Έγκλημα και τιμωρία: Λειτουργεί η αποτροπή;

ΑΘΗΝΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΣΠΑΡΤΗΣ: Κλέων και Διόδοτος

Στο μεταξύ οι Σπαρτιάτες έκαναν σχέδια για την αμφίβια επιχείρησή τους σε βοήθεια της Μυτιλήνης, την εισβολή στην Αττική και την εκ­στρατεία του στόλου στη Λέσβο. Οι Μυτιληναίοι ήλπιζαν αρκετά βά­σιμα στον στόλο που είχαν υποσχεθεί να στείλουν οι Σπαρτιάτες, αλλά αυτό που έλαβαν ήταν μόνο ένας Σπαρτιάτης, ο Σάλαιθος, που επεδίωξε να ενθαρρύνει τους πολίτες διαβεβαιώνοντάς τους ότι όντως ήταν καθ’ οδόν μία σπαρτιατική δύναμη σωτηρίας.5 Ο χρόνος περνούσε και οι Σπαρτιάτες δεν έρχονταν. Ελπίζοντας να διασπάσει τον αθηναϊκό αποκλεισμό, ο Σάλαιθος αποφάσισε να εφοδιάσει τις κατώτερες τάξεις με όπλα οπλίτη. Σε αυτό το σημείο, οι νέοι «οπλίτες» απαίτησαν και ίση διανομή φαγητού και απείλησαν να παραδώσουν την πόλη στους Αθηναίους αν δε γινόταν αυτό. Φοβούμενοι πολύ ότι οι άλλοι θα έκα­ναν ειρήνη που θα τους εξαιρούσε, οι Μυτιληναίοι ολιγαρχικοί πα­ραδόθηκαν τότε στον Αθηναίο στρατηγό Πάχη. Ο Πάχης έστειλε τον Σάλαιθο στην Αθήνα μαζί με έναν αριθμό Μυτιληναίων τους οποίους θεώρησε υπαίτιους για την εξέγερση, υποσχόμενος ότι δε θα φυλάκι­ζε, δε θα υποδούλωνε και δε θα σκότωνε κανέναν Μυτιληναίο μέχρι να επιστρέψει η πρεσβεία που επέτρεψε να σταλεί από τη Μυτιλήνη στην Αθήνα για να διαπραγματευτεί μια μόνιμη διευθέτηση. Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι τρομοκρατημένοι Μυτιληναίοι κατέφυγαν στους βωμούς των θεών για να βρουν άσυλο. Τα γεγονότα που ακολούθησαν απέδει­ξαν πως ήξεραν τι έκαναν.6

Ο σπαρτιατικός στόλος κατέφθασε μόλις μία εβδομάδα μετά την πτώ­ση της Μυτιλήνης και είναι πολύ εύκολο να επιρρίψουμε ευθύνη στον διοικητή του τον Αλκίδα για την καθυστερημένη άφιξή του. Η καθυστέ­ρηση, ωστόσο, μπορεί να οφειλόταν όχι στον αργό πλου, αλλά στην προ­βληματική αναχώρηση από την Πελοπόννησο. Ακριβώς την εποχή που οι σύμμαχοι της Σπάρτης είχαν κουραστεί από τον χερσαίο πόλεμο, μερι­κοί άρχισαν να έχουν δεύτερες σκέψεις σχετικά με τη σχεδιαζόμενη επι­χείρηση στην άλλη άκρη του Αιγαίου. Στο Αιγαίο, άλλωστε, περιπολούσε ο ισχυρός αθηναϊκός στόλος. Επιπλέον, ο Αλκίδας μπορεί να έχασε κάμποσο χρόνο συγκεντρώνοντας διατακτικούς συμμάχους για το ταξί­δι προτού τελικά αναχωρήσει με τη δύναμή του, που αποτελείτο από 40 πλοία.7Οι Πελοποννήσιοι δεν απείχαν πολύ όταν έμαθαν πως η Μυτιλή­νη είχε πέσει και ο Αλκίδας υπέθεσε ότι θα επέστρεφε στην πατρίδα με τον στόλο του. Ο Τευτίαπλος ο Ηλείος όμως είχε ένα πιο τολμηρό σχέ­διο. Ανοησίες! είπε. Έχουμε το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού και θα πρέπει να το αξιοποιήσουμε. Οι Αθηναίοι δεν έχουν ιδέα ότι είμαστε εδώ και το τελευταίο πράγμα που αναμένουν είναι μια επίθεση από τη θάλασσα, όπου, έτσι για αλλαγή, έχουμε ιδιαίτερη δύναμη. Το πεζικό τους είναι επίσης πιθανώς διασκορπισμένο στους καταυλισμούς του και έχει χαλαρώσει την επιφυλακή του έπειτα από τη νίκη του. Στοιχηματί­ζω ότι μπορούμε να καταλάβουμε την πόλη αν πέσουμε πάνω τους ξαφ­νικά τη νύχτα, ιδίως αν έχουμε ακόμη συμμάχους εκεί.8

