ΔΑΝΤΗΣ: Η ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

Η ζωή του Δάντη

Ο Ντάντε Αλιγκέρι (1265 – 1321) γεννήθηκε στη Φλωρεντία, από αρχοντική οικογένεια. Πολύ νέος οργάνωσε το λογοτεχνικό ρεύµα Dolce Stil Nuovo (Ήπιο Νέο Ύφος) µαζί µε τους Guido Cavalcanti, Lapo Gianni, Cino da Pistoia και Brunetto Latini. Ο ∆άντης αναµείχτηκε στις πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές της πόλης του, µε συνέπεια να περάσει µεγάλο µέρος της ζωής του εξόριστος. Τα τελευταία χρόνια τα πέρασε στη Ραβέννα όπου ολοκλήρωσε και την Θεία Κωµωδία. Πέθανε το 1321 και θάφτηκε µε τιµές στον Άγιο Πέτρο όπου βρίσκεται έως σήµερα ο τάφος του.

Η ολοκληρωτική αφοσίωσή του στα γράµµατα οφείλεται στην απώλεια του παιδικού του έρωτα, της Βεατρίκης, στην οποία αφιέρωσε το έργο του Vita Nuova και η οποία έγινε κεντρικός χαρακτήρας της Divina Commedia.

Η Θεία Κωµωδία

Το έργο εκδόθηκε στις αρχές του 14ου αι. και δίνει πλήρη εικόνα της εποχής, αφού αναφέρεται στην πολιτική και κοινωνική κρίση της και εκφράζει την ανάγκη για αλήθεια και δικαιοσύνη. Ο χαρακτήρας του έργου, εποµένως, είναι διδακτικός, θρησκευτικός, ηθικός και φιλοσοφικός.

H Θεία Κωµωδία, γραµµένη στο µεταίχµιο Μεσαίωνα και Αναγέννησης, σκιαγραφεί το πέρασµα από τη µια εποχή στην άλλη. Ο κόσµος του ∆άντη έχει ως βασικές αξίες τη θρησκευτικότητα και το Θεϊκό ∆ίκαιο, ενώ ο άνθρωπος µπορεί να λυτρωθεί από τις αµαρτωλές απολαύσεις της επίγειας ζωής µε την υπέρτατη κι αγνή αγάπη της Παναγίας. Από την άλλη, ενδεικτική της νέας εποχής είναι η θέση που επιφυλάσσει ο ποιητής στο αντικείµενο του έρωτά του, τη Βεατρίκη, την οποία τοποθετεί στον επίγειο Παράδεισο, εκεί όπου ο µεσαιωνικός άνθρωπος είχε την Εκκλησία. Η εναρµόνιση του ιερού και του κοσµικού πραγµατοποιείται στο σηµείο όπου ο άγιος Βερνάρδος και άλλοι παρακαλούν µαζί µε τη Βεατρίκη, να παραµερισθούν τα ανθρώπινα πάθη και να γίνει δεκτό το Αιώνιο Φως της αλήθειας, που θα βοηθήσει τον ποιητή και τους άλλους ανθρώπους να γνωρίσουν τη µόνη αλήθεια, αυτή του Θεού.

Η λέξη Κωµωδία σήµαινε «την ενέργεια της κινήσεως προς ευτυχισµένο τέλος», και το έργο ονοµάστηκε αρχικά έτσι, επειδή ξεκινάει µε την περιγραφή θλιβερών πραγµάτων και οδηγείται σε χαρµόσυνο τέλος. Η µετονοµασία του σε Θεία Κωµωδία έγινε από το Βοκκάκιο, που θέλησε να εκφράσει την υψηλή ποιητική αξία του έργου.

Το θέµα του είναι ένα φανταστικό ταξίδι του συγγραφέα στο βασίλειο των νεκρών, µε οδηγό αρχικά τον επικό ποιητή Βιργίλιο και έπειτα τη Βεατρίκη. Ο ποιητής και µαζί µε αυτόν ο κάθε αναγνώστης οδηγείται από την Κόλαση στο Καθαρτήριο για να φτάσει τελικά στον Παράδεισο. Πρόκειται για ένα ταξίδι γνώσης και «άσκησης» που οδηγεί την ανθρώπινη ψυχή από το κακό και την αµαρτία στον εξαγνισµό, στην αλήθεια και τη σωτηρία.

