Η σχέση ανάμεσα στον υπαρξισμό και τον ανατολικό τρόπο σκέψης

Σημειώνουμε παρακάτω την σχέση ανάμεσα στον υπαρξισμό και τον ανατολικό τρόπο σκέψης, όπως τον βρίσκουμε στα κείμενα του Λάο Τσε και του Ζεν βουδισμού. Οι ομοιότητες είναι εντυπωσιακές. Τις διαπιστώνει κανείς αμέσως, με μια ματιά σε κάποια αποφθέγματα από τον Δρόμο της Ζωής του Λάο Τσέ: «Η ύπαρξη είναι πέρα από την δυνατότητα των λέξεων να την ορίσουν: από τους όρους που μπορείς να χρησιμοποιήσεις, κανένας δεν είναι απόλυτος». «Η ύπαρξη, ενώ δεν γεννιέται από κάτι, γεννάει τα πάντα, είναι ο γεννήτορας του κόσμου». «Η ύπαρξη είναι άπειρη, δεν υπόκειται σε ορισμό όσο κι αν φαίνεται ένα απλό ξυλαράκι στην χούφτα σου, που μπορείς να το σκαλίσεις όπως θέλεις, δεν είναι να παίξεις μαζί της και να την αφήσεις χάμω», «Ο τρόπος να πράττεις είναι να είσαι», «Καλύτερα να επιμείνεις στο κέντρο της ύπαρξής σου όσο απομακρύνεσαι από αυτό, τόσο λιγότερο μαθαίνεις».

Την ίδια έκπληξη βιώνει κανείς από τις ομοιότητες με τον βουδισμό Ζέν. Οι ομοιότητες ανάμεσα σε αυτές τις ανατολικές φιλοσοφίες και τον υπαρξισμό φτάνουν πολύ βαθύτερα από μια συμπτωματική ομοιότητα στις λέξεις. Και οι δύο νοιάζονται για την οντολογία, την μελέτη του όντος. Και οι δύο αναζητούν μια σχέση με την πραγματικότητα που να διαρρηγνύει την διπολικότητα υποκειμένου και αντικειμένου. Και οι δύο επιμένουν ότι η προσήλωση της Δύσης στην κατάκτηση και την εξουσία πάνω στην φύση έχει οδηγήσει όχι μόνο στην αποξένωση του ανθρώπου από την φύση, αλλά και, εμμέσως, στην αποξένωση του ανθρώπου από τον εαυτό του. Ο βασικός λόγος αυτών των ομοιοτήτων είναι ότι η ανατολική σκέψη δεν υπέστη ποτέ τον ριζικό χωρισμό ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο, ο οποίος χαρακτηρίζει την Δυτική σκέψη – και αυτή η διχοτόμηση είναι ακριβώς εκείνο που επιδιώκει να υπερβεί ο υπαρξισμός.

Οι δύο προσεγγίσεις, βέβαια, δεν πρέπει επ’ ουδενί λόγω να ταυτίζονται είναι διαφορετικού επιπέδου. Ο υπαρξισμός δεν είναι πλήρης κοσμοθεωρία ή τρόπος ζωής, αλλά απόπειρα να συλλάβουμε την πραγματικότητα. Η κύρια ειδοποιός διαφορά ανάμεσά τους, τουλάχιστον για τις ανάγκες της μελέτης μας, είναι ότι ο υπαρξισμός βουτιέται κατευθείαν στο άγχος του Δυτικού ανθρώπου και αναδύεται απ’ αυτό, από την αποξένωσή του και τις συγκρούσεις του, άρα είναι εγγενής στον δικό μας πολιτισμό.

Όπως και η ψυχανάλυση, ο υπαρξισμός δεν ψάχνει να φέρει έτοιμες απαντήσεις από άλλους πολιτισμούς, αλλά να χρησιμοποιήσει αυτές ακριβώς τις συγκρούσεις της σύγχρονης προσωπικότητας ως λεωφόρους για την βαθύτερη αυτο-κατανόηση του Δυτικού ανθρώπου και να βρει τις λύσεις στα προβλήματά μας σε άμεση σχέση με τις ιστορικές και πολιτισμικές κρίσεις που τα γέννησαν. Από αυτή την άποψη, η ιδιαίτερη αξία της ανατολικής σκέψης δεν είναι ότι μπορεί να μεταφερθεί και να γεννηθεί πάνοπλη σαν την Αθηνά στον Δυτικό νού, αλλά μάλλον ότι παίζει ρόλο διορθωτή των προκαταλήψεών μας και φωτίζει τις λανθασμένες παραδοχές που έφτασαν την εξέλιξη της Δύσης στα σημερινά προβλήματα. Το σημερινό ευρύ ενδιαφέρον για την ανατολική σκέψη στον Δυτικό κόσμο είναι, κατά την γνώμη μου, αντανάκλαση της ίδιας πολιτισμικής κρίσης, της ίδιας αίσθησης αποξένωσης, της ίδιας λαχτάρας να σπάσουμε τον φαύλο κύκλο των διχοτομήσεων που προκάλεσαν το κίνημα του υπαρξισμού.