ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Βάκχαι (642-676)

ΠΕ. πέπονθα δεινά· διαπέφευγέ μ᾽ ὁ ξένος,
ὃς ἄρτι δεσμοῖς ἦν κατηναγκασμένος.
ἔα ἔα·
645 ὅδ᾽ ἐστὶν ἁνήρ· τί τάδε; πῶς προνώπιος
φαίνηι πρὸς οἴκοις τοῖς ἐμοῖς, ἔξω βεβώς;
ΔΙ. στῆσον πόδ᾽, ὀργῆι δ᾽ ὑπόθες ἥσυχον πόδα.
ΠΕ. πόθεν σὺ δεσμὰ διαφυγὼν ἔξω περᾶις;
ΔΙ. οὐκ εἶπον, ἢ οὐκ ἤκουσας, ὅτι λύσει μέ τις;
650 ΠΕ. τίς; τοὺς λόγους γὰρ ἐσφέρεις καινοὺς ἀεί.
ΔΙ. ὃς τὴν πολύβοτρυν ἄμπελον φύει βροτοῖς.
‹ΠΕ. . . .›
ΔΙ. ὠνείδισας δὴ τοῦτο Διονύσωι καλόν.
ΠΕ. κλήιειν κελεύω πάντα πύργον ἐν κύκλωι.
ΔΙ. τί δ᾽; οὐχ ὑπερβαίνουσι καὶ τείχη θεοί;
655 ΠΕ. σοφὸς σοφὸς σύ, πλὴν ἃ δεῖ σ᾽ εἶναι σοφόν.
ΔΙ. ἃ δεῖ μάλιστα, ταῦτ᾽ ἔγωγ᾽ ἔφυν σοφός.
κείνου δ᾽ ἀκούσας πρῶτα τοὺς λόγους μάθε,
ὃς ἐξ ὄρους πάρεστιν ἀγγελῶν τί σοι.
ἡμεῖς δέ σοι μενοῦμεν, οὐ φευξούμεθα.
ΑΓΓΕΛΟΣ
660 Πενθεῦ κρατύνων τῆσδε Θηβαίας χθονός,
ἥκω Κιθαιρῶν᾽ ἐκλιπών, ἵν᾽ οὔποτε
λευκῆς χιόνος ἀνεῖσαν εὐαγεῖς βολαί.
ΠΕ. ἥκεις δὲ ποίαν προστιθεὶς σπουδὴν λόγου;
ΑΓ. βάκχας ποτνιάδας εἰσιδών, αἳ τῆσδε γῆς
665 οἴστροισι λευκὸν κῶλον ἐξηκόντισαν,
ἥκω φράσαι σοι καὶ πόλει χρήιζων, ἄναξ,
ὡς δεινὰ δρῶσι θαυμάτων τε κρείσσονα.
θέλω δ᾽ ἀκοῦσαι πότερά σοι παρρησίαι
φράσω τὰ κεῖθεν ἢ λόγον στειλώμεθα·
670 τὸ γὰρ τάχος σου τῶν φρενῶν δέδοικ᾽, ἄναξ,
καὶ τοὐξύθυμον καὶ τὸ βασιλικὸν λίαν.
ΠΕ. λέγ᾽, ὡς ἀθῶιος ἐξ ἐμοῦ πάντως ἔσηι·
[τοῖς γὰρ δικαίοις οὐχὶ θυμοῦσθαι χρεών.]
ὅσωι δ᾽ ἂν εἴπηις δεινότερα βακχῶν πέρι,
675 τοσῶιδε μᾶλλον τὸν ὑποθέντα τὰς τέχνας
γυναιξὶ τόνδε τῆι δίκηι προσθήσομεν.

***
ΠΕΝΘΕΑΣ
Είναι φοβερό αυτό που έπαθα.
Μου έφυγε ο ξένος,
που μόλις τώρα ήταν καθηλωμένος στα δεσμά.
Α!
645 Αυτός είναι. Τί συμβαίνει;
Πώς εμφανίζεσαι μπροστά στο σπίτι μου;
Πώς βγήκες έξω;
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Μην προχωρείς. Χαλάρωσε τα οργισμένα βήματά σου.
ΠΕΝΘΕΑΣ
Πώς ελευθερώθηκες από τα δεσμά; Πώς βγήκες έξω;
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Δεν είπα —ή δεν άκουσες— πως θα με λύσει κάποιος;
ΠΕΝΘΕΑΣ
650 Ποιός; Πετάς διαρκώς λόγια παράξενα.
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Εκείνος που φυτεύει για τους θνητούς το πολυστάφυλο κλήμα.
‹ΠΕΝΘΕΑΣ
Και χαρίζει το πικρό δώρο της μέθης.›
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Ονειδίζεις το καύχημα του Διονύσου.
ΠΕΝΘΕΑΣ
Να κλείσουν διατάσσω όλες οι πύλες του τείχους.
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Προς τί; Οι θεοί δεν περνούν και πάνω από τείχη;
ΠΕΝΘΕΑΣ
655 Είσαι σοφός εσύ, σοφός,
πλην όμως όχι εκεί που πρέπει να είσαι σοφός.
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Προπάντων όπου πρέπει, εκεί εγώ είμαι σοφός.
Άκουσε όμως πρώτα τί έχει να πει εκείνος
που ήρθε από το βουνό για να σου φέρει κάποιο μήνυμα.
Εγώ για χάρη σου θα μείνω, δεν θα φύγω.
ΑΓΓΕΛΟΣ Α’
660 Πενθέα, κραταιέ βασιλέα της γης των Θηβαίων,
έρχομαι από τον Κιθαιρώνα,
όπου ποτέ δεν κοπάζουν οι λαμπερές ριπές του λευκού χιονιού.
ΠΕΝΘΕΑΣ
Και ποιό επείγον μήνυμα κομίζεις;
ΑΓΓΕΛΟΣ Α’
Είδα τις ιερές βάκχες, που οιστρήλατες
665 τίναξαν το λευκό τους πόδι έξω από τη γη μας.
Και έρχομαι, βασιλέα μου, να πω σ᾽ εσένα και στην πόλη
πως είναι τρομερά τα έργα τους και ξεπερνούν τα θαύματα.
Όμως θέλω να ξέρω: να σου ιστορήσω ελεύθερα τα εκεί
ή να χαμηλώσω τα πανιά;
670 Φοβάμαι, βασιλέα μου, γιατί είσαι ευέξαπτος και οξύθυμος
και ο τρόπος σου βασιλικός και με το παραπάνω.
ΠΕΝΘΕΑΣ
Λέγε. Όπως και να ᾽χει, εσύ θα είσαι αθώος.
Όμως, όσο φοβερότερα πεις για τις βάκχες,
τόσο πιο σκληρά θα τιμωρήσω αυτόν
675 που δίδαξε τις τέχνες στις γυναίκες.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΜΗΛΑ

ΦΙΛΟΜΗΛΑ

(πουλί, χελιδόνι)

 

Η Φιλομήλα ήταν κόρη του βασιλιά των Αθηνών Πανδίονα, αδελφή της Πρόκνης, την οποία παντρεύτηκε ο βασιλιάς της Θράκης Τηρέας, γιος του Άρη, όταν βοήθησε τον πατέρα τους να λύσει ένα συνοριακό πρόβλημα που είχε με τον βασιλιά των Θηβών Λάβδακο. Ο γάμος της Πρόκνης με τον Τηρέα ήταν ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του στον Πανδίονα, προϋπόθεση και εγγύηση συμμαχίας.

 

Ο Τηρέας απέκτησε με την Πρόκνη ένα γιο, τον Ίτυ. Όμως, ο Τηρέας ερωτεύτηκε και τη Φιλομήλα, την αδελφή της γυναίκας του, τη βίασε και της έκοψε τη γλώσσα για να μην μπορεί να φανερώσει στην αδελφή της τον βιασμό. Η κόρη κέντησε τις δυστυχίες της πάνω σε ύφασμα και αποκάλυψε την αλήθεια στην αδελφή της. Η Πρόκνη, θέλοντας να τιμωρήσει τον Τηρέα, σκότωσε* τον γιο τους, τον μαγείρεψε και πρόσφερε το έδεσμα στον άνδρα της. Στη συνέχεια, οι δύο αδελφές το έσκασαν και ο Τηρέας, που στο μεταξύ είχε αντιληφθεί τι είχε συμβεί, τις κυνήγησε με πέλεκυ. Τις πρόφτασε στη Δαυλία της Φωκίδας αλλά, προτού προλάβει να κάνει οτιδήποτε, οι θεοί, εισακούοντας την παράκληση των δύο γυναικών να τις βοηθήσουν, τις μεταμόρφωσαν σε πουλιά, τη μουγκή Φιλομήλα σε χελιδόνι, την Πρόκνη σε αηδόνι. Αλλά και τον Τηρέα τον μεταμόρφωσαν σε τσαλαπετεινό.

 

Μεταμορφωμένος ο Τηρέας απευθύνει συνεχώς με το κρώξιμο του τσαλαπετεινού το αγωνιώδες ερώτημα «πού, πού» για το πού είναι το παιδί του**. Η Πρόκνη/αηδόνι θρηνεί με τον κελαηδισμό της για τον χαμένο της Ίτυ, η Φιλομήλα/χελιδόνι μεταναστεύει και πετά χωρίς ποτέ να βρίσκει ησυχία, δεν κελαηδά αλλά τιτιβίζει διαρκώς με τρόπο ασυνάρτητο και άρρυθμο.

 

Ενδιαφέρουσα είναι η αντιστροφή των ρόλων των δύο αδελφών -η Φιλομήλα σύζυγος του Τηρέα και μητέρα του Ίτυ, η Πρόκνη η βιασμένη αδελφή-, προκειμένου να ταιριάξει η ιστορία με το όνομα της Φιλομήλας που θυμίζει μουσική (μέλος).

 

Οι πράξεις και των τριών σαφώς δεν ήταν υποδειγματικές ούτε θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρότυπα ηθικής. Ήταν, ωστόσο, παραδειγματικές μέσα στην παραβατικότητά τους, αφού από την ιστορία τους υποδηλώνεται ότι ενισχύεται η αδελφική σχέση, όταν ο γάμος αποτύγχανε, ενώ σε κανονικές συνθήκες γάμου οι σχέσεις αίματος διαρρηγνύονται.

 

Την ιστορία παραδίδουν διάφοροι συγγραφείς, κυρίως ο Απολλόδωρος*** και ο Παυσανίας****· ο Σοφοκλής στην αποσπασματικά σωζόμενη τραγωδία του Τηρέας βάζει την Πρόκνη να καταγγέλλει τη γυναικεία εμπειρία του γάμου και να παραπονείται εξ ονόματος των γυναικών (απ. 583 Radt*****)· ο Αριστοφάνης, σε ένα γλυκό άσμα στην κωμωδία Όρνιθες, βάζει τον Τηρέα/τσαλαπετεινό, κύριος ρόλος στο έργο, να κάνει αναφορά στο επεισόδιο του φόνου του Ίτυ, καθώς προσκαλεί την Πρόκνη/Ἄηδόνα να ξυπνήσει και να πάει κοντά σου (στ. 232-248******), ενώ στους Βατράχους (στ. 674-685*******) παρομοιάζει τον δημαγωγό Κλέωνα τη μια στιγμή με χελιδόνι θρακικό που τσιρίζει, την άλλη με αηδόνι που μοιρολογά για την απώλεια ψήφων********.

 

Ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις του (6.430-438) προσθέτει μια λεπτομέρεια που προικονομεί την τραγωδία που θα ακολουθούσε. Στον γάμο δεν παρευρέθηκαν ούτε η Ήρα, που παραστέκεται στις νύφες, ούτε ο Υμέναιος, ούτε οι τρεις Χάριτες. Οι Ευμενίδες/Ερινύες ήταν εκεί κρατώντας δάδες που είχαν αρπάξει από μια κηδεία. Εκείνες ετοίμασαν το νυφιάτικο κρεβάτι τους, και μια κουκουβάγια, κακό σημάδι, στριγγλίζοντας έκατσε στη σκεπή του δωματίου τους και κλωσούσε τα μικρά της. Με την παρουσία αυτού του πουλιού, οιωνού του μελλοντικού δράματος, ενώθηκαν ο Τηρέας και η Πρόκνη, με την παρουσία αυτού του πουλιού έγιναν γονείς. Οι Θράκες μοιράστηκαν τη χαρά τους, ευχαρίστησαν τους θεούς και καθιέρωσαν τη μέρα του γάμου και της γέννησης του Ίτυ σαν μέρες γιορτής.

 

Ο παραδοξογράφος Ηράκλειτος απεκδύει τον μύθο από το μυθώδες στοιχείο και ιστορεί ότι οι δύο αδελφές σκότωσαν τον Ίτυ και το 'σκασαν επιβιβαζόμενες σε πλοίο. Ο Τηρέας τις καταδίωξε αλλά δεν τις έπιασε και αυτοκτόνησε. Και επειδή χάθηκαν ξαφνικά και κανένας τους δεν ξαναφάνηκε, οι άνθρωποι θεώρησαν ότι έγιναν πουλιά -ἀπωρνιθώθησαν (περί απίστων 35).

 

Για έναν παρόμοιο μύθο βλ. Αηδόνα.

---------------------------

*Ίτυς

 

Έβλεπε χάρο το παιδί, γι' αυτό άπλωνε τα χεράκια του ικέτης,

«μάνα, μανούλα» φώναζε, κι εκεί που έκανε στον κόρφο της να γείρει

του έμπηξε η Πρόκνη το σπαθί ανάμεσα σε στέρνο και παΐδια.

Το τρύπησε χωρίς ν' αποστραφεί - μια μαχαιριά και δε χρειάστηκε άλλη

για το κορμάκι που ήταν λιγοστό· του άνοιξε κατόπι το λαρύγγι.

Νεκρό κορμάκι που άχνιζε ζωή, δυο αδελφές μαζί το κομματιάσαν.

Πήρανε χύτρες μπρούτζινες βαθιές και έριξαν τα μέλη του να βράζουν,

τα σωθικά τα σούβλισαν - παντού απομεινάρια, αίματα και λύθρες.

(Οβ., Μετ. 6.639-646)

 

**Είναι πιθανό ότι ο Αριστοφάνης αξιοποιεί το κρώξιμο του τσαλαπετεινού και το τιτίβισμα του χελιδονιού, όταν βάζει στο στόμα του Χορού στην Πάροδο από τους Όρνιθες τους παρακάτω ήχους: Ποποποποποπο ποῦ μ᾽ ὃς ἐκάλεσε; καιΤιτιτιτιτιτιτι τίνα λόγον ἄρα ποτὲ πρὸς ἐμὲ φίλον ἔχων; (310, 314). Ακούστε τους στίχους της παρόδου εδώ (από το 8:10 κ.ε.) μελοποιημένους από τον Μάνο Χατζιδάκι για την ιστορική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1959.

