O Σχηματισμός των λέξεων στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα

Η θεματική απόληξη του α΄ συνθετικού

Ι. Σε ονοματικά θεματικά σύνθετα

§ 126. Πρότυπα παραδείγματα γι' αυτό τον ορθό από ιστορική σκοπιά τρόπο σχηματισμού:

Θέματα σε ο (ουσιαστ. Β΄ κλίσης και επίθ. Α΄/Β΄ κλίσης): θεο-ειδής (Όμ.) 'ίδιος με θεό' (θεός), τοξο-φόρος (Όμ.) 'που κρατά τόξο' (τόξον), ἰσό-θεος (Όμ.) 'ίδιος με θεό' (ἴσος).

Θέματα σε ᾱ (Α΄ κλ.): αἰθρη-γενής (Όμ.) 'γεννημένος σε ανέφελο ουρανό' (αἴθρη), μοιρη-γενής (Όμ.) 'παιδί της μοίρας, καλότυχος' (μοῖρα). Κατάλοιπα παλιότερου σχηματισμού με -ᾰ είναι τα πυλα-ωρός και θυρα-ωρός· δες § 120 υποσημ.

Θέματα σε i: πτολί-πορθος (Όμ.) 'καταστροφέας πόλεων' (π[τ]όλις), τρί-πους (Όμ.) 'τρίποδας' (τρεῖς). Ως θέματα σε iεμφανίζονται στην αρχική γλώσσα κατά τη σύνθεση και τα επίθετα σε -ro -· έτσι ακόμη στον Όμηρο κυδι-άνειρα 'με δοξασμένους άντρες' από το κυδρός 'δοξασμένος'· επίσης αντί για το καλός εμφανίζεται στη σύνθεση σε παλιότερη περίοδο το καλλι- (πρβ. κάλλος - κάλλιστος όπως κῦδος - κύδιστος): Όμ. καλλι-πλόκαμος 'με ωραίους βοστρύχους' κ.ά.

Θέματα σε u (ουσιαστ. και επιθ.): Ἀστυ-άναξ (Όμ.) 'άρχοντας της πόλης' (ἄστυ), θρασυ-κάρδιος (Όμ.) 'με θάρρος στην καρδιά' (θρασύς). Επίσης σῠ-βώτης και ὑ-φορβός (Όμ.) 'χοιροβοσκός' (σῦς, ὗς) με ῠ αντί για ῡ εξαιτίας του σῠός κ.τ.λ.

§ 127. Θέματα σε n: σίγουρο μόνο το μελαγ-χροιής (Όμ.) 'με σκούρο δέρμα' (μέλας)· από θέματα σε -α(τ) μόνο το ὀνομα-κλυτός (Όμ.) 'με διάσημο όνομα' (ὄνομα) με -α- από φωνηεντικό - n -, αλλά ίσως απλή συνένωση των ὄνομα (αιτ. της αναφοράς) και κλυτός. Και το κυν- στο κυν-ῶπις (Όμ.) 'σκυλομούρης, αναιδής' και κυν-ηγέτης (Όμ.) 'κυνηγός' δεν χρειάζεται να είναι το παλιό θέμα, αλλά μπορεί να έχει προκύψει με έκθλιψη από το κυνο- (πρβ. § 131), πρβ. κυνο-ραιστής (Όμ.) 'τσιμπούρι σκύλων'.

Θέματα σε r: πυρ-καϊή (Όμ.) 'φωτιά που καίει' (πῦρ)· (Όμ.) χέρ-νιψ 'νερό για νίψιμο χεριών' (χείρ, χε(ι)ρός)· τετρά-φαλος (Όμ.) 'με τέσσερα κέρατα' (φάλος) με -ρα- από το φωνηεντικό - r -.

Θέματα σε nt: πριν από σύμφωνο υπάρχει πάντα το -ντο- (με συνθετικό φωνήεν το -ο-, δες § 131) προς αποφυγή συσσώρευσης συμφώνων· γι' αυτό και το -ντ- πριν από φωνήεν πρέπει να θεωρηθεί ότι έχει προκύψει από το -ντο- με έκθλιψη.