Μπορεί να ήταν ένα καλό σχέδιο, μπορεί και όχι. Μία αδυναμία του ήταν ότι οι Πελοποννήσιοι δεν είχαν στην πραγματικότητα συμμάχους μέσα στην πόλη· ο Πάχης είχε συλλάβει τους φίλους των Σπαρτιατών εκεί και τους είχε στείλει βόρεια, στο νησί της Τενέδου, προετοιμαζό­μενος να τους μεταφέρει στην Αθήνα. Το σχέδιο όμως θα μπορούσε έστω κι έτσι να αποδώσει και πιθανώς άξιζε να προσπαθήσουν. Ο Αλκίδας ωστόσο (που μπορεί να ήξερε ότι ο Πάχης είχε βγάλει από την πόλη τους φίλους των Σπαρτιατών) δεν πείστηκε. Άλλοι του πρότειναν να καταλάβει κάποια από τις πόλεις της Μικράς Ασίας προκειμένου να υποδαυλίσει εξέγερση εκεί, αλλά και αυτό έμοιαζε πολύ πα­ρακινδυνευμένο: αν αποκλείονταν εκεί από τον αθηναϊκό στόλο, θα ήταν καταστροφικό. Κι έτσι ο Αλκίδας, προσπερνώντας τα πλοία του Πάχη που τον καταδίωξαν κατά πόδας, επέστρεψε στην πατρίδα του.9

Όταν έφθασε στην Αθήνα ο Σάλαιθος μαζί με τους υπόλοιπους αιχ­μαλώτους από τη Μυτιλήνη, ο τρομοκρατημένος Σπαρτιάτης προσέφερε στους Αθηναίους μία συμφωνία: αν του χάριζαν τη ζωή, θα έπει­θε τους συμπατριώτες του να άρουν την πολιορκία των Πλαταιών. Οι Αθηναίοι όμως ήταν πολύ θυμωμένοι με την εξέγερση ενός κράτους που απολάμβανε ειδικά προνόμια, πολύ τρομαγμένοι από το προηγού­μενο της εξέγερσης μέσα στην αυτοκρατορία και πολύ ανήσυχοι που οι Σπαρτιάτες είχαν, για πρώτη φορά στον πόλεμο, διασχίσει τη δική τους θάλασσα, για να σκεφτούν να διαπραγματευτούν με τον Σάλαιθο. και χωρίς χρονοτριβή θανάτωσαν αυτόν τον ταραχοποιό.

