ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ποιητική (1447a-1447b)

1. Λόγος για την ποίηση γενικά

[1447a] [I] Περὶ ποιητικῆς αὐτῆς τε καὶ τῶν εἰδῶν αὐτῆς, ἥν τινα δύναμιν ἕκαστον ἔχει, καὶ πῶς δεῖ συνίστασθαι τοὺς μύθους εἰ μέλλει καλῶς ἕξειν ἡ ποίησις, ἔτι δὲ ἐκ πόσων καὶ ποίων ἐστὶ μορίων, ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τῶν ἄλλων ὅσα τῆς αὐτῆς ἐστι μεθόδου, λέγωμεν ἀρξάμενοι κατὰ φύσιν πρῶτον ἀπὸ τῶν πρώτων. ἐποποιία δὴ καὶ ἡ τῆς τραγῳδίας ποίησις ἔτι δὲ κωμῳδία καὶ ἡ διθυραμβοποιητικὴ καὶ τῆς αὐλητικῆς ἡ πλείστη καὶ κιθαριστικῆς πᾶσαι τυγχάνουσιν οὖσαι μιμήσεις τὸ σύνολον· διαφέρουσι δὲ ἀλλήλων τρισίν, ἢ γὰρ τῷ ἐν ἑτέροις μιμεῖσθαι ἢ τῷ ἕτερα ἢ τῷ ἑτέρως καὶ μὴ τὸν αὐτὸν τρόπον. ὥσπερ γὰρ καὶ χρώμασι καὶ σχήμασι πολλὰ μιμοῦνταί τινες ἀπεικάζοντες (οἱ μὲν διὰ τέχνης οἱ δὲ διὰ συνηθείας), ἕτεροι δὲ διὰ τῆς φωνῆς, οὕτω κἀν ταῖς εἰρημέναις τέχναις ἅπασαι μὲν ποιοῦνται τὴν μίμησιν ἐν ῥυθμῷ καὶ λόγῳ καὶ ἁρμονίᾳ, τούτοις δ᾽ ἢ χωρὶς ἢ μεμιγμένοις· οἷον ἁρμονίᾳ μὲν καὶ ῥυθμῷ χρώμεναι μόνον ἥ τε αὐλητικὴ καὶ ἡ κιθαριστικὴ κἂν εἴ τινες ἕτεραι τυγχάνωσιν οὖσαι τοιαῦται τὴν δύναμιν, οἷον ἡ τῶν συρίγγων, αὐτῷ δὲ τῷ ῥυθμῷ [μιμοῦνται] χωρὶς ἁρμονίας ἡ τῶν ὀρχηστῶν (καὶ γὰρ οὗτοι διὰ τῶν σχηματιζομένων ῥυθμῶν μιμοῦνται καὶ ἤθη καὶ πάθη καὶ πράξεις)· ἡ δὲ [ἐποποιία] μόνον τοῖς λόγοις ψιλοῖς ‹καὶ› ἡ τοῖς μέτροις καὶ τούτοις εἴτε