Η Κόλαση

Η Κόλαση έχει στη φαντασία του ∆άντη σχήµα αναποδογυρισµένου κώνου, του οποίου το στόµιο βρίσκεται το βόρειο ηµισφαίριο, κάτω από την Ιερουσαλήµ, και η άκρη του στο κέντρο της γης.

Αποτελείται συνολικά από εννέα κύκλους, οι οποίοι στενεύουν διαδοχικά καθώς κινείται κανείς κατηφορικά. Κάθε κύκλος αντιστοιχεί σε συγκεκριµένες αµαρτίες και τιµωρίες, οι οποίες είναι και βαρύτερες, όσο ο βαθαίνει ο κύκλος. Στο σηµείο αυτό είναι αδιαµφισβήτητη η επίδραση του Αριστοτέλη, ο οποίος κατατάσσει τις αµαρτίες σε πράξεις ακράτειας, όπως είναι φιληδονία, η λαιµαργία και η φιλαργυρία και σε πράξεις κακίας, όπως είναι η βία και ο δόλος. Το ταξίδι του ποιητή ξεκινάει όταν ο Χάροντας µεταφέρει τον ποιητή στην απέναντι όχθη του ποταµού Αχέροντα. Στη συνέχεια συναντά τον Βιργίλιο, που τον οδηγεί διαδοχικά µέσα από τους εννέα κύκλους

αµαρτιών.

Στον 1ο κύκλο βρίσκονται τα αβάφτιστα µωρά και οι ενάρετοι (αλλά αβάπτιστοι) ειδωλολάτρες, στον 2ο κύκλο οι φιλήδονοι, στον επόµενο οι λαίµαργοι, οι ψυχές των οποίων κατασπαράζονται από τον Κέρβερο, ενώ στον 4ο οι άπληστοι, και στον 5ο οι µνησίκακοι. Τότε, οι δύο τους περνούν µε τη βάρκα του δαίµονα Φλεγύα µπροστά στις κλειδωµένες πόρτες του κάστρου της Κόλασης, τις οποίες ανοίγει ένας άγγελος.

Στη συνέχεια βρίσκονται στον 6ο κύκλο, όπου είναι οι αιρετικοί, εγκλωβισµένοι µέσα σε πύρινους τάφους, στον 7ο, οι βίαιοι απέναντι στους υπόλοιπους ανθρώπους, στον εαυτό τους και στο Θεό και την φύση. Για κάθε µία από αυτές τις 3 οµάδες βίαιων ανθρώπων, επιφυλάσσεται µια ξεχωριστή τιµωρία. Οι δύο τελευταίοι κύκλοι της Κόλασης αφορούν στις ενσυνείδητες αµαρτίες παραπλάνησης. Πιο συγκεκριµένα, στον 8ο κολάζονται οι απατεώνες (αποπλανητές, κόλακες, σιµωνιακοί, µάγοι ή ψευδοπροφήτες, διεφθαρµένοι πολιτικοί, υποκριτές, κλέφτες, κακοί σύµβουλοι, αιρετικοί και κιβδηλοποιοί), ενώ ο γίγαντας Ανταίος µεταφέρει τους δύο ποιητές στον 9ο κύκλο, όπου τιµωρούνται οι προδότες των συγγενών, της πατρίδας, των φίλων των ευεργετών τους (Ιουδαία). Στο βαθύτερο σηµείο του Άδη, στο κέντρο της Γης, οι δύο περιπλανώµενοι συναντούν τον γίγαντα Εωσφόρο, που τυραννά αιώνια τους προδότες του Ιουλίου Καίσαρα και του Χριστού.

Το Καθαρτήριο

Στο Καθαρτήριο, ακολουθώντας τις µεσαιωνικές αντιλήψεις, ο ∆άντης περιγράφει την κάθαρση της ανθρώπινης ψυχής από τις αµαρτίες της. Το Καθαρτήριο βρίσκεται στο νότιο ηµισφαίριο της Γης. Βρίσκεται σε ένα θεόρατο βουνό, το υψηλότερο της γης και φρουρείται από τον σεβάσµιο Κάτωνα, που υποδεικνύει στους επισκέπτες την ανηφορική οδό. Έχει και αυτό σχήµα κωνικό και αποτελείται από εφτά κύκλους, που συµβολίζουν τα εφτά θανάσιµα αµαρτήµατα: τον εγωισµό, το φθόνο, την οργή, την οκνηρία, τη φιλαργυρία, τη λαιµαργία, και τη λαγνεία. Η ταξινόµηση που ακολουθεί εδώ ο ποιητής παραπέµπει στον Πλάτωνα, που υποστήριξε ότι κάθε αµαρτία είναι αποτέλεσµα µιας αγάπης που είτε είχε ανάξιο αντικείµενο, είτε υπήρξε λίγη, ή ακόµη και υπερβολική.