Κατόπιν η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από την τύχη των Μυτιληναίων. Σε αυτόν τον διάλογο σχετικά με το τι έπρεπε να κάνουν με τους Μυτιληναίους είναι που ο Θουκυδίδης εισάγει για πρώτη φορά τον Κλέωνα, έναν πολιτικό που προφανώς ήταν στο προσκήνιο για κά­μποσο καιρό, αλλά είχε καταλάβει κυρίαρχη θέση μόνο μετά τον θά­νατο του Περικλή. Σε αντίθεση με άνδρες όπως ο Περικλής και ο Κίμων (και ο Θουκυδίδης), ο Κλέων δεν ανήκε στην αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, αλλά στην εμπορική τάξη. Η οικογένειά του είχε στην ιδιοκτησία της ένα βυρσοδεψείο όπου εργάζονταν δούλοι. Το γεγονός ότι δεν ασκούσε απλώς ένα επάγγελμα αλλά κάτι που μύριζε άσχημα προσέβαλε τις σνομπ ευαισθησίες των αριστοκρατών. Αν και ο ίδιος δεν εργαζόταν ως βυρσοδέψης, κυκλοφορούσαν πολλά αστεία για την κυριολεκτικά δύσοσμη οικογένειά του· ο Αριστοφάνης, που τον μισού­σε, ανέφερε συχνά τις σχέσεις του με το βυρσοδεψείο στους Ιππής του το 424 π.Χ., έργο το οποίο χτυπούσε αλύπητα τον Κλέωνα. Όπως λέει ο Θουκυδίδης, ήταν «ο πλέον βίαιος» άνδρας στην πόλη από την άποψη του προσωπικού του στυλ -φωνακλάς και χυδαίος-, αλλά ήταν και αυτός που εμπιστευόταν περισσότερο ο πληθυσμός.10

Με παρότρυνση του Κλέωνος ήταν που έπειτα από κάποια διαβούλευση οι άνδρες της Αθήνας, στην Εκκλησία του Δήμου, ψήφισαν υπέρ της εκτέλεσης όλων των Μυτιληναίων αιχμαλώτων που βρίσκο­νταν στην πόλη - και επιπλέον όλων των ενήλικων αρρένων της Μυτιλή­νης. Οι γυναίκες και τα παιδιά θα πωλούνταν ως δούλοι. Μία τριήρης στάλθηκε αμέσως στον Πάχη με τη διαταγή να σβήσει τη Μυτιλήνη από προσώπου γης. Την επομένη όμως πολλοί είχαν μετανιώσει. Μαθαίνοντάς το αυτό, οι Μυτιληναίοι πρέσβεις που βρίσκονταν στην πόλη βρή­καν συνεργάσιμους Αθηναίους, που έπεισαν τις Αρχές να συγκαλέσουν μία δεύτερη ειδική συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου, για να ξανασκεφτεί το ζήτημα. Εκεί, σε μια ομιλία που πιθανώς άκουσε με τα αυτιά του ο Θουκυδίδης, ο Κλέων επανέλαβε τα σκληρά μέτρα που είχε προτείνει τόσο επιτυχώς την προηγουμένη. Όπως και οι Κορίνθιοι ήταν απαραίτητοι στη Σπάρτη τις παραμονές του πολέμου, έτσι και οι Αθηναίοι, είπε, χρειάζονταν αυτόν για να τους εξηγεί ποια εί­ναι η πραγματικότητα. Ενώ ο Περικλής είχε επαινέσει τη δημοκρατία, ο Κλέων ξεκίνησε την ομιλία του καταφερόμενος εναντίον της. Και άλλοτε πολλές φορές μου δόθηκε η αφορμή να αντιληφθώ, λέει, ότι οι δημοκρατίες είναι ανίκανες να άρχουν άλλων λαών. Συνηθίσατε στον καθημερινό βίο ούτε να φοβάστε ούτε να επιβουλεύεστε οι μεν τους δε, και αυτό είναι καλό- όταν όμως συμπεριφέρεστε και προς τους συμμά­χους επί τη βάσει των ίδιων αρχών, τότε σίγουρα αυτό δεν είναι καλό.

