Οι τέχνες στην θεραπευτική αντιμετώπιση της άνοιας

Η άνοια είναι ένα σύνολο παθήσεων που επηρεάζουν τον εγκέφαλο προοδευτικά και μη-αναστρέψιμα. Κύρια συμπτώματα (και απαραίτητα για την διάγνωση) είναι οι δυσκολίες στην μνήμη, την λεκτική κατανόηση και έκφραση, την κίνηση, και τις επιτελικές λειτουργίες (όπως σχεδιασμός και εκτέλεση δράσεων), όμως σε αυτά προστίθενται και επιρροές στο συναίσθημα και την συμπεριφορά.

Με αυτά κατά νου, η χρήση των θεραπειών τέχνης στην άνοια μοιάζει άτοπη, ιδιαίτερα καθώς πολλές από τις θεραπευτικές προσεγγίσεις μέσω τεχνών είναι αναλυτικού τύπου και στοχεύουν σε ενδοσκόπηση και αυτοβελτίωση. Η θεραπευτική χρήση των τεχνών όμως, όντας ευέλικτη, μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα και να μετατραπεί σε αποτελεσματική προσέγγιση για την αντιμετώπιση της άνοιας. Οι τέχνες δεν θα χρησιμοποιηθούν υπό την τυπική μορφή ‘θεραπείας’, παρά ως ερέθισμα για να στοχεύσουν στα διαφορετικές πτυχές που η πάθηση επηρεάζει.

Αρχικά, κάθε τέχνη μπορεί να παρακινήσει τις βασικές αισθήσεις και να χαρίσει σωματοαισθητηριακά ερεθίσματα.

Αυτό κατ’ επέκταση μπορεί να έχει και γνωστικό αντίκτυπο, μέσα από την παράλληλη ‘ενεργοποίηση’ γνωστικών λειτουργιών (όπως η διατήρηση προσοχής). Έτσι τόσο η ενεργή όσο και η παθητική αλληλεπίδραση με τις τέχνες μπορεί να έχει θεραπευτική επιρροή σε άτομα με άνοια, ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται από τις ανάλογες κατευθύνσεις και ‘ζητούμενα’- τόσο ενεργά όσο και παθητικά. Για παράδειγμα, ακούγοντας μουσική ζητάμε από το άτομο να παρατηρήσει εάν ο ρυθμός είναι γρήγορος ή αργός ή να χτυπήσει παλαμάκια ρυθμικά.

Οι τέχνες μπορούν να εστιάσουν στον γνωστικό τομέα όχι μόνο έμμεσα (με την αισθητηριακή κινητοποίηση) μα και άμεσα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξάσκηση της λεκτικής κατανόησης και έκφρασης (για παράδειγμα διαβάζοντας λογοτεχνικό κείμενο, αναλύοντας το νόημά του, και επιλέγοντας λέξεις από αυτό για την δημιουργία νέων προτάσεων), της κίνησης και οργάνωσης κινήσεων (για παράδειγμα ζωγραφίζοντας), των επιτελικών λειτουργιών (για παράδειγμα μέσα από δομή των ‘καθηκόντων’ για την δημιουργία εικαστικής χειροτεχνίας). Επιπλέον μπορούν να εξασκήσουν τόσο την βραχυπρόθεσμη μνήμη (για παράδειγμα δείχνοντας έναν ρυθμό με μουσικό όργανο-όπως ξυλάκια- και ζητώντας έπειτα την επανάληψή του), όσο και όλες τις υποκατηγορίες της μακροπρόθεσμης μνήμης (για παράδειγμα ακούγοντας μουσική της ‘εποχής’ του ατόμου, που συχνά θα είναι ηλικιωμένο).

Παράλληλα, οι τέχνες έχουν έναν ‘θεραπευτικό χαρακτήρα’, έτσι μπορούν να επηρεάσουν και συναισθηματικά. Η αλληλεπίδραση με τις τέχνες μπορεί τόσο να γεννήσει συναισθήματα, όσο και να δώσει χώρο για την έκφραση αυτών. Τα άτομα με άνοια βιώνουν ιδιαίτερα συναισθήματα, τόσο στα αρχικά στάδια (για παράδειγμα αναγνωρίζοντας τα γνωστικά ελλείμματά τους) όσο και στην πορεία (όπου η κατανόηση του ‘κόσμου’ γίνεται όλο και πιο δύσκολη). Είναι πιθανό να μην μπορούν να εκφράσουν λεκτικά και δομημένα τα αισθήματα αυτά, όμως τα βιώνουν πάραυτα, και η διάδραση με τις τέχνες μπορεί να τους χαρίσει την συναισθηματική διέξοδο που χρειάζονται. Με μια πρώτη ματιά μπορεί να θεωρούμε ότι καθώς το άτομο έχει άνοια, θα ‘ξεχάσει’ το αρνητικό συναίσθημα που βιώνει κάποια δεδομένη στιγμή, όμως παρατηρώντας πιο προσεκτικά θα δούμε ότι η αιτία του αισθήματος είναι αυτή που θα ‘ξεχαστεί’, με ένα ‘συναισθηματικό αποτύπωμα’ να διαγράφετε στην διάθεση του ατόμου στην πορεία.

Συνδέοντας τα προαναφερθέντα, η χρήση των τεχνών ως θεραπευτικό μέσο στην άνοια έχει την δυνατότητα να επιβραδύνει την πρόοδο της νόσου, προσφέροντας αισθητηριακά ερεθίσματα, εξασκώντας γνωστικές λειτουργίες και χαρίζοντας συναισθηματική διέξοδο. Όλα αυτά μπορούν συνδυαστικά να οδηγήσουν και σε άλλα οφέλη για το άτομο (όπως ενδιαφέρον στην καθημερινότητα, βελτίωση αυτοεικόνας – ιδιαίτερα στα αρχικά στάδια- διατήρηση κινήτρου), και να προωθήσουν την ποιότητα ζωής.

Έτσι, η χρήση των τεχνών στην ψυχοκοινωνική αντιμετώπιση της άνοιας έχει τραβήξει το επιστημονικό ενδιαφέρον – τόσο κλινικά και θεραπευτικά όσο και ερευνητικά. Πειραματικές προσεγγίσεις, μετά-αναλύσεις, και μελέτες περιπτώσεων έχουν αναδείξει την αποτελεσματικότητα των τεχνών, με τις έρευνες να συνεχίζονται.

Καταληκτικά, οι τέχνες μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο με άτομα αρχικών σταδίων (και να ανταποκρίνονται στις γνωστικές και συναισθηματικές ανάγκες τους) όσο και με άτομα προχωρημένων σταδίων (όπου οι θεραπευτικές δυνατότητες είναι μειωμένες). Μπορούν να εφαρμοστούν τόσο από θεραπευτές σε θεραπευτικά πλαίσια, όσο και από φροντιστές ως καθημερινή δραστηριότητα και μέσο αλληλεπίδρασης. Ας σκεφτούμε ‘έξω από το κουτί’ και ας εξερευνήσουμε τις δυνατότητες των τεχνών στην θεραπευτική αντιμετώπιση της άνοιας!