 

***Τηρέας, Πρόκνη, Φιλομήλα, Ίτυς (Απολλόδωρος)

 

O Πανδίων παντρεύτηκε τη Ζευξίππη, την αδελφή της μητέρας του, και απέκτησε δύο θυγατέρες, την Πρόκνη και τη Φιλομήλα, και δύο δίδυμα αγόρια, τον Ερεχθέα και τον Βούτη. Όταν ξέπασε πόλεμος με τον Λάβδακο για τα σύνορα της χώρας, κάλεσε ως σύμμαχό του τον Τηρέα από τη Θράκη, τον γιο του Άρη, και αφού κέρδισε τον πόλεμο με τη βοήθειά του, του έδωσε για γυναίκα του την κόρη του Πρόκνη. Από αυτήν απέκτησε ένα γιο, τον Ίτυ, ερωτεύτηκε όμως και τη Φιλομήλα και τη διέφθειρε, λέγοντας ότι τάχα η Πρόκνη είχε πεθάνει, ενώ εκείνος την έκρυβε στα κτήματά του. Παντρεύτηκε και τη Φιλομήλα και κοιμόταν μαζί της, της έκοψε και τη γλώσσα. Αλλά αυτή ύφανε πάνω σε ένα πέπλο γράμματα και με αυτά φανέρωσε στην Πρόκνη τις συμφορές της. Εκείνη αναζήτησε την αδελφή της και στη συνέχεια σκότωσε τον γιο της, τον Ίτυ, τον έβρασε και τον παρέθεσε ως δείπνο στον Τηρέα που δεν είχε ιδέα για όλα αυτά· εξαφανίστηκε μαζί με την αδελφή της. Ο Τηρέας, μόλις κατάλαβε τι είχε γίνει, άρπαξε ένα τσεκούρι και τις καταδίωκε. Αυτές, όταν έφτασαν στη Δαυλία της Φωκίδος και κινδύνευαν να πιαστούν, προσευχήθηκαν στους θεούς να γίνουν πουλιά. Έτσι η Πρόκνη έγινε αηδόνι και η Φιλομήλα χελιδόνι· σε πουλί μεταμορφώθηκε και ο Τηρέας, και έγινε τσαλαπετεινός.

(Απολλόδ., 3.8)

 

****Τηρέας, Πρόκνη, Φιλομήλα, Ίτυς (Παυσανίας)

 

Λένε πως ο Τηρέας, σύζυγος της Πρόκνης, βίασε τη Φιλομήλα· ήταν πράξη αντίθετη με τους νόμους της Ελλάδας. Αφού ακρωτηρίασε το σώμα της κόρης υποχρέωσε τις γυναίκες να τον εκδικηθούν.

(Παυσ. 1.5.4)

 

Εκεί κοντά είναι και ο τάφος του Τηρέα, που είχε παντρευτεί την Πρόκνη, την κόρη του Πανδίονα. Οι Μεγαρείς λένε ότι ο Τηρέας ήταν βασιλιάς στις λεγόμενες Παγές της Μεγαρίδας, αλλά πιστεύω ότι υπάρχουν μαρτυρίες αδιάψευστες πως βασίλευε στη Δαυλίδα, πέρα από τη Χαιρώνεια. Γιατί παλιότερα οι βάρβαροι κατοικούσαν το μεγαλύτερο μέρος της λεγόμενης σήμερα Ελλάδας. Όταν λοιπόν διέπραξε ο Τηρέας αυτά κατά της Φιλομήλας και οι γυναίκες τα άλλα κατά του Ίτυ, ο Τηρέας δεν μπόρεσε να τις πιάσει.

Και τούτος αυτοκτόνησε στα Μέγαρα. Αμέσως του κατασκεύασαν τάφο με συσσώρευση χώματος και κάθε χρόνο χρησιμοποιούν στη θυσία μικρά χαλίκια αντί για χοντροαλεσμένο κριθάρι. Λένε πως εκεί εμφανίστηκε για πρώτη φορά το πουλί τσαλαπετεινός. Οι γυναίκες ήρθαν στην Αθήνα και πέθαναν από το κλάμα, θρηνώντας για όσα υπέφεραν οι ίδιες και για την εκδίκηση που πήραν. Και φημολογείται πως οι γυναίκες μεταμορφώθηκαν σε χελιδόνι και αηδόνι, επειδή τα πουλιά αυτά, όπως πιστεύω, έχουν λυπητερό κελάηδημα που θυμίζει θρήνο.

(Παυσ. 1.41)

 

*****Η καταγγελία του γάμου από την Πρόκνη στην τραγωδία Τηρέας του Σοφοκλή

 

Όταν φτάνουμε στην εφηβεία και έχουμε φρόνηση, μας διώχνουν και μας πουλούν μακριά από τους θεούς των πατέρων μας και τους γονείς μας: άλλες σε ξένους άντρες, άλλες σε βάρβαρους, άλλες σε σπίτια χωρίς χαρά, άλλες σε σπίτια όπου τις κακολογούν. Και αυτά, μόλις μας υποτάξει στον ζυγό του γάμου η πρώτη νύχτα, είμαστε υποχρεωμένες να τα επικροτούμε και να θεωρούμε ότι έχουν καλώς.

 

******Χελιδόνια και αηδόνια σε κωμωδίες του Αριστοφάνη

 

Ξύπνα, ξύπνα συντρόφισσα εσύ,

και τους ύμνους σου πες τους ιερούς,

που γοερούς για τον Ίτη μας χύνει,

τον πολύκλαυτο γιο μου και γιο σου,

το θεϊκό σου το στόμα·

μελωδίες κρουσταλλένιες σκορπά ο λαιμός σου ο παλλόμενος,

κι ανεβαίνει καθάριος αχός,

απ' τα φύλλα ως περνά φουντωτής σμιλακιάς,

προς το θρόνο του Δία·

πάνου ο Φοίβος εκεί

ο χρυσομάλλης τους θρήνους σου ακούοντας

τη χρυσή ελεφαντόδετη λύρα χτυπά

κι έτσι στήνει χορούς των θεών·

και μαζί, ταιριαστή,

από στόματ' αθάνατα τότε η φωνή

η θεϊκιά των μακάρων ξεσπάει.

(Αριστοφ., Όρνιθες 232-248)

 

*******Αριστοφάνη Βάτραχοι

 

Μούσα ευλόγα το Χορό, το τραγούδι μας κάνε να τέρψει

και να δεις μπροστά σου πλήθος και ανάμεσα σοφούς

πιο ζηλωτές κι απ' τον Κλεοφώντα,

που στα χείλη του τσιρίζει χελιδόνι θρακικό

στο βάρβαρο διπρόσωπό του στόμα καθισμένο

κι αηδονίσιο μοιρολόι κατάπικρο θρηνεί

αφού στο μέτρημα των ψήφων θα βρεθεί χαμένος.

Δίκαιο είναι ο ιερός μας Χορός στα χρηστά

να προπέμπει και πάντα να λέει τα έντιμα.

(Αριστοφ., Βάτραχοι 674-685)

 

********Ακούστε τους στίχους μελοποιημένους εδώ.

Η πλαστικότητα του εγκεφάλου μας

Μία χαρακτηριστική ιδιότητα του νευρικού συστήματος είναι η απίστευτη δυνατότητα να μπορεί να προσαρμόζεται στις νέες καταστάσεις που δημιουργούν οι αλλαγές του περιβάλλοντας, να αυξάνει την αποτελεσματικότητα των βιωμάτων και να εγκαθιστά ή να αναπροσαρμόζει τις λειτουργίες του κατά την διάρκεια του χρόνου. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτό ονομάζεται πλαστικότητα. Επειδή τα ερεθίσματα που δίνει το περιβάλλον σχεδόν ποτέ δεν σταματούν και συχνά διαρκούν για μακρά διαστήματα, είναι αναμενόμενο ότι η πλαστικότητα επηρεάζει και αποτυπώνει εγκεφαλικές λειτουργίες όπως αυτές της μάθησης και μνήμης. Η εγκεφαλική πλαστικότητα δίνει την δυνατότητα στα βιώματα του ανθρώπου να φτιάξουν το νευρικό σύστημα σε λειτουργικό και δομικό πεδίο. Τα νευρωνικά κυκλώματα καθορίζονται από γενετικούς παράγοντες και διαρκώς προσαρμόζονται και ανασχηματίζονται από τα βιώματα του ατόμου μέσω της επιγενετικής ανάπτυξης. Ο εγκέφαλος όσες συναπτές συνδέσεις δεν χρησιμοποιεί τις καθιστά χωρίς ισχύ με αποτέλεσμα την εξαφάνισή τους. Οι συνάψεις όμως που λειτουργούν συνεχώς και ο άνθρωπός τις χρησιμοποιεί δομικά και λειτουργικά, έχουν σαν αποτέλεσμα να γίνονται ισχυρότερες και δυνατότερες. Η μάθηση δημιουργεί αλλαγές σε κυτταρικό και μοριακό επίπεδο. Αυτή η διαδικασία με τη σειρά της οδηγεί στη νευρωνική επικοινωνία που αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την αποθήκευση της μνήμης. Αν η μάθηση με τις διαρκείς αλλαγές δυναμώνει και κάνει ισχυρές τις συνάψεις τότε η επιμονή αυτών των αλλαγών καταδεικνύει την διαδικασία αποθήκευσης των πληροφοριών στη μνήμη.

Η έννοια της πλαστικότητας

Πλαστικότητα αναφέρεται η ικανότητα αλλαγής και διατήρησης της μεταβολής αυτής για μεγάλα ή και μικρότερα χρονικά διαστήματα. Η εγκεφαλική πλαστικότητα αφορά στην δυνατότητα ενός ατόμου να αλλάζει και να μεταβάλλεται «χωρίς ανάπαυση ή αποσύνθεση, δηλαδή αποδιοργάνωση» (Dudai, 2004, 2007). Η πλαστικότητα βρίσκει εφαρμογή στα πεδία οργάνωσης του κεντρικού νευρικού συστήματος και αντιπροσωπεύει το λειτουργικό και το δομικό πεδίο. Αντιπροσωπεύει δηλαδή την ικανότητα αλλαγής και μετασχηματισμού μιας φυσιολογικής-βιολογικής κατάστασης. Η τροποποίηση λαμβάνει μέρος μέσα σε φυσιολογικά όρια. Ο Dudai, (2007) αναφέρει ότι « κυμαίνεται το φαινόμενο και μπορεί να αποτελεί αλλαγή κατάστασης, δηλαδή να αποτελεί μια παραμένουσα μετατόπιση του προκαθορισμένου σημείου ενός ομοιοστατικού συστήματος. Στο ανώτερο επίπεδο λειτουργικής οργάνωσης, η πλαστικότητα μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσω της μεταβολής στη συμπεριφορά. Στο χαμηλότερο επίπεδο λειτουργικής οργάνωσης που φέρει και μια σχετική αυτονομία και που αποτελεί την βάση του μεγαλύτερου μέρους της συμπεριφορικής πλαστικότητας, η λειτουργική πλαστικότητα συνίσταται στη συναπτική πλαστικότητα. Σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης του νευρικού συστήματος, λειτουργική και δομική πλαστικότητα, μπορούν να συνδυάζονται μεταξύ τους και να υπάρχουν ταυτόχρονα. Αυτό εξαρτάται από τον ορισμό που δίνουμε στο δομικό και λειτουργικό» (Dudai, 2007).

Ο LeDoux, (2002) θεωρεί την πλαστικότητα ως ένα άθροισμα βιολογικών, φυσιολογικών και χημικών μετατροπών, που λαμβάνουν χώρα στις συναπτικές συνδέσεις του εγκεφάλου, που αυτή η διαδικασία είναι η σύνδεση ανάμεσα στα παρελθόντα βιώματα και στην επιρροή τους στην φέρουσα συμπεριφορά κάθε οντότητας. Ο εγκέφαλος, αποτελεί ένα όργανο με μεγάλη πολυπλοκότητα που οργανώνεται μόνο του και είναι το πηλίκο των επιδράσεων σώματος και περιβάλλοντος. Σημαντική είναι η συσχέτισή του μεταξύ διαφόρων πεδίων της οργάνωσής του, από το μοριακό σε εκείνο της συμπεριφοράς. Μάλιστα η διαδικασία της μάθησης στηρίζεται στην πλαστικότητα των συνάψεων ανάμεσα στους νευρώνες του εγκεφάλου (LeDoux, 2002).

Ο εγκέφαλος και η αυτοοργάνωσή του

Βασική δυνατότητα του εγκεφάλου είναι να αντιληφθεί τι χρειάζεται να γνωρίζει ένας οργανισμός για να ανταποκριθεί σε ένα περιβάλλον που αλλάζει και μεταβάλλεται συνεχώς. Έτσι ο εγκέφαλος αυτοοργανώνεται και τα άτομα μαθαίνουν να προσαρμόζονται και να εκπαιδεύονται (LeDoux, 2002).

Ο εγκέφαλος σύμφωνα με επιστημονικούς υπολογισμούς φέρει ένα τρισεκατομμύριο νευρώνες που κάνουν συνδέσεις κατ’ επιλογή ανάμεσά τους, με το απιστευτο ποσο των 10 τετρακις εκατομμυριων συναψεων.

Ο εγκέφαλος κάνει μια ειδικευμένη λειτουργία που επεξεργάζεται τα σήματα που του στέλνονται από το περιβάλλον και αυτή η διαδικασία έχει βάση στο ότι οι νευρώνες συνδέονται με κάποιους άλλους νευρώνες επιλεκτικά, δημιουργώντας νευρωνικά κυκλώματα (neural circuits). Στα νευρωνικά κυκλώματα πραγματοποιείται η ανάλυση των περιβαλλοντικών πληροφοριών, πού στην συνέχεια μετατρέπονται σε γεγονότα αντίληψης, η αποθήκευσή τους σε γεγονότα μνήμης, η επαναφορά τους για τη δημιουργία σκέψεων και δράσεων, όπως και οποιαδήποτε άλλη διαδικασία που ορίζεται ως συμπεριφορά, συμπεριλαμβανομένων της συνείδησης, των αισθημάτων, των ονείρων.

Ο εγκέφαλος για να λειτουργήσει σωστά χρειάζεται ως προϋπόθεση τόσο την καταλληλότητα του λειτουργικού και δομικού πεδίου δομικών κάθε νευρώνα όσο και τη κατάλληλη συνδεσμολογία των νευρώνων κάθε νευρωνικού κυκλώματος. Η μηχανική αποτύπωση του κάθε νευρώνα (το πρότυπο δενδριτικών και αξονικών κλάδων στον χώρο) και των νευρωνικών κυκλωμάτων (το πρότυπο σύνδεσης νευρώνων μεταξύ τους) παρότι αποτελεί μια βιολογικά καθορισμένη διαδικασία ωστόσο επηρεάζεται καθοριστικά από το περιβάλλον και παρόλο που εγκαθίσταται στη διάρκεια ανάπτυξης του εγκεφάλου, εξελίσσεται να επαναδομείται στη ζωή του ανθρώπου. Αυτή η εγγενής ικανότητα του νευρικού ιστού αναδόμησης κλάδων, συνάψεων και νευρωνικών κυκλωμάτων κατά τη διάρκεια της μάθησης και της δημιουργίας μνήμης ονομάζεται νευροπλαστικότητα.

Στο επιστημονικό περιοδικό ‘Nature’ οι Chklovski, Mel και Svoboda (από το Cold Spring Harbour Laboratory, το Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας και το Howard Huges Medical Institute) τον Οκτωβρίου του 2004 έκαναν μια καινούργια σκέψη για τη μνήμη που σχετίζεται με την μεγάλη διάρκεια. Η νέα υπόθεση αναφέρει πως ταυτόχρονα με την ανωτέρω εξελικτική πορεία, η δημιουργία μακρόχρονης μνήμης πιθανόν να συνδέεται με περίπλοκες καταστάσεις. Είναι πιθανόν να περικλείει την συνδεσιμότητα νευρώνων που δεν υπήρχαν συνδεμένοι ανάμεσά τους , αλλά και την αποσύνδεση συνδεδεμένων νευρώνων που στο παρελθόν ήταν συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Η νέα αυτή σκέψη των ερευνητών εξηγεί ότι στη διάρκεια της κατασκευής της μακρόχρονης μνήμης είναι πιθανόν να μεταλλάσσεται το αρχικό σχέδιο του νευρωνικού κυκλώματος. Εάν πάρουμε ως δεδομένο ότι οι νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού έχουν μια αδύναμη συνδεσιμότητα, είναι πολύ πιθανόν να υπάρξει αύξηση της αναδόμησης ή λειτουργία νέων νευρωνικών κυκλωμάτων, πράγμα που αυξάνει τη χωρητικότητα από μνήμες στον εγκέφαλο με συνέπεια να μπορούμε να δώσουμε εξηγήσεις για τον μεγάλο όγκο πληροφοριών που μπορούμε να ενθυμούμαστε και να αποθηκεύουμε (Chklovski, Mel , Svoboda, 2004).