Δε συλλογίζεστε ότι η ηγεμονία σας είναι δεσποτική, ασκούμενη πά­νω σε ανθρώπους οι οποίοι σας επιβουλεύονται και υπόκεινται είτε το θέλουν είτε όχι στην εξουσία σας. Οι άνθρωποι αυτοί υποτάσσο­νται σε εσάς όχι χάρη στις ευεργεσίες που τους κάνετε προς δική σας βλάβη, αλλά λόγω της υπεροχής την οποία σας εξασφαλίζει η δύναμη σας και όχι η εύνοιά τους. Το χειρότερο απ’ όλα θα ήταν αν στο εξής δεν υπάρχει καμία σταθερότητα στις αποφάσεις μας και αν δεν εννοήσουμε ότι είναι ισχυρότερη μία πόλη όταν κυβερνάται με νόμους λιγότερο καλούς αλλά απαραβίαστους, παρά με νόμους καλούς αλλά μη εφαρμοζόμενους...

Κατά κανόνα, οι περισσότεροι απλοί άνθρωποι είναι καλύτεροι πολίτες από τους περισσότερο έξυπνους, διότι οι τελευταίοι θέλουν όχι μόνο να φαίνονται σοφότεροι από τους νόμους, αλλά και σε κάθε διάσκεψη γύρω από τις δημόσιες υποθέσεις να επιβάλλουν τη γνώμη τους, σαν να μην επρόκειτο να παρουσιαστεί ποτέ άλλο ζήτημα σπουδαιότερο στο οποίο να δείξουν τη σοφία τους, και συνέπεια τούτου είναι ότι οδηγούν συνήθως τις πόλεις τους στην καταστροφή.11

Ο Περικλής είχε αναγνωρίσει παλαιότερα ότι η Αθηναϊκή Αυτο­κρατορία έμοιαζε μάλλον με τυραννία, αλλά δεν είχε πει ποτέ πως ήταν όντως τέτοια ούτε επικαλέστηκε το άξεστο επιχείρημα ότι οι κακοί νό­μοι και η άγνοια θα μπορούσαν ποτέ να επισκιάσουν τους καλούς νόμους και την ευφυΐα.12 Όπως το συνήθιζε, ο Θουκυδίδης παρουσία­σε μόνο άλλον έναν ομιλητή, αν και αναγνωρίζει ότι εκφωνήθηκαν και άλλοι λόγοι. Ο Διόδοτος, γιος του Ευκράτη, είχε μιλήσει και στην προηγούμενη συνέλευση. Μπορεί να κατείχε κάποιο δημόσιο αξίωμα ή να ήταν απλώς ένα μέλος της Εκκλησίας του Δήμου- δε γνωρίζουμε. Δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού στο ιστορικό χρονικό. Όπως και ο Κλέων, ο Διόδοτος ασχολείται με το ποιες δράσεις είναι πιθανότε­ρο να αποθαρρύνουν περαιτέρω εξεγέρσεις. Αν είχε ως κίνητρο τη συ­μπόνια, ήταν αρκετά έξυπνος ώστε να μην το αφήσει να φανεί. Η επι­χειρηματολογία του είναι πιο εκλεπτυσμένη από εκείνη του Κλέωνος. Το ζήτημα, ισχυρίζεται, δεν είναι ποιο είναι το έγκλημα των Μυτιληναίων, αλλά ποια είναι η συμφερότερη για εμάς απόφαση - όχι το δί­καιο έναντι του άδικου, αλλά η σκοπιμότητα. Κανείς δεν εκτέθηκε στον κίνδυνο εγκληματικής επιχείρησης, λέει ο Διόδοτος, ενώ πίστευε ότι θα αποτύχει. Οι άνθρωποι παρασύρονται στο έγκλημα, άλλοι από τόλμη, την οποία εμπνέει στον φτωχό η ανάγκη, άλλοι από πλεονεξία, στην οποία ωθούν τον πλούσιο η αλαζονεία και η αυτοπεποίθηση· όταν δια- πράττει το έγκλημα μία ολόκληρη πόλη, κάθε άνθρωπος, συμπράττο­ντας με τους συμπολίτες του, υπερτιμά αλόγιστα τις ατομικές του δυ­νάμεις: «Με λίγα λόγια, όποτε η ανθρώπινη φύση ωθείται να πράξει κάτι το οποίο επιθυμεί ζωηρά, ούτε η αυστηρότητα των νόμων ούτε κα­νένας άλλος φόβος μπορεί να την αποτρέψει, και είναι πολύ ανόητος εκείνος που πιστεύει το αντίθετο».13

