ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ἠθικὰ Νικομάχεια (1134b-1135a)

[VII] Τοῦ δὲ πολιτικοῦ δικαίου τὸ μὲν φυσικόν ἐστι τὸ δὲ νομικόν, φυσικὸν μὲν τὸ πανταχοῦ τὴν αὐτὴν ἔχον δύναμιν, καὶ οὐ τῷ δοκεῖν ἢ μή, νομικὸν δὲ ὃ ἐξ ἀρχῆς μὲν οὐδὲν διαφέρει οὕτως ἢ ἄλλως, ὅταν δὲ θῶνται, διαφέρει, οἷον τὸ μνᾶς λυτροῦσθαι, ἢ τὸ αἶγα θύειν ἀλλὰ μὴ δύο πρόβατα, ἔτι ὅσα ἐπὶ τῶν καθ᾽ ἕκαστα νομοθετοῦσιν, οἷον τὸ θύειν Βρασίδᾳ, καὶ τὰ ψηφισματώδη. δοκεῖ δ᾽ ἐνίοις εἶναι πάντα τοιαῦτα, ὅτι τὸ μὲν φύσει ἀκίνητον καὶ πανταχοῦ τὴν αὐτὴν ἔχει δύναμιν, ὥσπερ τὸ πῦρ καὶ ἐνθάδε καὶ ἐν Πέρσαις καίει, τὰ δὲ δίκαια κινούμενα ὁρῶσιν. τοῦτο δ᾽ οὐκ ἔστιν οὕτως ἔχον, ἀλλ᾽ ἔστιν ὥς· καίτοι παρά γε τοῖς θεοῖς ἴσως οὐδαμῶς, παρ᾽ ἡμῖν δ᾽ ἔστι μέν τι καὶ φύσει, κινητὸν μέντοι πᾶν, ἀλλ᾽ ὅμως ἐστὶ τὸ μὲν φύσει τὸ δ᾽ οὐ φύσει. ποῖον δὲ φύσει τῶν ἐνδεχομένων καὶ ἄλλως ἔχειν, καὶ ποῖον οὒ ἀλλὰ νομικὸν καὶ συνθήκῃ, εἴπερ ἄμφω κινητὰ ὁμοίως, δῆλον. καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁ αὐτὸς ἁρμόσει διορισμός· φύσει γὰρ ἡ δεξιὰ κρείττων, καίτοι ἐνδέχεται πάντας ἀμφιδεξίους γενέσθαι. τὰ δὲ κατὰ συνθήκην καὶ τὸ συμφέρον τῶν

[1135a] δικαίων ὅμοιά ἐστι τοῖς μέτροις· οὐ γὰρ πανταχοῦ ἴσα τὰ οἰνηρὰ καὶ σιτηρὰ μέτρα, ἀλλ᾽ οὗ μὲν ὠνοῦνται, μείζω, οὗ δὲ πωλοῦσιν, ἐλάττω. ὁμοίως δὲ καὶ τὰ μὴ φυσικὰ ἀλλ᾽ ἀνθρώπινα δίκαια οὐ ταὐτὰ πανταχοῦ, ἐπεὶ οὐδ᾽ αἱ πολιτεῖαι, ἀλλὰ μία μόνον πανταχοῦ κατὰ φύσιν ἡ ἀρίστη. τῶν δὲ δικαίων καὶ νομίμων ἕκαστον ὡς τὰ καθόλου πρὸς τὰ καθ᾽ ἕκαστα ἔχει· τὰ μὲν γὰρ πραττόμενα πολλά, ἐκείνων δ᾽ ἕκαστον ἕν· καθόλου γάρ. διαφέρει δὲ τὸ ἀδίκημα καὶ τὸ ἄδικον καὶ τὸ δικαίωμα καὶ τὸ δίκαιον· ἄδικον μὲν γάρ ἐστι τῇ φύσει ἢ τάξει· αὐτὸ δὲ τοῦτο, ὅταν πραχθῇ, ἀδίκημά ἐστι, πρὶν δὲ πραχθῆναι, οὔπω, ἀλλ᾽ ἄδικον. ὁμοίως δὲ καὶ δικαίωμα· καλεῖται δὲ μᾶλλον δικαιοπράγημα τὸ κοινόν, δικαίωμα δὲ τὸ ἐπανόρθωμα τοῦ ἀδικήματος. καθ᾽ ἕκαστον δὲ αὐτῶν, ποῖά τε εἴδη καὶ πόσα καὶ περὶ ποῖα τυγχάνει ὄντα, ὕστερον ἐπισκεπτέον.