Θέματα σε s: ἐγχέσ-παλος (Όμ.) 'που πάλλει το ακόντιο' (ἔγχος) [1], ἐπεσ-βόλος (Όμ.) 'που ρίχνει λόγια > θρασύς' (ἔπος), γερασ-φόρος (Πίνδαρος) 'που κερδίζει τιμές' (γέρας), τερα-σκόπος (Αισχύλ.) 'που ερμηνεύει θεϊκά σημεία' από το *τερασ-σκόπος (τέρας, τέραος ).

§ 128. Διφθογγικά θέματα: ναύ-μαχος (Όμ.) 'προορισμένος για ναυμαχία' (ναῦς), ναυ-ᾱγός (ναυ-ηγός) (κλασ.) ((Ϝ)ἀγνύναι 'σπάω') και γι' αυτό και πριν από φωνήεν ναύ-αρχος (κλασ.). βου-κόλος (Όμ.) 'βοσκός βοδιών' (βοῦς), πριν από φωνήεν βο-ηλασίη (Όμ.) 'κλοπή βοδιών' από το *βοϜ-.

Θέματα που λήγουν σε άλλα σύμφωνα έχουν πριν από σύμφωνο το συνθετικό φωνήεν (μερικές από τις σπάνιες εξαιρέσεις δες § 125)· γι' αυτό τα ποδ-, νυκτ-, ὀρνιθ- και τα παρόμοια μπορεί πριν από φωνήεν να είναι οι εκθλιβόμενες μορφές των ποδο-, νυκτο- ή νυκτι-, ὀρνιθο- κ.τ.λ.

§ 129. Οι σχέσεις που προκύπτουν από τα παραπάνω πρότυπα παραδείγματα έχουν επηρεαστεί έντονα στα ελληνικά προπάντων από το "συνθετικό φωνήεν" -ο-: όλα τα θέματα μπορούν ως α΄ συνθετικά να επεκτείνουν ή να μεταβάλλουν την απόληξή τους με ένα -ο-, μερικά θέματα μάλιστα το κάνουν πάντα. Το -ο- προέρχεται φυσικά από θέματα σε ο. Οι λόγοι που έγινε τόσο αγαπητό είναι διάφοροι. Καταρχή πρέπει πάντως να ξεκινήσουμε από την εναλλαγή θεμάτων με και χωρίς -ο- στην απόληξη των συνθέτων· η ελευθερία αυτή μεταφέρθηκε στην απόληξη του α΄ συνθετικού. Έτσι, στην περίπτωση συμφωνόληκτων θεμάτων πριν από αρχικό σύμφωνο του δεύτερου μέλους, με την ανάπτυξη φωνήεντος αποφεύχθηκαν ασυνήθιστες συσσωρεύσεις συμφώνων, και με τη συχνή του χρήση σε τέτοιες περιπτώσεις το φωνήεν μπόρεσε να γίνει "συνθετικό φωνήεν", δηλαδή διακριτικό γνώρισμα της σύνθεσης εν γένει, και έτσι πήρε θέση και σε φωνηεντόληκτα θέματα. Σε μικρό βαθμό μπορεί επίσης να συνέβαλαν και παλιοί διπλοί τύποι όπως φύλακος (ονομ.) πλάι στο φύλαξ, μέλανος (ονομ.) πλάι στο μέλας. Τέλος πρέπει να τονιστεί ακόμη μια κατάσταση ως ευνοϊκή: εφόσον συνυπήρχαν το ἱππ-ήλατος (σύμφωνα με την § 118) και το ἱππό-μαχος, το κυν-ῶπις μπορούσε να θεωρηθεί εκθλιβόμενο και να δημιουργηθεί επίσης ένα κυνο-ραιστής. Αρκεί να συγκρίνει κανείς την αντίστοιχη λειτουργία που έχει το -ο- στην επιθηματική παραγωγή: σωφρ-ο-σύνη, ἰχθυ-ό-εις, ἑν-ό-της κ.τ.ό., παραπέρα σχετικά με την ομοιότητα χειρισμού του επιθηματικού και συνθετικού αρμού δες § 118 με υποσημ. Πρβ. επίσης § 74 υποσημ. σχετικά με το συνθετικό - s της γερμανικής.