Σκεφτείτε, λέει, ότι με βάση τη μέχρι σήμερα πολιτική σας, αν κάποια πόλη, και αφού ακόμη αποστατήσει, αναγνωρίσει ότι δεν μπο­ρεί να πετύχει, έχει τη δυνατότητα να συνθηκολογήσει - να επιστρέψει δηλαδή στην επιρροή της Αθήνας με επιεικείς όρους και να αρχί­σει να καταβάλει και πάλι φόρο υποτέλειας. Αν όμως υιοθετήσουμε την πρόταση του Κλέωνος, οι πόλεις θα προτιμήσουν να υποστούν μέχρις εσχάτων τις ταλαιπωρίες της πολιορκίας, επιβαρύνοντας μας με τις δαπάνες μακράς πολιορκίας. Σκεφτείτε επίσης και αυτό: μέχρι σή­μερα, η δημοκρατική μερίδα όλων των πόλεων είναι ευνοϊκά διακείμενη προς εμάς (ένα αμφίβολο επιχείρημα, αλλά χρήσιμο στον Διόδοτο). Αν ακολουθήσετε τη γνώμη του Κλέωνος, θα κάνετε εχθρούς το μόνο μέρος του πληθυσμού το οποίο είναι ακόμη φιλικό απέναντι μας, και θεωρώ πως αυτή η απώλεια θα είναι μεγάλη βλάβη για εμάς.14

Έτσι μίλησε ο Διόδοτος. Η ψηφοφορία με ανάταση των χεριών υπήρξε περίπου ισόπαλη, αλλά η άποψη του Διόδοτου υπερίσχυσε και αμέσως οι Αθηναίοι έστειλαν άλλη μία τριήρη, ελπίζοντας να μπορέ­σει να προλάβει το πρώτο πλοίο, το οποίο άλλωστε είχε αποπλεύσει σχεδόν μιάμιση μέρα νωρίτερα. Οι πρεσβευτές από τη Μυτιλήνη παρέσχαν προμήθειες και το πλήρωμα έτρωγε και έπινε ενώ κωπηλατού­σε δίχως στάση και κοιμόταν με βάρδιες. Οι άνεμοι ήταν ευνοϊκοί και το πρώτο πλοίο δε βιαζόταν ιδιαίτερα να φέρει την αποτρόπαιη είδη­σή του. Όταν όμως οι Αθηναίοι πλησίασαν στη Μυτιλήνη, τους περίμενε ένα φοβερό θέαμα στο λιμάνι. Διότι εκεί βρισκόταν η πρώτη τριήρης, αγκυροβολημένη με ασφάλεια. Στην πραγματικότητα ο Πάχης εί­χε λάβει τις διαταγές του και είχε ανακοινώσει στους Μυτιληναίους ποια θα είναι η μοίρα τους.

Οι Αθηναίοι βγήκαν τρέχοντας από το πλοίο τους, φωνάζοντάς του να σταματήσει και ανακοινώνοντας πως επρόκειτο για λάθος. Μπο­ρούμε όμως να φανταστούμε τον τρόμο που έζησαν στο μεταξύ οι Μυτιληναίοι. «Τόσο λίγο έλειψε να καταστραφεί η Μυτιλήνη», γράφει ο Θουκυδίδης.15 Παρ’ όλα αυτά, ο ιστορικός αναφέρει ότι οι χίλιοι «πρωταίτιοι» που ο Πάχης είχε στείλει στην Αθήνα θανατώθηκαν, πι­θανώς το ένα δέκατο του άρρενος πληθυσμού της Μυτιλήνης και των γειτονικών πόλεων που είχε εμπλακεί στην εξέγερση.16 Η ενέργεια των Αθηναίων εδώ θα αποδεικνυόταν προάγγελος πολύ πιο αιμοσταγούς συμπεριφοράς στο μέλλον: καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, η ιδεολο­γία του Κλέωνος και όχι του Διόδοτου ήταν αυτή που θα υπερίσχυε.
---------------------
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

5. Θουκυδίδης 3.25.1.