***
[7] Το πολιτικό δίκαιο είναι δύο ειδών: φυσικό και νομικό. Φυσικό είναι αυτό που έχει παντού την ίδια ισχύ και δεν εξαρτάται από τις θετικές ή αρνητικές γνώμες του κόσμου, ενώ νομικό είναι αυτό που αρχικά μπορεί να είναι έτσι ή έτσι αδιάφορα, όταν όμως υπάρξει σχετική νομοθεσία, τότε ο καθένας πρέπει να ενεργεί με αυτόν τον καθορισμένο τρόπο. Παραδείγματα: το ποσό για την εξαγορά ενός αιχμαλώτου θα είναι μία μνα, ή η θυσία θα είναι θυσία μιας κατσίκας και όχι δύο προβάτων. Τέτοια είναι και η περίπτωση των νόμων που θεσπίστηκαν για επιμέρους περιπτώσεις, όπως επιπαραδείγματι για την προσφορά θυσίας στον Βρασίδα· στην κατηγορία αυτή ανήκουν και όλες οι αποφάσεις που έχουν μορφή ψηφίσματος.

Κάποιοι είναι της γνώμης ότι όλοι οι κανόνες δικαίου έχουν αυτόν τον χαρακτήρα. Το λένε αυτό επειδή τα φυσικά πράγματα είναι αμετάβλητα και ισχύουν παντού με τον ίδιο τρόπο (η φωτιά, π.χ., καίει και σε μας και στους Πέρσες), ενώ στις απόψεις για το δίκαιο βλέπουν διαφορές από τόπο σε τόπο. Εν πάση περιπτώσει, τα πράγματα δεν είναι έτσι στο σύνολό τους, είναι όμως έτσι από κάποια άποψη: στους θεούς ασφαλώς δεν είναι έτσι με κανέναν τρόπο, σε μας όμως τους ανθρώπους υπάρχει και κάτι που είναι δίκαιο εκ φύσεως, στο σύνολό του όμως υπόκειται σε αλλαγή· ωστόσο υπάρχει δίκαιο που έχει την αρχή του στη φύση και δίκαιο που δεν έχει την αρχή του στη φύση.

Είναι, τώρα, φανερό ποιό δίκαιο, μέσα στις διάφορες ρυθμίσεις και τακτοποιήσεις που μπορούν να έχουν αυτήν ή εκείνη τη μορφή, έχει την αρχή του στη φύση και ποιό δεν έχει την αρχή του στη φύση, αλλά στους νόμους και στις κοινές συμφωνίες, με την παραδοχή ότι και τα δύο υπόκεινται εξίσου στη μεταβολή. Η ίδια διάκριση βρίσκει εφαρμογή και στις άλλες περιοχές. Έτσι το δεξί χέρι έχει εκ φύσεως μεγαλύτερη δύναμη, και όμως όλοι είναι δυνατό να γίνουν αμφίχειρες.

Οι κανόνες δικαίου που έχουν θεσπισθεί με κοινή συμφωνία και για την εξυπηρέτηση του συμφέροντος

[1135a] μοιάζουν με τις μονάδες μέτρησης· τα μέτρα, πράγματι, με τα οποία μετριούνται το κρασί και το σιτάρι δεν είναι παντού ίσα: όταν αγοράζουν είναι μεγαλύτερα, όταν πουλούν είναι μικρότερα. Παρόμοια και οι κανόνες δικαίου που δεν έχουν την αρχή τους στη φύση αλλά είναι κατασκευάσματα των ανθρώπων δεν είναι παντού οι ίδιοι, γιατί δεν είναι ίδια και τα πολιτεύματα: ένα μόνο είναι παντού το καλύτερο, το σύμφωνο με τη φύση.

Η σχέση κάθε κανόνα δικαίου και νόμου προς τις αντίστοιχες πράξεις είναι η σχέση του γενικού/καθολικού προς το επιμέρους: οι πράξεις των ανθρώπων είναι πολλών ειδών, ενώ ο καθένας από εκείνους είναι ένας, γιατί είναι γενικός/καθολικός.

Ανάμεσα στην άδικη πράξη και στο άδικο υπάρχει διαφορά· διαφορά υπάρχει επίσης ανάμεσα στη δίκαιη πράξη (δικαίωμα) και στο δίκαιο: το άδικο είναι καθορισμένο από τη φύση ή μέσω των συμβατικών θεσμών, όταν όμως αυτό πραγματωθεί, γίνεται άδικη πράξη· προτού να γίνει η πραγμάτωσή του, δεν είναι ακόμη άδικη πράξη, αλλά απλώς άδικο. Το ίδιο και στην περίπτωση της δίκαιης πράξης (δικαιώματος) (για να δηλωθούν, πάντως, οι διάφοροι τύποι δίκαιης πράξης, σωστότερα χρησιμοποιείται η λέξη δικαιοπράγημα, ενώ με τη λέξη δικαίωμα δηλώνεται η διόρθωση μιας άδικης πράξης). Για το καθένα όμως από αυτά (για τα είδη που υπάρχουν, για τον αριθμό τους και για τα ιδιαίτερα αντικείμενα/θέματά τους) θα πρέπει να κάνουμε ξεχωριστή έρευνα αργότερα.