§ 130. Παραδείγματα για το συνθετικό φωνήεν -ο- στα διάφορα θέματα:

Θέματα σε ᾱ: ὑλο-τόμος (Όμ.) 'που κόβει ξύλα' (ὕλη)· με έκθλιψη Νίκ-ιππος (νίκη)· ἀελλό-πος (Όμ.) 'με πόδια γρήγορα σαν θύελλα' (ἄελλα). Αυτός ο σχηματισμός είναι ο συνηθισμένος στα θέματα σε ᾱ. Από το συνηρημένο γῆ σχηματίζονται το γεω-μέτρης (κλασ.) 'που μετρά τους αγρούς', γεω-μόρος (κλασ.· δωρ. γᾱ-μόρος) 'ιδιοκτήτης γης' (γεω- από το *γηο-, πρβ. λεπτόγεως· γᾱ- από το *γᾱο-)· δες επίσης γεωργός § 120 .

Θέματα σε i (μεμονωμένα): φυσιο-λόγος (Αριστοτ.) 'ερευνητής της φύσης' (φύσις), στασιο-ποιός (Ιώσηπος) 'υποκινητής επανάστασης' (στάσις).

Θέματα σε u: ὑό-πρῳρος (Ηρόδοτος) 'με πλώρη με μορφή ρύγχους γουρουνιού' (ὗς), ἰχθυο-πώλης (κωμωδιογράφος στον Αθήναιο) (ἰχθύς), ὀφρυό-σκιος (Αριστοτ.) 'υπό τη σκιά των φρυδιών' (ὀφρύς)· δουρο-δόκη (Όμ.) 'θήκη δοράτων' (δόρυ· αργότερα δορατο-παχής (Ξεν.) 'με πάχος ίσο με το κοντάρι του δόρατος', κατά τα άλλα επίσης δορύ-ξενος (τραγικοί) 'φίλος από δόρυ, σύμμαχος στον πόλεμο').

§ 131. Θέματα σε n: α) κυνο-ραιστής (Όμ.) 'τσιμπούρι σκύλου' (κύων), χιονό-κτυπος (Σοφ.) 'χτυπημένος από χιόνι' (χιών), χειμωνο-τύπος (Αισχύλ.) 'που χτυπάει με θύελλες' (χειμών), ἁρματο-πηγός (Όμ.) 'κατασκευαστής αρμάτων' (ἅρμα, αρχικά θέμα σε n), αἱματο-σταγής (κλασ.) 'που στάζει αίμα' (αἷμα)· β) αἱμο-φόρυκτος (Όμ.) 'μολυσμένος από αίμα' (αἷμα), ἀκμό-θετον (Όμ.) 'βάση αμονιού' (ἄκμων), χειμό-σπορος (Θεόφραστος) 'σπαρμένος το χειμώνα' (χειμών ή χεῖμα), κρεισσό-τεκνος· πρβ. ἄν-αιμος και τα παρόμοια § 141 , εὐφροσύνη. Θέματα σε r: πυρο-ειδής (Πλάτωνας) 'όμοιος με φωτιά' (πῦρ), χειρο-τέχνης (κλασ.) 'χειροτέχνης, καλλιτέχνης' (χείρ), θηρο-φόνος (Θέογνης) 'που σκοτώνει άγρια ζώα' (θήρ), πατρο-κασίγνητος (Όμ.) 'αδελφός του πατέρα' (πατήρ), ἀνδρο-φάγος (Όμ.) 'ανθρωποφάγος' (ἀνήρ), ὑδρο-πότης (κλασ.) 'που πίνει νερό' και ὑδατο-τρεφής (Όμ.) 'που μεγαλώνει κοντά στο νερό' (ὕδωρ). Θέματα σε nt: παντο-μισής (Αισχύλ.) 'μισητός σε όλους' (πᾶς), ἀνδριαντο-ποιός (Πίνδαρος) 'αγαλματοποιός' (ἀνδριάς), γεροντο-διδάσκαλος (Πλάτωνας) 'δάσκαλος γερόντων' (γέρων). Θέματα σε s: σκυτο-τόμος (Όμ.) 'που επεξεργάζεται δέρματα' (σκῦτος), Κλεο-πάτρη (Όμ.) (κλέος), μενο-εικής (Όμ.) 'που ευχαριστεί την καρδιά' (μένος), ψευδ-άγγελος (Όμ.) 'ψευδόμενος αγγελιαφόρος' (ψεῦδος). Το εμφανώς θεματικό τμήμα της λέξης ιδίως στα ουδέτερα σε -ος δεν περιλάμβανε πια την κατάληξη -ος, -ους κ.τ.λ.· γι' αυτό αντιμετωπίζονται όπως το λόγος. κεραο-ξόος (Όμ.) 'που λειαίνει κέρατα', γηρο-τρόφος (Πίνδαρος) 'που συντηρεί κάποιον στα γηρατειά' (γῆρας), κρεο-φάγος (Ηρόδοτος· αργότερα κρεω-φάγος, ίσως κατά το γεω-; δες § 130).