Η συμβολή της φυσικής άσκησης και του χορού στην πλαστικότητα του εγκεφάλου

Η εκπαίδευση αποτελεί βασικό πυλώνα στην δημιουργία της πλαστικότητας του εγκεφάλου. Συγκεκριμένα έχει παρατηρηθεί ότι ανάλογα με την ηλικία έχουμε σημαντικές διαφορές στην εκμάθηση των αλλαγών της νευροπλαστικότητας. Ένα αναλυτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα είναι πιθανό να βελτιώσει και να αναπτύσσει, ανάλογα με την ηλικία, τις ικανότητες και δεξιότητες έχοντας αξιοποιήσει την μεγαλύτερη δυνατή πλαστικότητα των συστημάτων του εγκεφάλου σύμφωνα με τους Thomas & Knowland (2009).

Στις έρευνες των Davis C. et al. (2007) βρέθηκε πως η σωματική άσκηση είναι πιθανό να ενισχύσει και να αναπτύσσει πεδία των νοητικών λειτουργιών που παίζουν καθοριστικό ρόλο στη γνωστική ανάπτυξη. Όποιες επεμβάσεις γίνονται με τη φυσική άσκηση στοχεύουν στην ανάπτυξη της νοητικής αποκατάστασης και υγείας και θέτουν σε ενέργεια τα νευροπροστατευτικά επίπεδα και πεδία του εγκεφάλου με κατάληξη τη διατήρηση της απόδοσης των γνωστικών λειτουργιών. Οι μελέτες κατέδειξαν ότι η συνεχή σωματική άσκηση αναπτύσσει τις γνωστικές λειτουργίες γιατί ωθεί την ροή του αίματος στον εγκέφαλο μεταφέροντας περισσότερα επίπεδα οξυγόνου. Εν κατακλείδι, ένας υγιής τρόπος ζωής που προασπίζεται τη νοητική υγεία, προάγει μια ζωή με ποιότητα, με την προϋπόθεση ότι ο άνθρωπος θα προσέχει και θα είναι σε ετοιμότητα στα ζητήματα που εμπλέκονται όλες οι πτυχές της ζωής του και έχουν άμεση σχέση με τη βελτίωση φυσικής και ψυχικής υγείας του. Οι ερευνητικές μελέτες καταδεικνύουν ότι τα πολύ υψηλά επίπεδα φυσικής άσκησης ενισχύουν την αντιληπτική ικανότητα, την υψηλή δυνατότητα συγκέντρωσης και έτσι ενδυναμώνεται και η ακαδημαϊκή απόδοση. Κατά συνέπεια η φυσική άσκηση δεν είναι προς όφελος αποκλειστικά των παιδιών, αλλά ταυτόχρονα συντελεί στην επίτευξη του στόχου του εκπαιδευτικού συστήματος που είναι η ακαδημαϊκή επιτυχία (Antunes, Η., Santos, R. F., Cassilhas, R., Santos R., Bueno, O., & Tulio de Mello, M. 2006).

Παρόμοια έρευνα έχει διεξαχθεί από τους Gomez-Pinilla and Hillman (2013), οι οποίοι σε άρθρο τους αναφέρουν ότι διαπίστωσαν λειτουργική συνάρτηση μεταξύ της φυσικής άσκησης και της γνωστικής απόδοσης σε μαθητές του σχολείου, παραθέτοντας έτσι την θετική επιρροή της φυσικής άσκησης σε όλα τα επίπεδα γνωστικών δεξιοτήτων κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του ανθρώπου. Επιπροσθέτως, έρευνα του Πανεπιστημίου Ιλινόις (2010), διαπίστωσε σχέση μεταξύ της άσκησης και της εξέλιξης του εγκεφάλου στην ηλικία των 9-10 ετών. Οι ερευνητές κατέληξαν ότι τα παιδιά με καλύτερη φυσική κατάσταση είχαν ιππόκαμπο μεγαλύτερο σε όγκο και σε μέγεθος και αυξημένες επιδόσεις στα τεστ μνήμης και στις γνωστικές λειτουργίες εν συγκρίσει με παιδιά μειωμένης φυσικής κατάστασης.

Στο βιβλίο που τιτλοφορείται «Spark: The Revolutionary New Science of Exercise and the Brain» αναλύεται μια μεγάλης έκτασης από στοιχεία που καταδεικνύουν ότι η σωματική ενασχόληση και μάλιστα ο χορός, μεγιστοποιεί τα γνωστικά οφέλη, όπως το πιο μεγάλο μέγεθος φαιάς ουσίας στον ιππόκαμπο του εγκεφάλου, που είναι καθοριστικής σημασίας για τη μνήμη. Ο χορός αναφέρουν οι επιστήμονες θωρακίζει τον εγκέφαλο από διάφορες ασθένειες και αυξάνει την πνευματική οξύτητα σε όλες τις ηλικίες. Μία δημοσιευμένη μελέτη (2013), στο New England Journal of Medicine αναφέρει πως ο ελεύθερος χορός συνεπάγεται πολύ γρήγορη διαδικασία λήψης απόφασης και καθιστά γρήγορο το μυαλό, γιατί έτσι απαιτούνται επανακαλωδιώσεις των νευρικών οδών. Κατά την διάρκεια του χορού, τα σήματα που δίνει ο εγκέφαλος προέρχονται από το κινητικό φλοιό, τα οποία σχετίζονται με την αρχιτεκτονική , το σχέδιο, τον έλεγχο της κίνησης και την εκτέλεσή της. 20 εκατομμύρια νευρικές ίνες του νωτιαίου μυελού σχετίζονται με την κίνηση του καρπού και του δαχτύλου του ποδιού. Εν τω μεταξύ, «τα βασικά γάγγλια, μια ομάδα των κυττάρων του εγκεφάλου, επικοινωνεί με άλλες περιοχές του εγκεφάλου για να συντονίσουν ομαλά την κίνηση. Τόσο τα βασικά γάγγλια όσο και η παρεγκεφαλίδα είναι οι βασικές δομές του εγκεφάλου για τη μνήμη, τη συνήθεια, την κίνηση. Και οι δύο περιοχές εργάζονται για την εκμάθηση μιας χορογραφίας και την εκτέλεση της κίνησης. Οι εγκέφαλος έχει την ιδιότητα της νευροπλαστικότητας που σημαίνει ότι μπορεί να δημιουργεί νέες συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων (εγκεφαλικών κυττάρων). Η φαιά ουσία (εκεί που βρίσκεται η πλειονότητα των νευρικών κυττάρων) μπορεί να συρρικνωθεί ή να αυξηθεί κατά τη διάρκεια της ζωής και αυτό βέβαια επηρεάζει τις ικανότητές μας». Επομένως ο χορός απαιτεί τον συνδυασμό διαφόρων λειτουργιών του εγκεφάλου αφού ενσωματώνει τον ρυθμό και το συναίσθημα και κατά συνέπεια ενδυναμώνεται η σύνδεση όλων των πεδίων του εγκεφάλου και επηρεάζεται η νευροπλαστική διαδικασία και ικανότητα, όπως αναφέρουν σχετικά οι Gomez-Pinilla, F., & Hillman, C. (2013).

Ο εγκέφαλος δεν παραμένει στάσιμος και μεταβάλλεται

Δημιουργεί νέους δενδρίτες και συνάψεις και υπάρχει επομένως η δυνατότητα να ενεργοποιούμε άλλα νευρωνικά κυκλώματα από τη νεότητά μας. Ενέργειες που δραστηριοποιούν μέγιστες εγκεφαλικές λειτουργίες ελαχιστοποιούν τις περιπτώσεις γεροντικής άνοιας και μειώνουν τον ρυθμό των νευροεκφυλιστικών ασθενειών. Στην κατάσταση των εγκεφαλικών βλαβών, οι μελέτες καταδεικνύουν ότι το μέγεθος των περιπτώσεων για να ενεργοποιηθεί η πλαστικότητα, είναι πολύ πιο αυξημένο από αυτό που πιστεύαμε. Σίγουρα δεν μπορούμε να μεταβάλλουμε τη γενετική προδιάθεση σε κάποια εγκεφαλική δυσλειτουργία ή να θεραπεύσουμε εγκεφαλικές βλάβες και τις περισσότερες νευροεκφυλιστικές και νευροψυχιατρικές ασθένειες . Εκείνο που δύναται να έχουμε είναι το δυνατό σημείο που μας δίνει η ικανότητα της πλαστικότητας του εγκεφάλου. Επομένως πρέπει να απολαμβάνουμε μια ζωή με πλούσια, έντονα και σε εντατικούς ρυθμούς ερεθίσματα, ενεργοποιώντας το περιβάλλον γύρω μας για το συμφέρον των συνάψεων και των κυκλωμάτων του εγκεφάλου και της νευροπλαστικότητας.
-------------------
Βιβλιογραφία

Antunes, Η., Santos, R. F., Cassilhas, R., Santos R., Bueno, O., & Tulio de Mello, M. (2006). Reviewing on physical exercise and the cognitive function. Rev Bras Med Esporte, 12 (2).

Davis, C.L., Tomporowski, P.D., Boyle, C.A., Waller, J.L., Miller, P.H., & Naglieri,

Dudai, Y. (2007). Memory: It’s all about representations. In H. L. Roediger III, Y. Dudai & S. M. Fitzpatrick (Eds.), Science of Memory: Concepts

Gomez-Pinilla, F., & Hillman, C. (2013). The Influence of Exercise on Cognitive Abilities. Compr Physiol, 3(1), 403–428. Aνακτήθηκε από: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3951958/, στις 23 Απριλίου 2018.

Krubitzer, L. A. & Kaas, J. H. (1989) Brain Res.478, 161–165

Thomas, M. S. C. & Knowland, V. (2009). Sensitive periods in brain development: Implications for education policy. European Psychiatric Review, 2(1),17-28.

Θεωρία της αλληλεπίδρασης μεταξύ σώματος και ψυχής

O Descartes (1596 - 1650) γνωστός ως ο πατέρας της σύγχρονης φιλοσοφίας και πιο διάσημος για τη ρήση του ''Cogito ergo sum'', που προμήνυε τον θάνατο του δογματισμού στη φιλοσοφία, παρά για τη θεμελίωση του κλάδου της αναλυτικής γεωμετρίας, κατέχει εξέχουσα θέση στην ιστορία της φιλοσοφίας χάρη:

1. στην ανάλυσή του των συγκινήσεων (emotions) (Les Passions de l'Ame)
2. στη θεωρία του της αλληλεπίδρασης μεταξύ σώματος και ψυχής
3. στη σαφή διάκριση του ανθρώπου από το ζώο, δίνοντας ψυχή στον πρώτο και βλέποντας το δεύτερο σαν αυτόματο που δεν έχει τη δύναμη της σκέψης
4. στον εντοπισμό/τοποθέτηση της ψυχής στην επίφυση και
5. στην απόρριψη της επικρατούσας τότε πίστης για την αντίληψη.

Ο Descartes, όπως και ο McDougall τριακόσια χρόνια αργότερα, σκέφτονταν ότι κάποια ψυχική ενότητα συνδύαζε τις εικόνες και των δύο ματιών σε μία μοναδική αντίληψη και ότι αυτή η διαδικασία ήταν λειτουργία της επίφυσης. Η αναλύσή του της χαράς και της λύπης, όπως και της αγάπης και του μίσους, έχει μια χροιά ψυχοσωματικής θεωρίας.

William McDougall

Ο William McDougall (1871 - 1938) δεν ήταν μόνο ο μεγαλύτερος Βρετανός ψυχολόγος αλλά και ο άνθρωπος που συνεισέφερε περισσότερο στην επιστήμη σ'όλες τις αγγλόφωνες χώρες. Φυσικά σκεπτόμαστε τον William James ως τον μεγάλο πρωτοπόρο της επιστημονικής ψυχολογίας στις Η.Π.Α., αλλά δύσκολα μπορούμε να αρνηθούμε το ότι ο McDougall πραγματευόταν πολύ περισσότερα ανεξάρτητα το ένα από το άλλο.

Ο William McDougall μπορεί να θεωρηθεί απόγονος της Σκωτσέζικης σχολής, αν και ανατράφηκε στην αγγλική παράδοση των Bain, Ward και Stout. Το Κέιμπριτζ, η Οξφόρδη, ένας χρόνος στο Γκέτινγκεν, και μια τετραετής θητεία ως εσωτερικός γιατρός στο νοσοκομείο του Σαιντ Τόμας του έδωσαν βάσεις που σπάνια έχει άλλος.

Δυο γενιές φοιτητών βγήκαν από τα χέρια του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και στα Πανεπιστήμια της Οξφόρδης, του Χάρβαρντ και του Ντιουκ, και την εποχή του θανάτου του ένα πλήθος βιβλίων, άνισης αξίας, μαρτυρούσαν την παραγωγικότητά του σε κάθε σχεδόν κλάδο της ψυχολογίας.

Το έργο του Primer of Physiological Psychology ήταν υπόδειγμα συμπύκνωσης και σαφούς περιγραφής. Είναι γνωστός κυρίως για την Introduction to Social Psychology, που έκανε κάπου εικοσιπέντε εκδόσεις και ανατυπώσεις. Σ'αυτό το βιβλίο ο McDougall διατύπωσε τη θεωρία του των ενστίκτων, σε σύνδεση με τις συγκινήσεις. Θαρραλέα υιοθέτησε τη θεωρία της μιας ψυχής στο έργο του Body and Mind και το αποτέλεσμα ήταν να αρχίσει να χάνει το κύρος του ανάμεσα σ'εκείνους που ήταν στραμμένοι στο πείραμα.

Αν και ήταν προωθητής της ψυχικής έρευνας και παρά το διορισμό του στην έδρα William James στο Χάρβαρντ, το κύρος του είχε αρχίσει να εξαφανίζεται και δεν μπόρεσαν να το αποκαταστήσουν πάλι τα επόμενα βιβλία του, ακόμη και η Outline of  Psychology και η Outline of Abnormal Psychology. Οι παραψυχολογικές δραστηριότητες στο Πανεπιστήμιο του Ντιουκ άντλησαν σίγουρα απ'αυτόν την έμπνευσή τους.

Η ψυχολογία του McDougall

Η ψυχολογία του McDougall ορίζεται ορμική, και η κεντρική ιδέα της είναι ότι υπάρχει ένας σκοπός ή στόχος που μας εξωθεί στη δράση, δίχως πραγματική γνώση της φύσης του και συχνά δίχως όφελος ή ακόμα και σκέψη ευχαρίστησης. Επομένως, ένα γενικό πάσχισμα και όχι η γνώση/ νόηση, ή το συναίσθημα, βρίσκεται στη ρίζα κάθε ζωικής δραστηριότητας. Οι μηχανισμοί ή δυναμισμοί μέσω των οποίων επιτυγχάνεται ή επιδιώκεται ο σκοπός είναι τα ένστικτα. Η ανθρώπινη πρόοδος μπορεί να εξηγηθεί μόνο με όρους ''ορμής'' ή ''ενόρμησης''.

Ο νους δεν είναι μια σειρά στιγμιαίων συμβάντων, αλλά έχει μια μόνιμη οργάνωση, η οποία δρα πάνω στο φυσικό, όπως οι σωματικές διαδικασίες επηρεάζουν το νοητικό (η θεωρία της αλληλεπίδρασης). Οι κυριότερες δυσκολίες του McDougall έγκεινται στην απόδειξη, ή έστω στην εξήγηση, της αλληλεπίδρασης σ' έναν φυσικό κόσμο, στην πίστη του στην ελεύθερη θέληση και στην προσκόλλησή του στη θεωρία της μεταβίβασης των επίκτητων χαρακτηριστικών, την οποία δεν παίρνουν σοβαρά οι περισσότεροι πειραματιστές.