[1447b] μιγνῦσα μετ᾽ ἀλλήλων εἴθ᾽ ἑνί τινι γένει χρωμένη τῶν μέτρων ἀνώνυμοι τυγχάνουσι μέχρι τοῦ νῦν· οὐδὲν γὰρ ἂν ἔχοιμεν ὀνομάσαι κοινὸν τοὺς Σώφρονος καὶ Ξενάρχου μίμους καὶ τοὺς Σωκρατικοὺς λόγους οὐδὲ εἴ τις διὰ τριμέτρων ἢ ἐλεγείων ἢ τῶν ἄλλων τινῶν τῶν τοιούτων ποιοῖτο τὴν μίμησιν. πλὴν οἱ ἄνθρωποί γε συνάπτοντες τῷ μέτρῳ τὸ ποιεῖν ἐλεγειοποιοὺς τοὺς δὲ ἐποποιοὺς ὀνομάζουσιν, οὐχ ὡς κατὰ τὴν μίμησιν ποιητὰς ἀλλὰ κοινῇ κατὰ τὸ μέτρον προσαγορεύοντες· καὶ γὰρ ἂν ἰατρικὸν ἢ φυσικόν τι διὰ τῶν μέτρων ἐκφέρωσιν, οὕτω καλεῖν εἰώθασιν· οὐδὲν δὲ κοινόν ἐστιν Ὁμήρῳ καὶ Ἐμπεδοκλεῖ πλὴν τὸ μέτρον, διὸ τὸν μὲν ποιητὴν δίκαιον καλεῖν, τὸν δὲ φυσιολόγον μᾶλλον ἢ ποιητήν· ὁμοίως δὲ κἂν εἴ τις ἅπαντα τὰ μέτρα μιγνύων ποιοῖτο τὴν μίμησιν καθάπερ Χαιρήμων ἐποίησε Κένταυρον μικτὴν ῥαψῳδίαν ἐξ ἁπάντων τῶν μέτρων, καὶ ποιητὴν προσαγορευτέον. περὶ μὲν οὖν τούτων διωρίσθω τοῦτον τὸν τρόπον. εἰσὶ δέ τινες αἳ πᾶσι χρῶνται τοῖς εἰρημένοις, λέγω δὲ οἷον ῥυθμῷ καὶ μέλει καὶ μέτρῳ, ὥσπερ ἥ τε τῶν διθυραμβικῶν ποίησις καὶ ἡ τῶν νόμων καὶ ἥ τε τραγῳδία καὶ ἡ κωμῳδία· διαφέρουσι δὲ ὅτι αἱ μὲν ἅμα πᾶσιν αἱ δὲ κατὰ μέρος. ταύτας μὲν οὖν λέγω τὰς διαφορὰς τῶν τεχνῶν ἐν οἷς ποιοῦνται τὴν μίμησίν.

***
[1447a] [1] Ο λόγος μας θα είναι για την ποίηση: πρώτα για το τι είναι η ποίηση και στη συνέχεια για τα επιμέρους είδη της· θέλω να πω: α) για τα χαρακτηριστικά του κάθε είδους και για τη λειτουργία του, β) για το πώς πρέπει να χτίζεται κάθε φορά η υπόθεση, αν πρόκειται να είναι καλό στο είδος του το ποιητικό δημιούργημα, γ) από πόσα και ποια μέρη αποτελείται, δ) για ό,τι άλλο περιλαμβάνει η διερεύνηση του γνωστικού αυτού αντικειμένου. Ας αρχίσουμε λοιπόν τον λόγο μας ξεκινώντας —όπως είναι, άλλωστε, και η φυσική σειρά— από τα πρώτα-πρώτα.

Η επική, λοιπόν, ποίηση και η ποίηση της τραγωδίας, και επίσης η κωμωδία, η ποίηση των διθυράμβων και το μεγαλύτερο μέρος της αυλητικής και κιθαριστικής τέχνης είναι —ως σύνολο— όλες τους μιμήσεις. Διαφέρουν όμως μεταξύ τους από τρεις απόψεις: α) από την άποψη των μέσων με τα οποία κάνουν τη μίμηση, β) από την άποψη ότι μιμούνται διαφορετικά πράγματα, γ) από την άποψη ότι τη μίμηση την κάνουν με διαφορετικό και όχι με τον ίδιο τρόπο.

Όπως δηλαδή υπάρχουν άνθρωποι που μιμούνται ένα πλήθος πράγματα με τη βοήθεια χρωμάτων και σχημάτων, άλλοι αναπαριστάνοντάς τα με τους κανόνες μιας τέχνης που κατέχουν, άλλοι πρακτικά, άλλοι με ήχους, το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση των τεχνών που μνημονεύσαμε: όλες τους κάνουν τη μίμηση με ρυθμό, με λόγο και με μελωδία (είτε χωριστά το καθένα τους είτε ανάμεικτα). Επιπαραδείγματι: με μελωδία και με ρυθμό η αυλητική μόνο και η κιθαριστική τέχνη (μαζί, βέβαια, και όσες άλλες συμβαίνει να έχουν τέτοιου είδους χαρακτηριστικά και τέτοιου είδους ιδιότητες, όπως π.χ. η τέχνη της σύριγγας)· μόνο με τον ρυθμό, όχι όμως και με μελωδία, κάνουν τη μίμηση οι τέχνες των χορευτών· αυτοί, πράγματι, συνδυάζοντας με τους διάφορους ρυθμούς τα σχήματα και τις στάσεις που παίρνουν, μιμούνται χαρακτήρες ανθρώπων, πράγματα που παθαίνουν οι άνθρωποι και πράγματα που κάνουν.