6. Θουκυδίδης 3.27.1-28.2.

7. Πιθανοί λόγοι για τη βραδυπορία του Αλκίδα διερευνώνται στο άρθρο του J. Roisman, «Alkidas in Thucydides», Historia 36 (1987), σ. 385-421.

8. Παράφραση του Θουκυδίδη 3.30.

9. Θουκυδίδης 3.30.1-33.3.

10. Θουκυδίδης 3.36.6.

11. Θουκυδίδης 3.37.2-4.

12. Ο Περικλής που συγκρίνει την Αθηναϊκή Αυτοκρατορία με μια τυραννία: Θουκυδίδης 2.63.2.

13. Θουκυδίδης 3.45.7.

14. Θουκυδίδης 3.46.2-47.5.

15. Θουκυδίδης 3.49.1-4.

16. Ο Hornblower στον τόμο 1 του βιβλίου του A Commentary on Thucydides (Οξφόρδη: Clarendon, 1991), σ. 440, αποδέχεται τον αριθ­μό· ο Gomme στο βιβλίο του A Historical Commentary on Thucydides. τ. 2 (Οξφόρδη: Oxford University Press, 1956), σ. 325-6, τείνει να τον αποδεχτεί, αλλά είναι ανοιχτός και σε άλλες πιθανότητες. Σε ό,τι αφο­ρά τον Πάχη, ο Πλούταρχος ισχυρίστηκε ότι αυτοκτόνησε δημοσίως όταν κλήθηκε να δώσει λόγο για αδικήματα που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια της στρατηγίας του, αλλά οι λεπτομέρειες είναι θολές και συ­γκεχυμένες: ο Διόδωρος Σικελιώτης ανέφερε ότι ο Πάχης ήταν ευτυχής για την αλλαγή στάσης των Αθηναίων σχετικά με τους Μυτιληναίους, κάτι που θα πρέπει να προκάλεσε τον Κλέωνα- ίσως κατηγορήθηκε ότι δεν κατεδίωξε τον Αλκίδα για αρκετό χρόνο καθώς έφευγε από τη Μικρά Ασία- και ίσως η αυτοκτονία να μη συνέβη ποτέ: Πλούταρχος Νικίας 6.1-2 και Αριστείδης 26.3' Διόδωρος Σικελιώτης 12.55.10. Ο D. Kagan, The Archidamian War (Ίθακα, Νέα Υόρκη: Cornell University Press, 1974), σ. 167-70, πιστεύει ότι ο Πάχης δικάστηκε και το συνδέει με τη διαμάχη φατριών στην Αθήνα- ο Tritle πιστεύει επίσης την ιστο­ρία (L.A. Tritle, A New History of the Peloponnesian War [Γουάλντεν, Μασαχουσέτη: Wiley-Blackwell, 2010], σ. 70). Οι Hornblower και Tritle εφιστοΰν την προσοχή στην εναλλακτική ερμηνεία που υπάρχει στο άρ­θρο του C. Tuplin, «Fathers and Sons: Ecclesiazusae 644-45», Greek, Roman and Byzantine Studies 23 (1982), σ. 325-30, ιδίως σ. 329. Τείνω προς τον σκεπτικισμό του H.D. Westlake, όπως διατυπώνεται στο άρ­θρο του «Paches», Phoenix 29 (1975), σ. 107-16. Η αυτοκτονία δεν ταί­ριαζε στον αθηναϊκό χαρακτήρα και ο Θουκυδίδης, ο οποίος ήταν πά­ντα πρόθυμος να επισημάνει περιστατικά αγνωμοσύνης των Αθηναίων προς τους ηγέτες τους, δεν αναφέρει αυτό το επεισόδιο.