και ενδελεχή μελέτη γραπτών μαρτυριών – ένας πραγματικός θησαυρός γνώσεων τοποθετημένων σε εσφαλμένη βάση: Η τελετουργική διάσταση του ανθρώπου δεν είναι παρά το προοίμιο που μας οδηγεί στον πυρήνα του πολιτισμού του: την επιστημονική γνώση. Κατά τον Frazer οι δυστυχείς πρόγονοί μας τελετουργούσαν λόγω αγνοίας, οι χοροί τους, οι μαγικές ιεροτελεστίες και οι θυσίες τους ήταν οι πρώτες (προφανώς λανθασμένες) προσπάθειες εξήγησης και ελέγχου των φυσικών φαινομένων. Ενώ εμείς που γνωρίζουμε τις σωστές εξηγήσεις δεν έχουμε ανάγκη τέτοιων υποκατάστατων της επιστήμης. Κι αν τυχόν θρησκευόμαστε, ερωτευόμαστε ή καλλιτεχνούμε, είμαστε, συμπερασματικά, τόσο πρωτόγονοι, όσο και οι άγριοι που ο Frazer περιγράφει. “Ο Frazer είναι πολύ πιο άγριος από τους περισσότερους αγρίους του, διότι εκείνους δεν τους χωρίζει τόσο μεγάλη απόσταση από ένα πνευματικό ζήτημα, όση χωρίζει έναν Εγγλέζο του εικοστού αιώνα” απαντά ο Wittgenstein.

Σε ένα μικρό σύνολο σχολίων, γνωστών ως “Παρατηρήσεις πάνω στο “Χρυσό Κλωνί” του Frazer”, ο Wittgenstein συμπύκνωσε την κριτική του κατά της κοντόφθαλμης ορθολογιστικής σκοπιάς του αποξηραμένου επιστήμονα του 20ού αιώνα που εννοεί να υποστηρίζει πως το μεγαλύτερο επίτευγμα του ανθρώπου είναι η επιστήμη του. Η ιδέα αυτή δημιουργούσε αποστροφή στον Wittgenstein, που δεν έχανε ευκαιρία να την εκδηλώνει: “η ατομική βόμβα προσφέρει τουλάχιστον την ελπίδα του τερματισμού, της καταστροφής αυτού του σιχαμερού κακού, της αηδιαστικής, της σαχλής μας επιστήμης”.

Ο Wittgenstein -επιστήμονας ο ίδιος (ήταν ως γνωστόν αεροναυπηγός)- δεν καταδίκαζε προφανώς ούτε την επιστημονική σκέψη ούτε τα επιστημονικά επιτεύγματα, αλλά αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε “επιστημονική σκοπιά”, την μέσα από τις κατηγορίες της επιστήμης θεώρηση των υπολοίπων ανθρωπίνων εκδηλώσεων, ή αλλιώς την τυραννία της επιστήμης, φαινόμενο που βρίσκεται στην βάση του σημερινού μας απανθρωπισμού.