Η τέχνη, λοιπόν, που κάνει τη μίμηση απλώς και μόνο με τον λόγο, σε πεζή μορφή ή σε στίχους

[1447b] (είτε αναμειγνύοντας —στη δεύτερη περίπτωση— ένα πλήθος από μέτρα είτε χρησιμοποιώντας ένα μόνο από αυτά), έμεινε ως τις μέρες μας δίχως όνομα. Δεν έχουμε, πράγματι, να δώσουμε ένα κοινό όνομα στους μίμους του Σώφρονα ή του Ξέναρχου και στους Σωκρατικούς διαλόγους, όπως δεν θα είχαμε να τους δώσουμε ένα κοινό όνομα και στην περίπτωση που η μίμηση θα γινόταν με (ιαμβικούς) τρίμετρους στίχους, με ελεγειακά δίστιχα ή με κάποιους άλλους παρόμοιους στίχους. Oι άνθρωποι, πάντως, συνάπτοντας με το συγκεκριμένο κάθε φορά μέτρο το θέμα του ρήματος ποιῶ, άλλους τούς λένε ελεγειοποιούς και άλλους εποποιούς, προσαγορεύοντάς τους από κοινού «ποιητές» όχι επειδή στα έργα τους οι άνθρωποι αυτοί «μιμούνται», αλλά λόγω του μέτρου που χρησιμοποιούν· απόδειξη ότι και στην περίπτωση που κάποιοι πραγματεύονται σε κάποια μετρική μορφή κάτι σχετικό με την ιατρική ή με τη φύση, οι άνθρωποι συνηθίζουν να τους λένε επίσης έτσι. Αν εξαιρέσουμε όμως το μέτρο, ο Όμηρος και ο Εμπεδοκλής δεν έχουν τίποτε κοινό· αυτός είναι ο λόγος που τον Όμηρο είναι σωστό να τον λέμε «ποιητή», τον Εμπεδοκλή όμως μάλλον «φυσιολόγο» παρά «ποιητή». Παρόμοια: Αν κανείς κάνει τη μίμηση αναμειγνύοντας όλα τα μέτρα (παράδειγμα ο Χαιρήμονας, που έγραψε τον Κένταυρο ως μια ραψωδία με ανάμεικτα όλα τα μέτρα), και αυτόν πρέπει να τον λέμε «ποιητή».

Ας θεωρήσουμε λοιπόν αρκετό τον προσδιορισμό αυτών των τεχνών με τον τρόπο που τον κάναμε. Υπάρχουν όμως και κάποιες τέχνες που κάνουν χρήση όλων των μέσων που αναφέραμε (εννοώ τον ρυθμό, το μέλος και το μέτρο). Τέτοιες είναι η ποίηση των διθυράμβων και η ποίηση των νόμων, και επίσης η τραγωδία και η κωμωδία. Οι τέχνες αυτές διαφέρουν μεταξύ τους κατά τούτο, ότι μερικές από αυτές χρησιμοποιούν σε όλη την έκταση των δημιουργημάτων τους όλα αυτά τα μέσα, ενώ άλλες τα χρησιμοποιούν χωριστά στα διάφορα μέρη από τα οποία αποτελούνται τα δημιουργήματά τους.

Αυτά εννοώ όταν μιλώ για διαφορές των τεχνών από την άποψη των μέσων με τα οποία αυτές κάνουν τη μίμηση.