Όποιες κι αν ήταν οι δοκιμασίες του, ο McDougall ήταν ένας καλός πειραματιστής, ένας καλύτερος συστηματοποιητής, και ένας λαμπρός θωρητικός. Ως δυναμικός ψυχολόγος, κατατάσσεται δίπλα στον Freud του οποίου τη μεγαλοφυία εκτιμούσε δίχως να δέχεται τα συμπεράσματά του. Μετά το θάνατο του εμφανίστηκε μια ολοένα αυξανόμενη τάση για την αποκατάστασή του, σε σημείο που αναβίωσε η θεωρία του των ενστίκτων, η οποία τόσο απεχθής ήταν στους Αμερικανούς ψυχολόγους γενικά.

Αισθανόμαστε απύθμενη ευγνωμοσύνη για αυτούς που αγαπήσαμε, εκμεταλλευτήκαμε, πληγώσαμε

Ο Φρόυντ λέει κάπου ότι είμαστε τουλάχιστον έξι όταν κάνουμε έρωτα: στους εραστές προστίθενται οι σκιές του πατέρα και της μητέρας του καθενός.

Στα σύγχρονα ζευγάρια είμαστε πολλοί περισσότεροι, εφόσον πρέπει να υπολογίσουμε και τους πρώην του καθενός.

Αυτό ο κατάλογος μοιάζει καμιά φορά με εκείνον του Δον Ζουάν, αραδιάζονται ονόματα γοήτρου τα οποία συλλέγουμε με λαιμαργία, τα κραδαίνουμε σαν παράσημα όπως οι διάσημες παλλακίδες που συνέλεγαν πρίγκιπες, δισεκατομμυριούχους και εστεμμένους.

Ταυτοχρόνως όμως εκφράζει τις περασμένες μας αποτυχίες, τις ματαιωμένες προσδοκίες, το βιογραφικό σημείωμα των αδιεξόδων μας.

Από αυτή την άποψη, δεν υπάρχει χειρότερο από τους πληγωμένους που έρχονται να κλάψουν στην αγκαλιά μας για τα παθήματά τους με ένα τρίτο πρόσωπο.

Ο πρώην κατέχει τη διφορούμενη θέση του φαντάσματος: ένας νεκρός που δεν έχει ταφεί εντελώς, ένα κύτταρο που κοιμάται και μπορεί να αναζωπυρώσει τη φλόγα…

Για αυτό τόσες γυναίκες κρύβουν τους προηγούμενες εραστές τους από τους συζύγους, από φόβο μήπως φανούν ελαφρές στα μάτια τους…

Το να ξέρουμε ότι δεν είμαστε οι πρώτοι, ότι το αγαπημένο πλάσμα έχει κάποια πείρα είναι μια παρηγοριά.

Η λατρεία που τρέφει για μας δεν οφείλεται στην άγνοια αλλά στην εύλογη σύγκριση.

Αλλά διατρέχουμε πάντα τον κίνδυνο, στο εγγύς ή στο απώτερο μέλλον, να γίνουμε κι εμείς ένας αριθμός σε μια μακρά λίστα εραστών, σε μια εικονική οικογένεια απόντων.

Θα γίνω κι εγώ με τη σειρά μου αυτός που θα απολυθεί για να με αντικαταστήσει ο επόμενος.

Και στον επόμενο θα γίνουν γνωστές οι μανίες μου, θα αναλυθούν τα κουσούρια μου…

Θα μου βάλουν ετικέτα και θα με χώσουν στο χρονοντούλαπο: η υπόθεση θεωρείται λήξασα.

Αφελές όνειρο του εραστή: να εξαλείψει τους προηγούμενους, να τους μεταμορφώσει σε πρόχειρες εκδοχές του εαυτού του, ο οποίος αποτελεί την ενσάρκωση της ολοκλήρωσης.

Αλλά ο έρωτας δεν αντιστοιχεί στην ιδέα της προόδου, ο τελευταίος δεν ανακεφαλαιώνει τους προηγηθέντες, υπάρχουν νεανικές ερωτικές ιστορίες που φαίνονταν το αποκορύφωμα της τελειότητας –ευτυχία και αισθητηριακή απόλαυση-, τις οποίες ακολούθησε αναμάσημα και μετριότητα.

Οι πρώην μπορούν να ρίξουν πάνω μας ένα σωρό ανεπιθύμητες αποκαλύψεις, να μας αποδείξουν, για παράδειγμα, ότι το αγαπημένο πλάσμα είναι μαζί μας επειδή επαναλαμβάνει ένα πρότυπο, ένα μοντέλο συμπεριφοράς: συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο, αισθάνεται τα ίδια πράγματα, προβαίνει στις ίδιες αποκοτιές.

Δηλαδή μπαίνουμε σε ένα προϋπάρχον καλούπι.

Ακόμα χειρότερα: μαθαίνουμε ότι με τον πρώην το αγαπημένο πλάσμα επέτρεψε υπέροχες διαστροφές τις οποίες απαγορεύει σ’ εμάς.

Ο πρώην ή η πρώην φυσικά έχει το πονηρό βλέμμα εκείνου που τα ξέρει όλα και μας λέει: θα αποτύχεις όπως εγώ, αλλά δεν χάνεις τίποτα να προσπαθήσεις.

Θέλουμε να του αποδείξουμε ότι κάνει λάθος σχετικά με το συγκεκριμένο πρόσωπο, ότι δεν μπόρεσε να το καταλάβει, ούτε να το αγαπήσει όπως του αξίζει.

Εφόσον σήμερα ζούμε σε καθεστώς διαδοχικής πολυγαμίας ή σειριακής μονογαμίας, η ερωτική μας ύπαρξη αντιστοιχεί στην αρχή της άθροισης…

Μερικοί από μας έχουν συσσωρεύσει τόσες περιπέτειες στη ζωή τους ώστε το δείγμα είναι στατιστικά έγκυρο.

Σε τελική ανάλυση, αισθανόμαστε απύθμενη ευγνωμοσύνη για αυτή την πομπή ανδρών και γυναικών που αγαπήσαμε, εκμεταλλευτήκαμε, πληγώσαμε, ή δεν αγαπήσαμε αρκετά: μας έκαναν αυτό που είμαστε και λίγη από την ύλη τους θα παραμείνει στη σάρκα μας μέχρι το τέλος.

Παράδοξες αποφάσεις

Γιατί οι άνθρωποι μένουμε στη ζώνη άνεσής μας και εμμένουμε σε παλιές πεποιθήσεις και συμπεριφορές, ακόμα και όταν αυτά τα μοτίβα δεν μας εξυπηρετούν πια; Γιατί συνεχίζουμε να προσπαθούμε να κάνουμε το καλύτερο σε καταστάσεις όπου η πίεση είναι σαν να πατάμε το γκάζι όταν η μηχανή του αυτοκινήτου είναι σβηστή;

Τι θα γινόταν αν, αντιθέτως, οι άνθρωποι αναγνώριζαν την αξία της αυτοαποδοχής και την αξία της παραίτησης από μια κατάσταση; Τι θα γινόταν αν παίζαμε με μια κατάσταση αντί να παλεύουμε με αυτή, δηλαδή να αποδεχτούμε την πραγματικότητα ως έχει; Ίσως περιοριζόμαστε από την κοινή λογική, η οποία συχνά προέρχεται από τις οικογενειακές ή τις κοινωνικές νόρμες.

Κι αν παίρναμε αντιθέτως παράδοξες αποφάσεις, αν επίτηδες αντιστεκόμασταν στα παλιά συστήματα πεποιθήσεών μας, όπως πρότεινε ο Bruce Lipton; Αυτές οι αποφάσεις μπορούν να επιτρέψουν στους ανθρώπους να υπερβούν τις παλιές τους στάσεις και τα παρελθοντικά μοτίβα συμπεριφορών. Όταν οι άνθρωποι μπορούν να πάρουν παράδοξες αποφάσεις με διασκεδαστικό τρόπο, να απολαύσουν την αβεβαιότητα, μπορούν να πάρουν απελευθερωτικές αποφάσεις χωρίς ενδοιασμούς.

Τι είναι παράδοξες αποφάσεις;

Οι παράδοξες αποφάσεις είναι δεσμεύσεις που δεν έχουν κανένα κοινό στοιχείο με τη συνήθη οπτική του ατόμου ή τους συνήθεις τρόπους απόφασης, παρόλο που μια παράδοξη απόφαση μπορεί να είναι μια εμπρόθετη αντίφαση των παλιών τρόπων δράσης.

Οι παράδοξες αποφάσεις ανακινούν μια νέα προσωπική λογική. Απαιτούν μια στάση χιούμορ, όχι μόνο σε γνωστικό επίπεδο, αλλά και πολύ βαθύτερα σε υποσυνείδητο στάδιο, που προέρχεται από μια αποφασιστικότητα ότι οι παρελθοντικοί λογικοί τρόποι δράσης έχουν αποδειχθεί ανούσιοι. Το χιούμορ μας επιτρέπει να δούμε ότι έχουμε βελτιωθεί νοητικά.

Οι παράδοξες αποφάσεις βοηθούν τους ανθρώπους να αποδεχτούν την κατάσταση ως έχει. Μπορούν να παράγουν μια παιχνιδιάρικη στάση απέναντι σε κάθε συνέπεια και συνθήκη. Επίσης συνεπάγονται μελλοντικών μη-γραμμικών, πιο απολαυστικών πράξεων. Οι άνθρωποι που λαμβάνουν παράδοξες αποφάσεις τείνουν να αυτοσαρκάζονται αντί να λαμβάνουν πολύ σοβαρά τη ζωή και το μέλλον.

Ο αυτοσαρκασμός είναι η βάση για να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε τους ταραγμένους μας νους ως ψευδαισθήσεις. Ο αυτοσαρκασμός μπορεί επίσης να παραχθεί από εκούσια υπερβολική σοβαρότητα μπροστά στον εαυτό και στους άλλους. Μας βοηθά να βγούμε για λίγο από τις καταστάσεις και να ανοίξουμε την πόρτα στις παράδοξες αποφάσεις.

Ορισμένες φορές, οι άνθρωποι δρουν παράδοξα λόγω υπαρξιακής και ακατανόητης απόγνωσης. Συμβαίνει όταν καταλαβαίνουμε ότι τίποτα χειρότερο δεν μπορεί να υπάρξει από το τώρα και τίποτα δεν μπορεί να χαθεί λαμβάνοντας μια διαφορετική κατεύθυνση. Οι παράδοξες αποφάσεις προάγουν την αυτοπεποίθηση και την έμπνευση. Το γέλιο ενδυναμώνει αντί να μας καταδικάζει να εφαρμόζουμε εσαεί παρεμβάσεις που διακατέχονται από λογική.

Το παρόν είναι το μόνο χρονικό σημείο στο οποίο έχουμε κάποια δύναμη

«Να θυμάστε: Υπάρχει μόνος ένας χρόνος που είναι σημαντικός κι αυτός είναι το τώρα! Το παρόν είναι το μόνο χρονικό σημείο στο οποίο έχουμε κάποια δύναμη» –Τολστόι

Σταματήστε για ένα λεπτό και πείτε μου: Τι σκεφτόσασταν τώρα; Το πιθανότερο είναι ότι σκεφτόσασταν κάτι από το παρελθόν ή κάτι για το μέλλον. Φυσικά, ένα μέρος αυτών των σκέψεων είναι απαραίτητο. Για παράδειγμα, σκεφτόμαστε τι χρειάζεται να αγοράσουμε ώστε να μπορέσουμε ένα μαγειρέψουμε απόψε ή αναλύουμε αυτά που ακούσαμε χθες στις ειδήσεις και χτίζουμε τη δική μας άποψη.

Υπάρχουν και φορές που οι σκέψεις για το παρελθόν ή το μέλλον προσφέρουν ευχαρίστηση: θυμόμαστε ευχάριστες στιγμές ή προσδοκούμε ενθουσιασμένοι κάτι που θα γίνει στο κοντινό μέλλον. Αλλά συχνά – συνήθως – καταλήγουμε να «βουλιάζουμε» σε πράγματα για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, επειδή το παρελθόν και το μέλλον υπάρχουν μόνο στο νου μας.

Επιτρέπουμε το παρόν να γεμίζει με αρνητικά συναισθήματα που προκαλούνται από κάτι που δεν συμβαίνει καν τώρα – και μπορεί ποτέ να μη συμβεί. Πιανόμαστε στην ίδια μας την παγίδα και χάνουμε την πραγματική ζωή – αυτή που εκτυλίσσεται μπροστά μας.

Αυτές είναι σκέψεις που μας «κλέβουν» το παρόν. Ξυπνούν κάθε αρνητικό συναίσθημα: συχνά μετανιώνουμε, θυμώνουμε και λυπούμαστε (παρελθόν) ή φοβόμαστε και λαχταράμε (μέλλον). Αν και όλοι χρησιμοποιούμε σκέψεις και από τα δύο χρονικά σημεία, οι περισσότεροι από εμάς έχουμε μια τάση να επικεντρώνουμε στο ένα ή στο άλλο.

Η τάση μου ήταν πάντα να εστιάζω στο μέλλον. Συνήθιζα να ανησυχώ πολύ, μια τεχνική που χρησιμοποιούμε για να προσπαθήσουμε να ελέγξουμε αυτό που είναι ανεξέλεγκτο – το μέλλον – φανταζόμενοι όλα τα πιθανά αποτελέσματα και πώς θα ανταποκριθούμε σε κάθε περίπτωση.

Η ακραία εκδοχή αυτού είναι ένα συνεχές άγχος που μας κλέβει το τώρα και κάθε δυνατότητα για χαρά. Δεν μπορούμε να ζήσουμε την τρέχουσα ζωή γιατί όλη η ενέργεια δαπανάται στην ανησυχία.

Η εστίαση στο παρελθόν, από την άλλη πλευρά, συχνά μας κρατά παγιδευμένους σε ένα μοτίβο θυματοποίησης. Γινόμαστε οι ίδιοι φυλακισμένοι όσων μας συνέβησαν, κουβαλάμε τις ιστορίες και τις εμπειρίες μας σαν ένα βάρος στις πλάτες μας. Ναι, είναι κομμάτι μας. Ναι, μπορούμε να μάθουμε από αυτές. Όχι, όμως δεν χρειάζεται να τις ξαναζούμε συνεχώς στο παρόν.

Είναι μια δύσκολη πρόκληση. Στην περίπτωση ενός παρελθοντικού σωματικού και συναισθηματικού τραύματος, το σώμα κυριολεκτικά μεταφέρει ένα αισθητικό αποτύπωμα του αρχικού γεγονότος που, όταν ενεργοποιηθεί, μπορεί να φέρει μια σειρά συναισθημάτων από το παρελθόν στο παρόν. Όταν αυτό συμβεί, δεν έχεις καμία άλλη επιλογή από το να διαχειριστείς τα πραγματικά συναισθήματα στο εδώ και τώρα – αλλά ακόμα κι έτσι, δεν χρειάζεται να αφεθεί να σε ρουφήξει η ίδια η ιστορία. Προσπάθησε αυτό αντιθέτως:

Αναγνώρισε τα συναισθήματα που πυροδοτούνται, άφησέ τα να περάσουν μέσα από το σώμα σου και μείνε στο παρόν. Τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή μπροστά σου; Μπορείς να νιώσεις τα πόδια σου να ακουμπούν το έδαφος ή την πλάτη σου στην καρέκλα; Μπορείς να πάρεις μια βαθιά ανάσα και να συντονιστείς στους ήχους και στις μυρωδιές γύρω σου; Φέρε τη σκέψη σου στο εδώ και τώρα αφουγκράσου ακόμα και τη σιωπή. Θυμήσου, είναι η μόνη χρονική στιγμή την οποία έχουμε τη δύναμη να αλλάξουμε.