§ 132. Διφθογγικά θέματα: νηο- μόνο αργότερα: νηο-σσόος (Απολλ. Ρόδ.) 'που προστατεύει πλοία' (ναῦς) [2] · βοο-: βοό-κλεψ (ή βοῦκλεψ) (Σοφ. απόσπ. 932 Ν.2) 'που κλέβει βόδια', βοο-κτασία (Απολλ. Ρόδ.) 'σφαγή βοδιών' (βοῦς). Σε ουσιαστικά σε -εύς: ὀρεω-κόμος (αττ.) 'που φροντίζει μουλάρια' (ὀρεύς) από το *ὀρη-ο- (πρβ. ομηρ. βασιλῆος, αττ. βασιλέως· επίσης ἀρχ-ιέρεως § 144 και ἱερεωσύνη. Άλλα συμφωνόληκτα θέματα: ποδο-στράβη (Ξεν.) 'παγίδα ποδιών' (πούς), ἀσπιδό-δουπος (Πίνδαρος) 'που κροτεί ασπίδες' (ἀσπίς), νυκτο-μαχία (κλασ.) 'νυχτερινή μάχη' (νύξ), ὀρνιθο-θήρας (Αριστοφ.) 'κυνηγός πουλιών' (ὄρνις). Ακόμη και στα αριθμητικά (δες τριακοντούτης § 135 υποσημ.) και επιρρηματικά (ὀπισθοφύλακες) παρεμβάλλεται το -ο-.

§ 133. Όπως το -ο- στα άλλα θέματα, επιτρέπεται η επέκταση ενός -ᾱ- (-η-) στα θέματα που λήγουν σε ο: ἐλαφηβόλος (Όμ.) 'κυνηγός (ελαφιών)' (ἔλαφος), πῡρηφόρος (Όμ. δίπλα στο πῡρο-φόρος) 'που μεταφέρει σιτάρι' (πῡροί). Για τη δημιουργία τέτοιων σχηματισμών παρατηρούμε τα ακόλουθα: 1. Το θαλαμη-πόλος (Όμ.) 'καμαριέρα' μπορούσε να συσχετιστεί όχι μόνο με το θαλάμη, αλλά και με το θάλαμος· ένας πιθανός ανταγωνιστικός τύπος *θαλαμο-πόλος ήταν λόγω των πολλών του βραχειών συλλαβών άβολος, ιδίως για τη δακτυλική ποίηση. Έτσι μπόρεσαν να σχηματιστούν β΄ συνθετικά όπως τα -ηβολος, -ηφορος, -ηγενής (Όμ. νεηγενής κατά το μοιρη-γενής [§ 126 ] κτλ.). 2. Αρχικά μπορεί να υπήρχαν παράλληλα τα *κρῑθη-φόρος 'που μεταφέρει κριθάρι' και πῡρο-φόρος 'που μεταφέρει σιτάρι'. Με εξομοίωση μπόρεσαν να γίνουν στη συνέχεια είτε το κρῑθο-φόρος (έτσι στο Θεόφραστο και το Στράβωνα) κατά το πῡρο-φόρος είτε το πῡρηφόρος (Όμ.) κατά το *κρῑθη-φόρος. 3. Εδώ και εκεί θα μπορούσαν να κρύβονται στα -ᾱ- και -η- χαμένες πτωτικές μορφές.