Πάνω από τον τελευταίο κύκλο βρίσκεται ο επίγειος παράδεισος, η Εδέµ µε τους Πρωτόπλαστους. Οι αµαρτωλοί µετανιώνουν για ένα ορισµένο διάστηµα ώσπου να εξαγνιστούν και να τους επιτραπεί τελικά η ανάβαση στην κορυφή του βουνού, όπου βρίσκεται η Εδέµ, ο επίγειος Παράδεισος. Ο ∆άντης από το σηµείο εκείνο και έπειτα έχει ως οδηγό του τη Βεατρίκη, καθώς ο Βιργίλιος, ως ειδωλολάτρης, δεν έχει δικαίωµα να εισέλθει στον Παράδεισο. Το ανέβασµα στους ουρανούς θα πραγµατοποιηθεί αφού ο ποιητής πρώτα εξαγνιστεί στον ποταµό της Λήθης και µετά στον ποταµό της καλής
Μνηµοσύνης.

Ο Παράδεισος

Στον Παράδεισο, ο ∆άντης περιγράφει την συνάντησή του µε τους Αγίους, που είναι οργανωµένοι σε τάγµατα, και τους µεγάλους διανοητές. Αποτελείται από εννέα οµόκεντρες σφαίρες (ουρανούς), κατά τα πρότυπα του Πτολεµαϊκού κοσµολογικού µοντέλου, οι οποίες περιστρέφονται γύρω από την ακίνητη Γη. Αυτές είναι η Σελήνη, που αντιστοιχεί σε όσους δεν τήρησαν υποσχέσεις, ο Ερµής, για όσους έκαναν το καλό από φιλοδοξία, η Αφροδίτη, για όσους έκαναν καλό από αγάπη, ο Ήλιος, για τους σοφούς, ο Άρης, για όσους υπερασπίστηκαν τη θρησκεία, ο ∆ίας, για τους δίκαιους, ο Κρόνος, για τους οραµατιστές, τα Άστρα,για τους ευλογηµένους, και τελικά οι Άγγελοι που κινούνται γύρω από το Θεό. Πάνω από την 9η Σφαίρα βρίσκεται ο Πύρειος Ουρανός, όπου η Βεατρίκη παραδίδει τον ποιητή στον Άγιο Βερνάρδο, που παρακαλεί την Παναγία να τον πάρει υπό την προστασία της. Όταν ο ποιητής θεάται το µυστήριο της Αγίας Τριάδας και πέφτοντας σε έκσταση αντιλαµβάνεται µε ποιο τρόπο είναι εναρµονισµένες η θεία και η ανθρώπινη φύση, ολοκληρώνεται το ταξίδι του και το έργο.

Ερµηνεία του έργου

Η Θεία Κωµωδία είναι ένα ποίηµα σαφώς αλληγορικό, µε αναφορές κυρίως πολιτικές και ευρύτερα ηθικές. Γενικά θεωρείται αποδεκτό ότι το έργο παραπέµπει στην πολιτική κατάσταση της Ιταλίας, που είναι γεµάτη από τη διαφθορά και τους αλληλοσπαραγµούς, τον καιρό που ο ίδιος, όντας εξόριστος, περιµένει να δοθεί µια λύση από έναν αυτοκρατορικό θεσµό που θα τηρεί την αρχή της δικαιοσύνης και θα οδηγήσει τους ανθρώπους στην επίγεια ευτυχία. Το ενδιαφέρον του ποιητή για την πολιτική εκφράστηκε και από τη συµµετοχή του στα πολιτικά δρώµενα της Φλωρεντίας και από το έργο του για τη θέση και λειτουργία της µοναρχίας.

Με µια ευρύτερη οπτική, µπορούµε να ερµηνεύσουµε το έργο ως αναπαράσταση της επίπονης πορείας του ανθρώπου να υποτάξει όλες τις αµαρτίες και τα πάθη του και να φτάσει στο δρόµο της τελειοποίησης του, το µεγάλο ζητούµενο του ουµανιστικού ρεύµατος, αλλά και της Αναγέννησης γενικότερα.