Οι άλλοι βλέπουν αυτό που εμείς τους αφήνουμε να δουν

Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται καθρέφτη για να δει την ομορφιά του.

Η ομορφιά του αντανακλάται στα μάτια όσων τον εκτιμούν.

Δεν χρειάζεται ούτε ακριβά ρούχα, ούτε μακιγιάζ για να ομορφύνει.

Όλη η ομορφιά του κρύβεται στην ψυχή, στην καρδιά και το μυαλό του.

Ούτε τα όμορφα μάτια, ούτε το αψεγάδιαστο πρόσωπο, ούτε το καλλίγραμμο σώμα μπορούν να νικήσουν την λάμψη της φωτεινής ψυχής, του δυνατού μυαλού και της ζεστής καρδιάς. Αυτά έχουν την δική τους γοητεία.

Ο όμορφος άνθρωπος δεν θέλει φτιασίδια, ομορφαίνει με την αγάπη και βρίσκει τον τρόπο για να ξεχωρίσει.

Ένα παιδικό παραμυθάκι που θυμήθηκα λέει πως ήταν κάποτε μια οικογένεια βασιλιάδων που δεν μπορούσαν να αποκτήσουν παιδί, κάποια στιγμή μια νεράιδα τους λυπήθηκε και αποφάσισε να τους δώσει αυτό το δώρο!

Τους ρώτησε λοιπόν πως θέλουν να είναι το παιδί τους!

Αυτοί ζήτησαν να είναι το παιδί τους υγιές, έξυπνο, δυνατό, γενναίο, ευγενικό, καλόψυχο και γενικώς να έχει όλα τα χαρίσματα που θα μπορούσε να έχει ένας πλήρως ευνοημένος από την φύση άνθρωπος!

Όταν έφυγε η νεράιδα μόνο τότε συνειδητοποίησαν ότι είχαν ξεχάσει να ζητήσουν να είναι και όμορφο! Έτρεξαν να την προλάβουν για να της ζητήσουν να το προσθέσει και αυτό αλλά τότε η νεράιδα τους είπε ότι ήταν πολύ αργά! Οι χάρες είχαν ήδη δωθεί!

Είχαν μεγάλη στεναχώρια και επειδή νεράιδα τους λυπήθηκε τους είπε το εξής: Το παιδί σας μπορεί να μη γεννηθεί όμορφο όμως να ξέρετε πως όποιος το αγαπήσει πραγματικά θα το βλέπει πανέμορφο!

Έτσι και έγινε! Γεννήθηκε πολύ άσχημο όμως με τα χαρίσματα που είχε και με την καλοσύνη του γινόταν πάντα αγαπητός από όλους και κανένας δεν μπορούσε να δει την ασχήμια του! Όλοι τώρα τον έβλεπαν σαν τον πιο όμορφο άνθρωπο του κόσμου!

Μόνο οι ρηχοί άνθρωποι επιμένουν να κρίνουν ποιους θέλουν δίπλα τους αποκλειστικά από την εμφάνιση.

Η ερώτηση είναι όμως αν όντως θέλεις τέτοιους ανθρώπους δίπλα σου.

Μπορεί στην εμφάνιση να οφείλεται η πρώτη έλξη, όμως δεν φτάνει από μόνη της να κρατήσει κάποιον που αξίζει.

Είμαστε αυτό που αισθανόμαστε. Οι άλλοι βλέπουν αυτό που εμείς τους αφήνουμε να δουν. Ό,τι είναι αληθινό αξίζει και διαρκεί, ακόμα κι όταν σύμφωνα με την νομοτέλεια της φύσης όλα αλλοιώνονται με την πάροδο του χρόνου. Τίποτα όμως δεν μπορεί να ακουμπήσει το άφθαρτο της εσωτερικής ομορφιάς.

Δείξε χωρίς να φοβάσαι τον εαυτό σου στους άλλους, δίνοντας τους την ευκαιρία να δουν την ομορφιά που κρύβεται μέσα σου και να αγαπήσουν αυτό που πραγματικά είσαι. Αυτό είναι το μαγικό φίλτρο που θα μεταμορφώσει το τέρας σε όμορφο πρίγκιπα και θα βγάλει μια για πάντα την Σταχτοπούτα από τις στάχτες.

Ό,τι φοβάσαι το έλκεις

Πιστεύω ότι στο σύμπαν υπάρχει μια σοφία. Υπάρχει μια νοημοσύνη που δεν μπορούμε να την αντιληφθούμε όταν σκεφτόμαστε με το μυαλό μας. Υπάρχουν δυο τρόποι να σκέφτεται ένας άνθρωπος. Ο ένας είναι με το μυαλό του και ο άλλος με την καρδιά του. Και οι δυο τρόποι είναι υπέροχοι αλλά αυτό που θα ήθελα να θυμάσαι είναι πως στο μυαλό κατοικούν όλοι οι φόβοι, οι αποδυναμωτικές σκέψεις, ο θυμός, η λύπη, οι ενοχές, η απογοήτευση και δεν τελειώνει αυτός ο κατάλογος. Από την άλλη πλευρά του νομίσματος στην καρδιά κατοικεί η αγάπη, η αποδοχή και το φως.

Για σκέψου το λίγο πόσο λογικό είναι. Το σκοτάδι εξαφανίζεται με το φως ενώ το φως δεν εξαφανίζεται με το σκοτάδι. Αυτό σημαίνει ότι θα σε βοηθούσε εάν ξεκινούσες να ενεργοποιείς την καρδιά σου, παρεμπιπτόντως υπάρχουν πολλοί τρόποι για να το κάνεις αυτό, και να σκέφτεσαι με αυτή έτσι ώστε μέσα από το φως της αγάπης να εξαφάνιζες οτιδήποτε σκοτεινό υπάρχει μέσα σου.

Πρόσεξε τι συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο. Υπάρχουν πάρα πολλές μνήμες, γεγονότα ή εικόνες που είναι ξεχασμένες στον ασυνείδητο νου και είναι φορτισμένες με το συναίσθημα του φόβου. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν σκοτεινά σημεία μέσα στο μυαλό όλων των ανθρώπων. Ακόμη και εάν δεν έχουμε επίγνωση αυτών συνειδητά εμείς οι άνθρωποι, αυτά υπάρχουν. Για παράδειγμα είναι σαν έχουμε κρύψει τις σκόνες κάτω από το χαλάκι. Μπορεί να μη τις βλέπουμε αλλά αυτές υπάρχουν και τα σκουλήκια ή και οι κατσαρίδες ζουν και βασιλεύουν. Και όταν κάποια μέρα σηκώσουμε το χαλάκι τότε;

Έτσι ακριβώς είναι και το μυαλό μας. Επειδή δεν μπορεί κάποια πράγματα να τα διαχειριστεί τα καταστέλλει.

Πρόσεξε πολύ καλά σε αυτό το σημείο τι γίνεται:

Ο ασυνείδητος νους θέλει να είσαι ασφαλής και αυτός είναι ο σκοπός του. Ξέρει πολύ καλά ότι προσωρινά είσαι προστατευμένος αλλά επίσης γνωρίζει πολύ καλά ότι σε βάθος χρόνου ελλοχεύουν μνήμες και συναισθήματα που μπορεί να είναι καταστροφικά για τη ζωή σου. Έτσι λοιπόν τι κάνει;

Σε καθοδηγεί ασυνείδητα, όχι ακριβώς να έλξεις… αλλά να αποφασίσεις και να επιλέξεις πράγματα και καταστάσεις στη ζωή σου ώστε να οδηγήσεις τον εαυτό σου σε αυτά που φοβάσαι. Για ποιο λόγο; Γιατί όταν έρθεις αντιμέτωπος με τον φόβο σου και αποκτήσεις επίγνωση αυτού τότε θέλοντας και μη θα πρέπει να θεραπεύσεις αυτήν την κατάσταση μέσα σου, έτσι δεν είναι;

Άρα, αυτό που έλεγαν οι παλιότεροι πως ότι φοβάσαι το έλκεις πηγάζει από την ανάγκη του να εξελιχθείς και να είσαι ασφαλής. Στην ουσία δεν το έλκεις αλλά εσύ πηγαίνεις γιατί σε ασυνείδητο επίπεδο ξέρεις ότι πρέπει να λυθεί αυτή η κατάσταση διότι ελλοχεύει μέσα σου και υπονομεύει το μέλλον σου. Τα όνειρα σου!

Έτσι λοιπόν, μη ξεχνιέσαι στην καθημερινότητα σου και σκεπάζεις τους φόβους σου με ψεύτικο γέλιο ή με ψευτοπράγματα γιατί την κρίσιμη στιγμή που θα χρειαστείς αυτό το δυναμικό θα νιώσεις να χάνεις τη γη κάτω από τα πόδια σου.

Κάνε το καλύτερο που μπορείς σήμερα και απόλαυσε στο μέγιστο αυτό που αξίζεις αύριο!

Είσαι ένας μοναδικός άνθρωπος… Και είμαι ευγνώμων που είσαι εδώ!

Σε ευχαριστώ…

Ζήσε με Πάθος!

Αγένεια, η νόσος της εποχής μας

Μεγάλο κεφάλαιο που δεν χωρά σε τόνους χαρτιού αν αποφασίσεις να εμβαθύνεις, αλλά αξίζει μια προσπάθεια να μεταφέρω ένα κομμάτι απ’ τις σκέψεις μου σε μερικές γραμμές φιλοσοφικής ανουσιότητας.

Η αγένεια διαμορφώνεται από τρεις παραμέτρους κι όχι μια. Η πρώτη και πιο βαριά διαχειρίσιμη μορφή είναι η συνέχεια της συμπεριφοράς των γονιών. Έχει κάποιος δύο γονείς που δεν έμαθαν ποτέ ένα στοιχειώδη τρόπο επικοινωνίας προς το συνάνθρωπο, πράγμα που αποκόμισαν κι αυτοί απ’ τους δικούς τους γονείς και ούτω καθεξής κι έτσι πράττει και το παιδί. Σχεδόν φυσικό επακόλουθο.

Δεύτερη παράμετρος είναι το περιβάλλον που μας περιτριγυρίζει εκτός σπιτιού. Υπάρχει πιθανότητα να έχει τόσο μεγάλη επιρροή πάνω μας, καταφέρνοντας να μας μεταλλάξει χωρίς να πάρουμε είδηση μέσα στα χρόνια πως τα κατάφερε. Είτε αυτό λέγεται δουλειά (ναι, υπάρχουν επαγγέλματα που διαβρώνουν χαρακτήρες και συνειδήσεις), όπως και παρέες που πλάθουν ακούσια ή όχι ένα χαρακτήρα ευάλωτου ανθρώπου σε επιρροές.

Η τρίτη παράμετρος που είναι ιδιαίτερα περίεργη αλλά άκρως συνηθισμένη, είναι η αγένεια που προκύπτει απ’ τη δειλία-απειρία διαχείρισης μιας δύσκολης κατάστασης. Π.χ. δεν απάντα κάποιος σε μηνύματα, ερωτήσεις, τηλέφωνα κλπ. Διότι δεν ξέρει να κάνει κάτι άλλο. Θεωρεί λοιπόν πως με το να κρύψει κάτω απ’ το χαλί μια κατάσταση όλα τελειώνουν καλώς. Το να βάζεις τους όρους σου, τις αντοχές σου και τα όρια σου είναι άκρως τιμητικό και αναφαίρετο δικαίωμα του καθενός. Η αγένεια δεν είναι λύση και δείχνει τον χαρακτήρα τον δικό μας κι όχι του πιεστικού-κουραστικού απέναντι.

Η ευγένεια πάντως είναι προσόν σπάνιο στις μέρες μας σε όλους τους τομείς. Οι άνθρωποι που είναι ευγενικοί δίνουν άλλη διάσταση στην ανθρώπινη επικοινωνία, αφού έχουν τη δυνατότητα να πουν το χειρότερο πράγμα με τον καλύτερο τρόπο και να μην ανοίξει μύτη κι υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν να πουν το καλύτερο για σένα με τρόπο που μπορεί να σ’ εξοργίσει.

Η αληθινή χαρά είναι τρέλα. Και μόνο οι τρελοί μπορούν να την αντέξουν

Η αληθινή χαρά είναι τρέλα. Και μόνο οι τρελοί μπορούν να την αντέξουν. Ο καθημερινός, ο λογικός άνθρωπος είναι τόσο πονηρός, τόσο υπολογιστικός, που δεν μπορεί να αντέξει τη χαρά, επειδή δεν μπορεί να την ελέγξει. Όταν η μητέρα αισθάνεται ένοχη, επειδή δεν δίνει αγάπη με φυσικότητα (στο παιδί), αρχίζει να δίνει υποκατάστατα. Πιέζει το παιδί να τρώει υπερβολικά. Δεν μπορεί να γεμίσει την ψυχή του παιδιού με αγάπη, οπότε προσπαθεί να γεμίσει το σώμα του με φαγητό.

Το παιδί λέει: «Δεν πεινάω!» Και η μητέρα το πιέζει να φάει. Δεν ακούει καν το παιδί. Εκείνη επιμένει να του δίνει υποκατάστατα. Δεν μπορεί να του δώσει αγάπη, οπότε του δίνει φαγητό. Ύστερα το παιδί μεγαλώνει. Αφού δεν μπορεί να του δώσει αγάπη, του δίνει χρήματα. Το χρήμα γίνεται υποκατάστατο της αγάπης.

Και το παιδί μαθαίνει επίσης ότι το χρήμα είναι πιο σημαντικό από την αγάπη. Αν δεν έχεις αγάπη, μην ανησυχείς γι’ αυτό, πρέπει όμως να έχεις χρήματα. Έτσι, θα γίνει άπληστος. Θα κυνηγάει το χρήμα σαν μανιακός. Δεν Θα σκοτίζεται για την αγάπη. Θα πει: «Ένα- ένα τα πράγματα. Πρώτα πρέπει να έχω ένα μεγάλο λογαριασμό στην τράπεζα κι ύστερα μπορώ να αγαπήσω.»

Η αγάπη όμως δεν χρειάζεται χρήματα. Μπορείς να αγαπήσεις έτσι όπως είσαι.

Κι αν νομίζεις ότι η αγάπη χρειάζεται χρήματα και κυνηγάς το χρήμα, μια μέρα μπορεί να έχεις χρήματα κι ύστερα ξαφνικά θα νιώθεις κενός, επειδή έχασες τόσα χρόνια μαζεύοντας χρήματα. Και δεν τα έχασες απλώς. Όλα εκείνα τα χρόνια, δεν γνώρισες την αγάπη. Τώρα έχεις χρήματα, μα δεν ξέρεις πώς να αγαπάς. Έχεις ξεχάσει την ίδια τη γλώσσα του συναισθήματος, τη γλώσσα της αγάπης, τη γλώσσα της έκστασης.

Ναι, μπορείς να αγοράσεις μια όμορφη γυναίκα, όμως αυτό δεν είναι αγάπη. Μπορείς να αγοράσεις την ωραιότερη γυναίκα του κόσμου, όμως αυτό δεν είναι αγάπη. Κι εκείνη θα έρθει μαζί σου, όχι επειδή σ’ αγαπάει, αλλά για τα χρήματά σου. Το χρήμα είναι ένα σύμβολο. Η πολιτική δύναμη είναι ένα σύμβολο. Το κοινωνικό κύρος είναι ένα σύμβολο. Αυτά δεν είναι πραγματικότητες. Αυτά είναι ανθρώπινες προβολές. Αυτά είναι απλώς όνειρα, που τα προβάλλει ένας στενάχωρος, μίζερος και δυστυχισμένος νους.

Αν θέλεις να είσαι εκστατικός, θα πρέπει να εγκαταλείψεις τα σύμβολα. Το να ελευθερωθείς από τα σύμβολα, σημαίνει να ελευθερωθείς από την κοινωνία. Το να ελευθερωθείς από τα σύμβολα, σημαίνει να γίνεις άτομο. Το να ελευθερωθείς από τα σύμβολα, σημαίνει να έχεις το κουράγιο να μπεις μέσα στο πραγματικό. Και μόνο το πραγματικό είναι πραγματικό. Το σύμβολο δεν είναι πραγματικό.