§ 134. Σχετικά με την ευκαιριακή επέκταση παρόμοιων β΄ συνθετικών σε α΄ συνθετικά που λήγουν σε σύμφωνο πρβ. ἀσπιδη-φόρος (Αισχύλ.) 'που φέρει ασπίδα' (ἀσπίς), ἀσπιδηστρόφος (Αισχύλ.) 'που σείει την ασπίδα', ξιφηφόρος (Αισχύλ.) 'που φέρει ξίφος' (ξίφος)· επίσης πολι ά̄ οχος (Πίνδαρος) 'που προστατεύει την πόλη' (πόλις). Σε μεμονωμένες περιπτώσεις εμφανίζεται και πρόθεση ως α΄ συνθετικό παρόμοιων συνθέτων: ἐπ-ήβολος (Όμ.) 'συμμέτοχος' (ἐπιβάλλειν ).

§ 135. Ένα -α- λειτουργεί ως "συνθετικό φωνήεν" σε ορισμένα αριθμητικά. Από τα ἑπτα-, ἐννεα-, δεκα- (τετρα- § 127) σχηματίστηκαν και τα πεντα-, ἑξα- και ὀκτα-. Αυτές οι μορφές σχηματίζουν γενικά με το -κόσιοι τις εκατοντάδες, ενώ κατά τα άλλα η αττική γνωρίζει ακόμη το πεντε-τάλαντος κτλ. δίπλα στο ιωνικό πεντά-ετες (Όμ.), πεντά-στομος κτλ., καθώς και το ἕκ-πλεθρος (Ευρ.) δίπλα στο ιωνικό ἑξά-ετες (Όμ.), ἑξά-μετρος, επίσης ὀκτώ-πους κ.τ.ό. δίπλα στο ὀκτά-κνημος (Όμ.), ὀκτα-πόδης (Ησίοδος) κτλ. Σύμφωνα με τις δεκάδες σε -κοντα- [3] ο Όμηρος σχηματίζει το ἐεικοσά-βοιος 'που έχει αξία είκοσι βοδιών' δίπλα στα δυωκαιεικοσί-μετρος και -πηχυς· πρβ. επίσης εἰκοσα-έτης (Ηρόδοτος), -φυλλος (Θεόφραστος) κτλ. Μάλιστα εμφανίζονται και τα ἑκατοντα-κάρανος 'με εκατό κεφάλια' (Πίνδαρος), ἑκατόντ-αρχος (Ξεν.) κτλ. (παλιότερα ἑκατόγ-χειρος, ἑκατόμ-πυλος κτλ. στον Όμηρο)· πρβ. ἑκατον-τάκις ἑκατοστός κατά τα τριακοντάκις τριακοστός κτλ. Τελικά μυριόντ-αρχος (Αισχύλ.) κατά το ἑκατόντ-αρχος όπως μυριοντάκις (Ησύχιος) αντί για το μυριάκις κατά το ἑκατοντάκις. Οι τύποι σε -α- μεταφέρονται επίσης σε αόριστα αριθμητικά: πολλα-πλάσιος (κλασ.), ποσά-πους (Πλάτωνας) και χιουμοριστικά ψαμμα-κοσιο-γάργαρα (Αριστοφάνης Αχαρνής 3) 'αμμο-εκατο-πλήθος'.
--------------------
[1] Και φαεσ-φόρος (Αισχύλ., Ευρ.) 'που φέρνει φως, φωτεινός' (φάος = φῶς)· φωσ-φόρος (κλασ.) δεν είναι συναίρεση του φαεσ-, αλλά αντικατάσταση του χαμένου θέματος από τον καθημερινό τύπο φῶς, που μπορούσε να μοιάζει με θέμα.

[2] νεωρός 'επόπτης πλοίων' (Ησύχιος), νεώριον 'ναυπηγείο' (κλασ.) από το *νηϜο-Ϝορ- > *νηϜορ-;

[3] Τα αττικά τριακοντούτης, πεντηκοντούτης 'τριαντάχρονος, πεντηντάρης' κτλ. δεν προκύπτουν με συναίρεση από το -τα-ετης (πρβ. § 122) αλλά από το *το-(Ϝ)έτης με το -ο-της § 130 κεξξ.