ΤΟ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΚΑΙ ΤΟ ΝΑ ΘΕΛΕΙΣ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ

Τι είναι έκσταση; Είναι κάτι που πρέπει να επιτευχθεί; Όχι. Είναι κάτι που πρέπει να κερδίσεις; Όχι. Είναι κάτι που πρέπει να γίνεις; Όχι. Έκσταση είναι το είναι, η ίδια σου η ύπαρξη και δυστυχία είναι το να θέλεις να γίνεις. Αν θέλεις να γίνεις κάτι, θα είσαι δυστυχισμένος. Το να θέλεις να γίνεις, είναι η ριζική αιτία της δυστυχίας. Αν θέλεις να είσαι εκστατικός, τότε αυτό είναι για το τώρα, για το εδώ και τώρα, για αυτήν εδώ τη στιγμή. Αυτήν εδώ τη στιγμή – κανένας δεν εμποδίζει το μονοπάτι – μπορείς να είσαι ευτυχισμένος. Η ευτυχία είναι τόσο προφανής και τόσο εύκολη. Είναι η ίδια σου η φύση. Την έχεις ήδη μέσα σου. Απλώς δώσε της την ευκαιρία να ανθίσει. Και η έκσταση δεν βγαίνει από το κεφάλι, να το θυμάσαι αυτό. Η έκσταση βγαίνει από την καρδιά. Βγαίνει από το συναίσθημα.

Να είσαι όλο και περισσότερο καρδιά και όλο και λιγότερο κεφάλι. Το κεφάλι είναι απλώς ένα κομμάτι από σένα. Η καρδιά, με την έννοια που χρησιμοποιώ τη λέξη, είναι ολόκληρη η ύπαρξή σου, όλο σου το είναι. Η καρδιά είναι η ολότητά σου. Έτσι, όποτε δίνεσαι ολοκληρωτικά σε κάτι, λειτουργείς από το συναίσθημα. Όποτε είσαι αποσπασματικός, λειτουργείς από το κεφάλι.

Παρατήρησε ένα ζωγράφο την ώρα που ζωγραφίζει — και ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε έναν πραγματικό καλλιτέχνη και σε έναν τεχνίτη. Ο ζωγράφος που είναι απλώς τεχνίτης, που γνωρίζει την τεχνική κι έχει εκπαιδευτεί και ξέρει τα πάντα για τα χρώματα και για τα πινέλα και για τους μουσαμάδες, λειτουργεί από το κεφάλι. Ζωγραφίζει, αλλά δεν δίνεται ολοκληρωτικά σ’ αυτό.

Ύστερα παρατήρησε έναν πραγματικό καλλιτέχνη. Είναι απορροφημένος από τη ζωγραφική του, μεθυσμένος. Δεν ζωγραφίζει μόνο με το κεφάλι και το χέρι του, ζωγραφίζει με όλο του το είναι. Μπορείς να παρατηρήσεις, μπορείς να δεις πως είναι χαμένος μέσα στη ζωγραφική του. Δεν υπάρχει τίποτε άλλο. Είναι μεθυσμένος. Εκείνη τη στιγμή, ο ζωγράφος δεν υπάρχει. Έχει γίνει ένα πέρασμα, λες και το όλο ζωγραφίζει μέσα από εκείνον.

Δεν χρειάζεται να τροποποιήσετε τη βαρύτητα για να εξηγήσετε τη σκοτεινή ενέργεια

Ένα από τα μεγαλύτερα άλυτα παζλ σε όλη την επιστήμη είναι η σκοτεινή ενέργεια. Το Σύμπαν όχι απλώς επεκτείνεται, αλλά ο ρυθμός διαστολής όπως συμπεραίνουμε για τους μακρινούς γαλαξίες επιταχύνεται: η ταχύτητα απομάκρυνσης τους επιταχύνεται από την ορατότητα μας όσο περνάει ο καιρός. Αυτό ήταν μια έκπληξη όταν ανακαλύφθηκε εμπειρικά τη δεκαετία του 1990 και περισσότερο από δύο δεκαετίες αργότερα δεν καταλαβαίνουμε πού προέρχεται αυτή η μυστηριώδης μορφή ενέργειας, η πιο πλούσια σε όλο το Σύμπαν.

Παρόλο που μπορείτε να εξηγήσετε τη σκοτεινή ενέργεια στο πλαίσιο της Γενικής Σχετικότητας, έχει γίνει πρόσφατα η μόδα η προσπάθεια να εξηγηθεί η σκοτεινή ενέργεια με τροποποίηση της βαρύτητας. Πρόσφατα, η εργασία της βραβευμένης Claudia de Rham έχει έρθει στο επίκεντρο, αναγκάζοντας τον Guardian να ρωτήσει: “Έχει λύσει η θεωρία της βαρύτητας της Claudia de Rham  το αδύνατο αίνιγμα της σκοτεινής ενέργειας;” Είναι μια συναρπαστική δυνατότητα, αλλά αυτό απαιτεί ένα κατάλληλο επίπεδο σκεπτικισμού. 

 

Μπορείτε να φανταστείτε το Σύμπαν ως μια κούρσα ανάμεσα σε δύο αντίθετες δυνάμεις: την αρχική κοσμική διαστολή, η οποία προκαλεί την απομάκρυνση των μακρινών αντικειμένων μεταξύ τους, και τη βαρύτητα, η οποία προσπαθεί να τραβήξει τα πάντα προς τα πίσω και να προσπαθήσει να ανασυγκροτήσει το Σύμπαν. Η Μεγάλη Έκρηξη είναι το πυροβόλο όπλο εκκίνησης της διαμάχης και ενώ τα μακρινά αντικείμενα αρχίζουν να υποχωρούν το ένα από το άλλο, η βαρύτητα θα λειτουργεί πάντα σαν επιβράδυνση.

 

Οι τρεις δυνατότητες που μπορείτε να φανταστείτε είναι παρόμοιες με το μύθο Goldilocks:

1. είτε η διαστολή του σύμπαντος είναι πολύ γρήγορη για να ξεπεραστεί η βαρύτητα και όλη η βαρύτητα στο Σύμπαν δεν μπορεί να σταματήσει ή να αναστρέψει την διαστολή.
2. ή υπάρχει υπερβολική βαρύτητα αρχικά, ώστε κάποτε η διαστολή θα επιβραδυνθεί, θα σταματήσει και θα αντιστραφεί, οδηγώντας σε μια μεγάλη σύνθλιψη,
3. ή ο ρυθμός διαστολής και η βαρύτητα βρίσκονται σε τέλεια ισορροπία,   έτσι ώστε ο ρυθμός επέκτασης να τείνει ασυμπτωτικά στο μηδέν, αλλά ποτέ να μην αντιστραφεί.

Δυστυχώς για τη διαίσθησή μας, το Σύμπαν δεν κάνει τίποτα από αυτά.

 

Σίγουρα, φάνηκε ότι ήταν σε απόλυτα ισορροπημένη κατάσταση το σύμπαν για τα πρώτα 7 ή 8 δισεκατομμύρια χρόνια, αλλά στη συνέχεια προέκυψε ένα νέο φαινόμενο: η σκοτεινή ενέργεια. Ενώ οι επιστήμονες δεν έχουν αρκετά στοιχεία για να καταλήξουν σε συμπέρασμα όσον αφορά για το τι είναι υπεύθυνο για την ύπαρξη και την κυριαρχία της σκοτεινής ενέργειας στο Σύμπαν μας, μπορούμε να περιγράψουμε εξαιρετικά για το τι κάνει και πώς επηρεάζει το Σύμπαν μας.

 

Αν κατευθύνετε το τηλεσκόπιό σας σε ένα μακρινό γαλαξία και μετρήσετε το φως του, από τη στιγμή της δημιουργίας του μέχρι σήμερα, θα διαπιστώσετε ότι το φως που παρατηρήσατε ήταν πάντα μετατοπισμένο προς το ερυθρό (redshift) σε σύγκριση με το φως που εκπέμπεται. Καθώς το φως ταξιδεύει μέσα από το διαστελλόμενο Σύμπαν, ο ιστός αυτού του ίδιου του χώρου τεντώνεται, κάτι που τεντώνει και το μήκος κύματος του φωτός. Μέχρι τη στιγμή που φτάνει στα μάτια μας, το μήκος κύματος του είναι πιο μακρύ, που σημαίνει ότι το χρώμα του είναι πιο κόκκινο και η ενέργειά του είναι χαμηλότερη σε σύγκριση από το πότε εκπέμφθηκε. Ο ίδιος ο μακρινός γαλαξίας, ο οποίος αρχικά εκπέμπει αυτό το φως, ολοένα και φεύγει πιο μακριά όσο περνά ο καιρός.

 

Εάν δεν υπήρχε σκοτεινή ενέργεια, κάθε μεμονωμένος γαλαξίας θα ξεκινούσε με μια συγκεκριμένη ερυθρή μετατόπιση – το φως του θα τεντώνονταν κατά ένα ορισμένο ποσό – και αυτή η ερυθρή μετατόπιση θα μειωνόταν με το χρόνο. Καθώς η βαρύτητα δούλευε με σκοπό να επιβραδύνει το ρυθμό επέκτασης, οπότε οι μακρινοί γαλαξίες φαίνεται να υποχωρούν με προοδευτικά βραδύτερους ρυθμούς και το φως τους φαίνεται όλο και λιγότερο να μετατοπίζεται προς το ερυθρό, καθώς το Σύμπαν συνέχισε να εξελίσσεται.

 

Στο Σύμπαν μας, όμως, βλέπουμε κάτι άλλο: οι μεμονωμένοι γαλαξίες φαίνεται να επιβραδύνονται κατά τα πρώτα 7,8 δισεκατομμύρια χρόνια της ιστορίας του Σύμπαντος και στη συνέχεια η ταχύτητα απομάκρυνσης τους φαίνεται να επιταχύνεται . Με το πέρασμα του χρόνου, οι μακρινοί γαλαξίες φαίνεται ξεχωριστά να απομακρύνονται από εμάς σε ολοένα ταχύτερους ρυθμούς. Ήδη, από τους 2 τρισεκατομμύρια γαλαξίες που περιέχονται στο παρατηρούμενο Σύμπαν μας, το 94% αυτών βρίσκονται για πάντα πέρα ​​από τα όρια που μπορούμε να τα δούμε, ακόμα κι αν φεύγαμε σήμερα και κατευθυνθούμε προς αυτούς με την ταχύτητα του φωτός.
 

Το μέγεθος του ορατού σύμπαντος (κίτρινο), μαζί με το ποσό που μπορούμε να φτάσουμε (ματζέντα). Το όριο του ορατού σύμπαντος είναι 46.1 δισ. έτη φωτός Το μέγεθος του ορατού σύμπαντος (κίτρινο), μαζί με το που μπορούμε να φτάσουμε (ματζέντα) 13.8 δισ. έτη φωτός. Το όριο  του ορατού Σύμπαντος είναι 46,1 δισεκατομμύρια έτη φωτός, καθώς αυτό είναι το όριο του πόσο μακριά φτάνει το φως σε 13.8 δισ. έτη αν λογαριάσουμε ότι το σύμπαν συγχρόνως διαστέλλεται.

 

Το μεγάλο ερώτημα, φυσικά, είναι ποιός είναι ο λόγος για την επιτάχυνση της διαστολής. Γιατί το σύμπαν μας έχει σκοτεινή ενέργεια; Γιατί η σκοτεινή ενέργεια έχει μια μη μηδενική τιμή; Και γιατί έχει τις συγκεκριμένες ιδιότητες που έχει;

 

Δεδομένου ότι η σκοτεινή ενέργεια τη γνωρίσαμε στη δεκαετία του 1990 – από τη μεγάλης κλίμακας δομή του Σύμπαντος, από το φως των μακρινών σουπερνόβων και από τη συνδυασμένη επιπεδότητα του σύμπαντος με την πυκνότητα της μετρούμενης ύλης – οι επιστήμονες έχουν καταλάβει ότι η σκοτεινή ενέργεια είναι απίστευτα συμβατή με αυτό που ονομάζουμε κοσμολογική σταθερά λ: ένα από τα λίγα πράγματα που μπορούμε να προσθέσουμε στη Γενική Σχετικότητα του Αϊνστάιν που δεν παραβιάζει τις βασικές προβλέψεις της ίδιας της θεωρίας.

 

Η ιδέα μιας κοσμολογικής σταθεράς λ είναι απλή: ο ιστός του ίδιου του χώρου έχει μια εγγενή μη μηδενική ποσότητα ενέργειας. 

 

Αυτή είναι η απλούστερη, πιο συντηρητική πορεία προς την εξήγηση της σκοτεινής ενέργειας: οφείλεται απλώς στις ιδιότητες του ίδιου του χώρου. Αν η σκοτεινή ενέργεια περιγραφεί αληθινά από αυτή την ενέργεια του χώρου μηδενικού σημείου και είναι αδιαίρετη (ταυτίζεται) με την κοσμολογική σταθερά, θα πρέπει:

• να έχουν μια ειδική πυκνότητα ενέργειας που ποτέ δεν αλλάζει με το χρόνο,
• να προκαλέσει σε όλα τα μήκη κύματος του φωτός μια μετατόπιση προς το ερυθρό redshift ακριβώς στο ίδιο ποσό,
• να αναγκάζουν τα αποτελέσματα της επιταχυνόμενης διαστολής  να υπακούουν σε μια συγκεκριμένη σχέση όσον αφορά την μεταβολή τους με την πάροδο του χρόνου,
• ενώ ακόμα να εξακολουθεί να απαιτεί ότι η βαρύτητα είναι η ίδια ανά πάσα στιγμή, για όλους τους παρατηρητές, σε όλα τα πλαίσια αναφοράς και ότι η ταχύτητα της βαρύτητας είναι ακριβώς ίση με την ταχύτητα του φωτός.

Κάθε στοιχείο αυτού του τελευταίου σημείου έχει παρατηρηθεί ότι είναι αληθινό με εξαιρετική ακρίβεια όπου και αν το δοκιμάσαμε, γι' αυτό και οι τροποποιήσεις της βαρύτητας είναι ήδη τόσο αυστηρά προκαθορισμένες.

 

Ακόμα, η τροποποίηση της βαρύτητας έγινε  της μόδας αργότερα, με πολλούς θεωρητικούς να έχουν απόψεις που παραβιάζουν τους κανόνες της Γενικής Σχετικότητας. Οι πιο συνηθισμένοι τύποι τροποποιήσεων είτε προσθέτουν ένα επιπλέον πεδίο (βαθμωτό, διανυσματικό ή και τα δύο), ένα επιπλέον σύνολο όρων (όπως μια νέα σύζευξη) ή να παραβιάζουν την ιδέα ότι η βαρύτητα είναι ίδια για όλους πάντοτε. Όλα αυτά είναι ήδη εξαιρετικά περιορισμένα, καθώς η Γενική Σχετικότητα έχει περάσει κάθε δοκιμασία με μεγάλη επιτυχία.

 

Ωστόσο, ορισμένες από αυτές τις ιδέες ξεθωριάζουν – φεύγουν από τη μόδα. Αυτή η τελευταία επιλογή είναι γνωστή ως η διάσπαση του αναλλοίωτου  Lorentz, πράγμα που σημαίνει να απορρίπτεται η ίδια η αρχή πάνω στην οποία ιδρύθηκε η σχετικότητα. Πρόσφατα, μια νέα γραμμή έρευνας έχει κερδίσει την αναγνώριση, επιχειρώντας να τροποποιήσει τη βαρύτητα λέγοντας ότι το βαρύτονο, που είναι το σωματίδιο  που μεταφέρει τη βαρύτητα, δεν είναι ακριβώς άκαμπτο , αλλά μάλλον έχει μια μικροσκοπική, μη μηδενική μάζα που είναι εγγενής σε αυτό. 

 

 

Όλα τα σωματίδια χωρίς μάζα κινούνται με την ταχύτητα φωτός, συμπεριλαμβανομένου του φωτονίου, του γκλουονίου και του βαρυτονίου. Αυτά όλα είναι φορείς δυνάμεων όπως της Η/Μ , της ισχυρής πυρηνικής και της βαρύτητας. Αν τα βαρυτόνια έχουν μια μη μηδενική μάζα, τότε θα ταξιδεύουν με μικρότερη ταχύτητα από του φωτός που προβλέπει η Γενική Σχετικότητα.

 

Αυτό θα είχε τεράστιες συνέπειες για τη φυσική, αν είναι αλήθεια. Πρώτον, αυτό σημαίνει ότι η βαρύτητα δεν είναι πραγματικά μια δύναμη που διαδίδεται σε μεγάλες αποστάσεις, αλλά θα πρέπει να εξασθενεί με γρηγορότερο τρόπο από την ηλεκτρομαγνητική δύναμη. Δεύτερον, σημαίνει ότι η αλλαγή των συντεταγμένων σας είτε κινούμενοι με σταθερή ταχύτητα είτε με μετακίνηση σε διαφορετική θέση θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεστε τους νόμους της βαρύτητας.

Αλλά τρίτον, σημαίνει ότι η ταχύτητα της βαρύτητας είναι μικρότερη από την ταχύτητα του φωτός και αυτό είναι πιο δύσκολο να συμβιβαστεί. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν παρατηρησιακά και πειραματικά όρια και για τα τρία από αυτά που μας λένε ότι αν η βαρύτητα είτε δεν είναι πραγματικά μεγάλης εμβέλειας ή αν η ταχύτητά της δεν είναι ακριβώς ίση με την ταχύτητα του φωτός, πρέπει να είναι πραγματικά, πολύ κοντά.

 

Αλλά η τέταρτη συνέπεια ενός γκραβιτονίου με μάζα είναι η πιο ενοχλητική από όλες από θεωρητική άποψη: η μάζα του μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου ανάλογα με το ρυθμό επέκτασης.

 

Κάποια στιγμή, γνωρίζουμε ότι η Γενική Σχετικότητα δεν θα είναι η πλήρης απάντηση σε όλα, καθώς υπάρχουν ερωτήσεις που μπορούμε να βάλουμε και να μην είναι σε θέση να απαντήσει. Ως εκ τούτου, κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι λογικό να διερευνήσουμε για το τι διαφορετικοί τρόποι υπάρχουν για να «σπάσουμε» τη Γενική Σχετικότητα, να επεξεργαστούμε τις συνέπειες και να αναζητούμε αποκλίσεις σε πειράματα. Σε κάποιο επίπεδο, οι επιστήμονες το έχουν κάνει εδώ και 100 χρόνια.

 

Αλλά οι αποκλίσεις δεν έχουν δει ποτέ το φως της ημέρας. Υπάρχουν ισχυροί περιορισμοί στις εναλλακτικές λύσεις της γενικής σχετικότητας που ενσωματώνουν βαθμίδες ή διανύσματα. Η ταχύτητα της βαρύτητας πρέπει να ισούται με την ταχύτητα του φωτός με ένα όριο τα 3 μέρη προς ένα τετρακις εκατομμύριον, ένα πρόβλημα που απαιτεί περαιτέρω θεωρητικές μελέτες. Και, ίσως πιο απογοητευτικό, αυτές οι προσπάθειες εξήγησης της σκοτεινής ενέργειας σπρώχνουν το μεγάλο ερώτημα – για τον τρόπο υπολογισμού της ενέργειας μηδενικού σημείου του ίδιου του χώρου – εντελώς κάτω από το χαλί, χωρίς να το αντιμετωπίζουν καθόλου.

 

Είναι απολύτως αληθές ότι η σκοτεινή ενέργεια υπάρχει, ότι τα αποδεικτικά στοιχεία που υποστηρίζουν την ύπαρξή της είναι συντριπτικά και ότι ενώ οι επιστήμονες μπορούν να κάνουν εξαιρετική δουλειά για να περιγράψουν τη σκοτεινή ενέργεια, δεν καταλαβαίνουμε τι την προκαλεί ή από πού προέρχεται. Θα μπορούσε να ισχύει ότι η παρούσα θεωρία της βαρύτητας, η Γενική Σχετικότητα, δεν είναι απολύτως σωστή και ότι ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο δεν είναι σωστός θα είναι τελικά υπεύθυνος για τη σκοτεινή ενέργεια. Σε αυτό επάνω το θέμα οι περισσότεροι θεωρητικοί εργάζονται για μια τροποποιημένη βαρύτητα.  

 

Σύμφωνα με την De Rham δεν χρειάζεται η έννοια της σκοτεινής ενέργειας δεδομένου ότι η ίδια η βαρύτητα θα ευθύνεται για αυτήν.  Όμως οι προηγούμενες εκδοχές της θεωρίας αυτής προέβλεπαν την στιγμιαία διάσπαση κάθε σωματιδίου στο σύμπαν – ένα απαράδεκτο χαρακτηριστικό που οι μαθηματικοί αναφέρουν ως «φάντασμα». Επίσης, σύμφωνα με την De Rham σε ορισμένες περιπτώσεις η βαρύτητα θα μπορούσε να διαδίδεται ταχύτερα από το φως. Διερευνά επίσης, αν η βαρύτητα, διαδίδεται με διαφορετική ταχύτητα μέσα από ορισμένα υλικά, όπως γίνεται με το φως στα διαφανή υλικά. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο θα υπάρχουν βαρυτικά ουράνια τόξα τα οποία θα μπορούσαν να ανιχνευθούν από τα τηλεσκόπια βαρυτικών κυμάτων.

 

Οι παρατηρήσιμες και μετρήσιμες δοκιμασίες όμως συνεχίζουν να συμφωνούν με τη Γενική Σχετικότητα με τη μη τροποποιημένη μορφή τους και η εξήγηση της τιμής της κοσμολογικής σταθεράς παραμένει ένας ανεξήγητος γρίφος σε όλες τις εκδοχές της βαρύτητας, τροποποιημένες και μη τροποποιημένες. Αν θέλετε σκοτεινή ενέργεια, η κοσμολογική σταθερά κάνει τέλεια αυτή τη δουλειά. Μπορείτε να κάνετε τη δουλειά διαφορετικά αν θέλετε, αλλά να είστε ειλικρινείς για το τι κάνετε: προσθέτοντας μια επιπλέον περιττή περιπλοκή για να εξηγήσετε κάτι που είναι ήδη πολύ περίπλοκο από μόνο του.

Τι είναι ο νεοελληνικός Διαφωτισμός;

Βασικές γραμμές του νεοελληνικού Διαφωτισμού

§1. Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός εμφανίστηκε ως ένα πνευματικό κίνημα, που εκτείνεται, υπό ένα γενικό πλαίσιο, από το 1750 έως το 1850. Προέκυψε ως αποτέλεσμα πολλών αιτιών και σε αντιπαραβολή με διάφορα ρεύματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Εάν λάβουμε υπόψη ότι ο τελευταίος ήταν ένα πολυκύμαντο και πολύμορφο κίνημα, οι αντανακλάσεις του στον νεοελληνικό Διαφωτισμό δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτες και καθορισμένες. Θα μπορούσε, απεναντίας, να διακρίνει κανείς στον νεοελληνικό Διαφωτισμό μια μετοχέτευση ή πιστή αντανάκλαση ορισμένων όψεων του δυτικού Διαφωτισμού ή ακόμη και υιοθέτηση τέτοιων όψεων. Το γενικό ζητούμενο, πρωτίστως, του νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι μια πνευματική χειραφέτηση από την λίαν ισχυρή επιρροή, που ασκούσε η εκκλησία ως τότε. Με δεδομένο ότι ο ελληνισμός στερούνταν, για αιώνες, την αυθύπαρκτη κρατική υπόσταση που θα εξασφάλιζε την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, η επιρροή της εκκλησίας αποδείχθηκε σχεδόν ασφυκτικά ελεγκτική ως προς την καλλιέργεια μιας φιλελεύθερης σκέψης. Είναι κοινός τόπος πως η Εκκλησία, υπό την αιγίδα του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως, έπαιζε καθοριστικό, αποκλειστικό ρόλο στη διαχείριση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά και στην κινητικότητα του εκπαιδευτικού προσωπικού.

§2. Ενόσω η απουσία ελληνικού κράτους, στα χρονικά όρια γύρω στο 1750, αναπληρωνόταν από την πολυποίκιλη δραστηριότητα της Εκκλησίας στη σφαίρα του πνεύματος, το εκπαιδευτικό έργο της καλλιεργούσε ένα πνεύμα ανθρωπισμού, με κυρίαρχο τον θρησκευτικό χαρακτήρα του τελευταίου. Τούτο σήμαινε ότι προωθούσε μια βασική εκπαίδευση, ώστε οι πιστοί να διαμορφώνουν μια θρησκευτική συνείδηση, ικανή να τους βοηθήσει συγχρόνως να διατηρούν την ελληνικότητά τους και να υπερασπίζονται την πίστη και την ελευθερία. Μια παράλληλη κίνηση με μορφωτικούς σκοπούς έχουν να επιδείξουν και οι Φαναριώτες, εκκινώντας κυρίως από κίνητρα επαγγελματικά και γοήτρου: για να διαθέτουν στο επαγγελματικό τους περιβάλλον ανθρώπους μορφωμένους και να διατηρούν σε υψηλό βαθμό το κύρος τους επιδόθηκαν στην εκμάθηση ξένων γλωσσών, ιδιαίτερα της γαλλικής, και παρείχαν στις νέες γενιές, στα παιδιά τους, μια συστηματική και ανώτερη μόρφωση, καλώντας δυτικούς δασκάλους. Προκειμένου η πελατειακή τους κίνηση να ικανοποιεί τις διάφορες ανάγκες, εμπορικής υφής αλλά και θρησκευτικής, όπως οι ανάγκες σε κληρικούς, ανέπτυξαν μια πολυσχιδή δραστηριότητα σε μορφωτικό επίπεδο· κάτι σαν μορφωτικό κίνημα με ίδρυση σχολείων, μόρφωση και επιμόρφωση εκπαιδευτικών, χορήγηση υποτροφιών, οικονομική ενίσχυση για την έκδοση βιβλίων ποικίλης ύλης: από εγχειρίδια έως και λεξικά ή άλλα κείμενα, που καλλιεργούσαν την έφεση στη γνώση.

§3. Η εμπορική κίνηση αυξήθηκε εντός και εκτός Ελλάδας, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν διάφορες εμπορικές μα και πολιτικές και πολιτιστικές κοινότητες σε χώρες του εξωτερικού, όπως η Αυστρία, η Ιταλία ή η Ουγγαρία κ.λπ. Αυτό έδωσε νέο έναυσμα στους Έλληνες να ασχοληθούν με τη γνώση και να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στην οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και στην εξειδίκευση εκπαιδευτικών. Κατ’ αυτό τον τρόπο αρχίζουν να διαμορφώνονται ορισμένες προϋποθέσεις για να αποκτήσουν μια κάποια πρόσβαση στη στοιχειώδη μόρφωση τα λαϊκά στρώματα. Βαθμιαία λοιπόν ο δυτικός πολιτισμός δεν φαντάζει απόμακρος για τον υπόδουλο Ελληνισμό. Με τη μια ή την άλλη ευκαιρία ανοίγονται νέες προοπτικές, έστω και θολές ακόμη, για να αναζωογονηθεί η ζωή και ορισμένως η καθημερινή σκέψη. Αυτές οι προοπτικές αρχίζουν να αποκτούν εν μέρει σάρκα και οστά με τη μετάφραση βιβλίων, τη διδασκαλία της γλώσσας, ιδίως της αρχαίας ελληνικής, θεμελιωδώς δε και της ιστορίας. Συμβαίνει το 1750 να μεταφραστεί, μεταξύ των άλλων, η αρχαία ιστορία (16 τόμοι) του Charles Rollin. Πρόκειται για μια κίνηση, με ισχυρό συμβολικό χαρακτήρα: καλλιέργεια του αισθήματος στους σκλαβωμένους Έλληνες ότι κατάγονται από ένδοξους προγόνους, ότι έχουν πίσω τους ένα αρχαίο μεγαλείο, που τους επιτρέπει να επιζητούν μια ελεύθερη παιδεία και εφάμιλλη πνευματική καλλιέργεια· προς τούτο ανοίγονται όλο και πιο πολύ προς τα Φώτα της Δύσης και προς τη φωτισμένη Ευρώπη.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1367b-1368a)

Σκοπεῖν δὲ καὶ παρ᾽ οἷς ὁ ἔπαινος· ὥσπερ γὰρ ὁ Σωκράτης ἔλεγεν, οὐ χαλεπὸν Ἀθηναίους ἐν Ἀθηναίοις ἐπαινεῖν. δεῖ δὲ τὸ παρ᾽ ἑκάστοις τίμιον ὂν λέγειν ὡς ὑπάρχει, οἷον ἐν Σκύθαις ἢ Λάκωσιν ἢ φιλοσόφοις. καὶ ὅλως δὲ τὸ τίμιον ἄγειν εἰς τὸ καλόν, ἐπείπερ γε δοκεῖ γειτνιᾶν. καὶ ὅσα κατὰ τὸ προσῆκον, οἷον εἰ ἄξια τῶν προγόνων καὶ τῶν προϋπηργμένων· εὐδαιμονικὸν γὰρ καὶ καλὸν καὶ τὸ προσεπικτᾶσθαι τιμήν. καὶ εἰ παρὰ τὸ προσῆκον ἐπὶ δὲ τὸ βέλτιον καὶ τὸ κάλλιον, οἷον εἰ εὐτυχῶν μὲν μέτριος, ἀτυχῶν δὲ μεγαλόψυχος, ἢ μείζων γιγνόμενος βελτίων καὶ καταλλακτικώτερος. τοιοῦτον δὲ τὸ τοῦ Ἰφικράτους, «ἐξ οἵων εἰς οἷα», καὶ τὸ τοῦ ὀλυμπιονίκου,

πρόσθε μὲν ἀμφ᾽ ὤμοισιν ἔχων τραχεῖαν,
καὶ τὸ τοῦ Σιμωνίδου,
ἣ πατρός τε καὶ ἀνδρὸς ἀδελφῶν τ᾽ οὖσα τυράννων.

Ἐπεὶ δ᾽ ἐκ τῶν πράξεων ὁ ἔπαινος, ἴδιον δὲ τοῦ σπουδαίου τὸ κατὰ προαίρεσιν, πειρατέον δεικνύναι πράττοντα κατὰ προαίρεσιν, χρήσιμον δὲ τὸ πολλάκις φαίνεσθαι πεπραχότα· διὸ καὶ τὰ συμπτώματα καὶ τὰ ἀπὸ τύχης ὡς ἐν προαιρέσει ληπτέον· ἂν γὰρ πολλὰ καὶ ὅμοια προφέρηται, σημεῖον ἀρετῆς εἶναι δόξει καὶ προαιρέσεως.

Ἔστιν δ᾽ ἔπαινος λόγος ἐμφανίζων μέγεθος ἀρετῆς. δεῖ οὖν τὰς πράξεις ἐπιδεικνύναι ὡς τοιαῦται. τὸ δ᾽ ἐγκώμιον τῶν ἔργων ἐστίν (τὰ δὲ κύκλῳ εἰς πίστιν, οἷον εὐγένεια καὶ παιδεία· εἰκὸς γὰρ ἐξ ἀγαθῶν ἀγαθοὺς καὶ τὸν οὕτω τραφέντα τοιοῦτον εἶναι), διὸ καὶ ἐγκωμιάζομεν πράξαντας. τὰ δ᾽ ἔργα σημεῖα τῆς ἕξεώς ἐστιν, ἐπεὶ ἐπαινοῖμεν ἂν καὶ μὴ πεπραγότα, εἰ πιστεύοιμεν εἶναι τοιοῦτον. μακαρισμὸς δὲ καὶ εὐδαιμονισμὸς αὑτοῖς μὲν ταὐτά, τούτοις δ᾽ οὐ ταὐτά, ἀλλ᾽ ὥσπερ ἡ εὐδαιμονία τὴν ἀρετήν, καὶ ὁ εὐδαιμονισμὸς περιέχει ταῦτα.

Ἔχει δὲ κοινὸν εἶδος ὁ ἔπαινος καὶ αἱ συμβουλαί. ἃ γὰρ ἐν τῷ συμβουλεύειν ὑπόθοιο ἄν, ταῦτα μετατεθέντα

[1368a] τῇ λέξει ἐγκώμια γίγνεται. ἐπεὶ οὖν ἔχομεν ἃ δεῖ πράττειν καὶ ποῖόν τινα εἶναι δεῖ, ταῦτα ὡς ὑποθήκας λέγοντας τῇ λέξει μετατιθέναι δεῖ καὶ στρέφειν, οἷον ὅτι οὐ δεῖ μέγα φρονεῖν ἐπὶ τοῖς διὰ τύχην ἀλλὰ τοῖς δι᾽ αὑτόν. οὕτω μὲν οὖν λεχθὲν ὑποθήκην δύναται, ὡδὶ δ᾽ ἔπαινον «μέγα φρονῶν οὐ τοῖς διὰ τύχην ὑπάρχουσιν ἀλλὰ τοῖς δι᾽ αὑτόν». ὥστε ὅταν ἐπαινεῖν βούλῃ, ὅρα τί ἂν ὑπόθοιο· καὶ ὅταν ὑποθέσθαι, ὅρα τί ἂν ἐπαινέσειας. ἡ δὲ λέξις ἔσται ἀντικειμένη ἐξ ἀνάγκης ὅταν τὸ μὲν κωλῦον τὸ δὲ μὴ κωλῦον μετατεθῇ.

Χρηστέον δὲ καὶ τῶν αὐξητικῶν πολλοῖς, οἷον εἰ μόνος ἢ πρῶτος ἢ μετ᾽ ὀλίγων ἢ καὶ [ὃ] μάλιστα πεποίηκεν· ἅπαντα γὰρ ταῦτα καλά. καὶ τῷ ἐκ τῶν χρόνων καὶ τῶν καιρῶν· τούτῳ δ᾽ εἰ παρὰ τὸ προσῆκον. καὶ εἰ πολλάκις τὸ αὐτὸ κατώρθωκεν· μέγα γὰρ καὶ οὐκ ἀπὸ τύχης ἀλλὰ δι᾽ αὑτοῦ ἂν δόξειεν. καὶ εἰ τὰ προτρέποντα καὶ τιμῶντα διὰ τοῦτον εὕρηται καὶ κατεσκευάσθη, καὶ εἰς τοῦτον πρῶτον ἐγκώμιον ἐποιήθη, οἷον εἰς Ἱππόλοχον, καὶ Ἁρμόδιον καὶ Ἀριστογείτονα τὸ ἐν ἀγορᾷ σταθῆναι· ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἐναντίων. κἂν μὴ καθ᾽ αὑτὸν εὐπορῇς, πρὸς ἄλλους ἀντιπαραβάλλειν, ὅπερ Ἰσοκράτης ἐποίει διὰ τὴν ἀσυνήθειαν τοῦ δικολογεῖν. δεῖ δὲ πρὸς ἐνδόξους συγκρίνειν· αὐξητικὸν γὰρ καὶ καλόν, εἰ σπουδαίων βελτίων. πίπτει δ᾽ εὐλόγως ἡ αὔξησις εἰς τοὺς ἐπαίνους· ἐν ὑπεροχῇ γάρ ἐστιν, ἡ δ᾽ ὑπεροχὴ τῶν καλῶν· διὸ κἂν μὴ πρὸς τοὺς ἐνδόξους, ἀλλὰ πρὸς τοὺς ἄλλους δεῖ παραβάλλειν, ἐπείπερ ἡ ὑπεροχὴ δοκεῖ μηνύειν ἀρετήν. ὅλως δὲ τῶν κοινῶν εἰδῶν ἅπασι τοῖς λόγοις ἡ μὲν αὔξησις ἐπιτηδειοτάτη τοῖς ἐπιδεικτικοῖς (τὰς γὰρ πράξεις ὁμολογουμένας λαμβάνουσιν, ὥστε λοιπὸν μέγεθος περιθεῖναι καὶ κάλλος)· τὰ δὲ παραδείγματα τοῖς συμβουλευτικοῖς (ἐκ γὰρ τῶν προγεγονότων τὰ μέλλοντα καταμαντευόμενοι κρίνομεν)· τὰ δ᾽ ἐνθυμήματα τοῖς δικανικοῖς (αἰτίαν γὰρ καὶ ἀπόδειξιν μάλιστα δέχεται τὸ γεγονὸς διὰ τὸ ἀσαφές).

Ἐκ τίνων μὲν οὖν οἱ ἔπαινοι καὶ οἱ ψόγοι λέγονται σχεδὸν πάντες, καὶ πρὸς ποῖα δεῖ βλέποντας ἐπαινεῖν καὶ ψέγειν, καὶ ἐκ τίνων τὰ ἐγκώμια γίγνεται καὶ τὰ ὀνείδη, ταῦτ᾽ ἐστίν· ἐχομένων γὰρ τούτων τὰ ἐναντία τούτοις φανερά· ὁ γὰρ ψόγος ἐκ τῶν ἐναντίων ἐστίν.

***
Πρέπει επίσης να λαμβάνουμε υπόψη μας μπροστά σε ποιό ακροατήριο εκφωνούμε τον έπαινό μας· γιατί όπως έλεγε ο Σωκράτης, δεν είναι κανένα δύσκολο πράγμα να επαινείς τους Αθηναίους μπροστά στους Αθηναίους. Πρέπει λοιπόν ο ρήτορας να λέει ότι υπάρχει πράγματι αυτό που εκτιμάται από το συγκεκριμένο ακροατήριο, π.χ. από ένα ακροατήριο Σκυθών, από ένα ακροατήριο Λακώνων ή από ένα ακροατήριο φιλοσόφων. Και, γενικά, αυτό που εκτιμάται πρέπει να ανάγεται στην κατηγορία του ωραίου, δεδομένου ότι κατά την κρατούσα άποψη τα δύο αυτά βρίσκονται πολύ κοντά το ένα στο άλλο. Επίσης όλες οι πράξεις που είναι σύμφωνες με το αρμόζον· επί παραδείγματι, ο ρήτορας πρέπει να εξετάζει αν οι πράξεις ενός ανθρώπου είναι άξιες των προγόνων του ή των παλαιότερων πράξεων του· γιατί η απόκτηση και άλλης, πρόσθετης τιμής οδηγεί στην ευτυχία και είναι κάτι το ωραίο. Επίσης αν η (επαινούμενη) πράξη είναι πέρα από το κανονικό και το αναμενόμενο, είναι όμως προς την κατεύθυνση του καλύτερου και του πιο ωραίου· αν π.χ. το άτομο είναι συγκρατημένο μέσα στην καλή του τύχη και μεγαλόψυχο μέσα στις ατυχίες του, ή αν, ενώ ανέρχεται στον κοινωνικό χώρο, γίνεται καλύτερο και πιο διαλλακτικό. Τέτοια ήταν η φράση του Ιφικράτη «Από πού ξεκίνησα και πού έφτασα!», η φράση του ολυμπιονίκη,

πρώτα με τραχύ πάνω στους ώμους μου κοντάρι,
καθώς και η φράση του Σιμωνίδη,
που μολονότι είχε πατέρα, άντρα κι αδελφούς τυράννους.

Δεδομένου όμως ότι ο έπαινος βασίζεται στις πράξεις του ανθρώπου και, ακόμη, δεδομένου ότι αποτελεί γνώρισμα του ηθικά αξιόλογου ανθρώπου το να ενεργεί σύμφωνα με τις επιλογές του, ο ρήτορας πρέπει να προσπαθεί να δείξει ότι το συγκεκριμένο άτομο ενήργησε σύμφωνα με τις επιλογές του· είναι μάλιστα χρήσιμο να φανεί ότι το άτομο αυτό ενήργησε επανειλημμένα με αυτόν τον τρόπο· γι᾽ αυτό και ο ρήτορας πρέπει να εκλαμβάνει ως επιλογές ακόμη και τις συμπτώσεις και τα τυχαία πράγματα· γιατί αν παρουσιαστούν πολλές παρόμοιες πράξεις, θα θεωρηθούν σημάδια αρετής και προσωπικής επιλογής.

Έπαινος είναι ο λόγος που κάνει φανερό το μέγεθος της αρετής — επομένως ο ρήτορας πρέπει να δείχνει ότι οι πράξεις του συγκεκριμένου ατόμου είχαν αυτόν τον χαρακτήρα. Το εγκώμιο, αντίθετα, μιλάει για τις πράξεις (κάθε άλλο πρόσθετο στοιχείο, όπως η ευγενική καταγωγή και η παιδεία, κάνει τον λόγο πιο πειστικό· είναι, πράγματι, πιθανό από καλούς γονείς να γεννιούνται καλά παιδιά, και ένας άνθρωπος που ανατράφηκε με έναν συγκεκριμένο τρόπο είναι πιθανό να έχει τον αντίστοιχο χαρακτήρα)· αυτός είναι και ο λόγος που εγκωμιάζουμε ανθρώπους που έχουν κάνει κάτι. Οι πράξεις δείχνουν τα σταθερά ηθικά χαρακτηριστικά του ατόμου, αφού θα επαινούσαμε ακόμη και έναν άνθρωπο που δεν έκανε τίποτε, αν είχαμε την πεποίθηση ότι είναι από χαρακτήρα τέτοιος που θα μπορούσε να κάνει. Ο μακαρισμός και ο ευδαιμονισμός είναι ίδια μεταξύ τους, διαφορετικά όμως από τα προηγούμενα, και όπως η ευδαιμονία περιέχει την αρετή, έτσι και ο ευδαιμονισμός περιέχει εκείνα.

Ο έπαινος και οι συμβουλές ανήκουν σε ένα κοινό είδος: αν, σε ό,τι θα πρότεινες στις συμβουλές σου, άλλαζες

[1368a] τη μορφή της διατύπωσής τους, το αποτέλεσμα θα ήταν ένα εγκώμιο. Αφού λοιπόν ξέρουμε τί θα έπρεπε να κάνει κανείς και ποιές ιδιότητες θα έπρεπε να έχει, όταν θα τα παρουσιάζουμε ως συμβουλές θα χρειαστεί να αλλάξουμε τη διατύπωσή τους και να τα μετατρέψουμε· π.χ. ότι δεν πρέπει να περηφανευόμαστε για πράγματα που τα οφείλουμε στην τύχη, αλλά γι᾽ αυτά που τα κερδίσαμε οι ίδιοι: αν το διατυπώσουμε έτσι, έχουμε συμβουλή· έχουμε όμως έπαινο, αν το διατυπώσουμε ως εξής: «περηφανευόταν όχι για ό,τι καλό είχε χάρη στην τύχη, αλλά για ό,τι κέρδισε μόνος του». Συμπέρασμα: Όταν θέλεις να επαινέσεις, κοίτα τί θα συμβούλευες, και όταν θέλεις να συμβουλέψεις, κοίτα τί θα επαινούσες. Η διατύπωση θα είναι υποχρεωτικά αντίθετη όταν μετατραπεί μια απαγορευτική και μια μη απαγορευτική πρόταση.

Πρέπει επίσης οι (επιδεικτικοί) ρήτορες να χρησιμοποιούν πολλά από τα μέσα με τα οποία πετυχαίνουμε να προσδώσουμε μέγεθος, π.χ. αν έκανε την πράξη μόνος αυτός, ή πρώτος αυτός, ή ως ένας από τους λίγους που την έκαναν, ή —επίσης— κατά κύριο λόγο αυτός· γιατί όλα αυτά είναι ωραία. Πρέπει επίσης να λαμβάνονται υπόψη και τα στοιχεία που προκύπτουν από τις χρονικές στιγμές και από τις (συγκυριακές) ευκαιρίες, ιδίως αν οι πράξεις ήταν πέρα από τις προβλέψεις. Επίσης αν έκανε πολλές φορές το ίδιο πράγμα με επιτυχία — κάτι, βέβαια, πολύ σημαντικό, αφού έτσι θα φαινόταν ότι η πράξη δεν οφειλόταν στην τύχη, αλλά στο ίδιο το άτομο που την έπραξε. Επίσης αν το συγκεκριμένο άτομο υπήρξε η αφορμή για την εύρεση και την καθιέρωση των ενθαρρύνσεων και των τιμών, και αν ο συγκεκριμένος άνθρωπος υπήρξε ο πρώτος για τον οποίο έγινε εγκώμιο (παράδειγμα ο Ιππόλοχος) ή στήθηκε προτομή του στην αγορά (παράδειγμα ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων)· το ίδιο επίσης και στις αντίθετες περιπτώσεις. Στην περίπτωση που το άτομο δεν σου προσφέρει αρκετό υλικό, σύγκρινέ το με άλλους: έτσι δεν συνήθιζε να κάνει και ο Ισοκράτης, που δεν ήταν μαθημένος να μιλάει στα δικαστήρια; Μόνο που η σύγκριση πρέπει να γίνεται με γνωστά και φημισμένα πρόσωπα· γιατί προσδίδει μέγεθος —και είναι και ωραίο— να είναι κανείς καλύτερος από άλλα αξιόλογα πρόσωπα. Είναι φυσικό η μεγέθυνση και η διόγκωση να εμπίπτει στην κατηγορία των επαίνων, καθώς στοχεύει στο να κάνει φανερή την υπεροχή — και η υπεροχή είναι ένα από τα ωραία πράγματα. Γι᾽ αυτό, αν δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τον επαινούμενο με γνωστά και φημισμένα πρόσωπα, πρέπει τουλάχιστο να τον συγκρίνουμε με τους πολλούς, δεδομένου ότι η υπεροχή θεωρείται ότι δείχνει αρετή.

Γενικά, από τις τεχνικές που είναι κοινές σε όλα τα είδη των ρητορικών λόγων η μεγέθυνση ταιριάζει κυρίως στους επιδεικτικούς λόγους (ο λόγος είναι ότι οι επιδεικτικοί ρήτορες ασχολούνται με πράξεις κοινής παραδοχής, και επομένως το μόνο που τους μένει είναι να προσδώσουν σ᾽ αυτές μέγεθος και ομορφιά)· τα παραδείγματα ταιριάζουν κυρίως στους συμβουλευτικούς λόγους (ο λόγος είναι ότι βασισμένοι στο παρελθόν εικάζουμε και κρίνουμε το μέλλον)· τέλος, τα ενθυμήματα ταιριάζουν κυρίως στους δικανικούς λόγους (ο λόγος είναι ότι αυτού του είδους εξήγηση και απόδειξη επιδέχονται κατά κύριο λόγο οι πράξεις του παρελθόντος, λόγω της ασάφειάς τους).

Ιδού λοιπόν ποιοί είναι οι τόποι όλων σχεδόν των επαίνων και των ψόγων και πού πρέπει να αποβλέπουν οι επιδεικτικοί ρήτορες όταν επαινούν ή ψέγουν· επίσης ποιοί είναι οι τόποι του εγκωμίου και του ονείδους· αν τα ξέρουμε αυτά, τα αντίθετά τους είναι φανερά: ο ψόγος γίνεται με τα αντίθετα επιχειρήματα.