ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1403b-1404a)

ΒΙΒΛΙΟ Γ'

Εισαγωγή: κεφ. 1

[1403b] [I] Ἐπειδὴ τρία ἐστὶν ἃ δεῖ πραγματευθῆναι περὶ τὸν λόγον, ἓν μὲν ἐκ τίνων αἱ πίστεις ἔσονται, δεύτερον δὲ περὶ τὴν λέξιν, τρίτον δὲ πῶς χρὴ τάξαι τὰ μέρη τοῦ λόγου, περὶ μὲν τῶν πίστεων εἴρηται, καὶ ἐκ πόσων, ὅτι ἐκ τριῶν εἰσί, καὶ ταῦτα ποῖα, καὶ διὰ τί τοσαῦτα μόνα (ἢ γὰρ τῷ αὐτοί τι πεπονθέναι οἱ κρίνοντες, ἢ τῷ ποιούς τινας ὑπολαμβάνειν τοὺς λέγοντας, ἢ τῷ ἀποδεδεῖχθαι, πείθονται πάντες), εἴρηται δὲ καὶ τὰ ἐνθυμήματα, πόθεν δεῖ πορίζεσθαι (ἔστι γὰρ τὰ μὲν εἴδη τῶν ἐνθυμημάτων, τὰ δὲ τόποι)· περὶ δὲ τῆς λέξεως ἐχόμενόν ἐστιν εἰπεῖν· οὐ γὰρ ἀπόχρη τὸ ἔχειν ἃ δεῖ λέγειν, ἀλλ᾽ ἀνάγκη καὶ ταῦτα ὡς δεῖ εἰπεῖν, καὶ συμβάλλεται πολλὰ πρὸς τὸ φανῆναι ποιόν τινα τὸν λόγον. τὸ μὲν οὖν πρῶτον ἐζητήθη κατὰ φύσιν ὅπερ πέφυκε πρῶτον, αὐτὰ τὰ πράγματα ἐκ τίνων ἔχει τὸ πιθανόν, δεύτερον δὲ τὸ ταῦτα τῇ λέξει διαθέσθαι, τρίτον δὲ τούτων ὃ δύναμιν μὲν ἔχει μεγίστην, οὔπω δ᾽ ἐπικεχείρηται, τὰ περὶ τὴν ὑπόκρισιν. καὶ γὰρ εἰς τὴν τραγικὴν καὶ ῥαψῳδίαν ὀψὲ παρῆλθεν· ὑπεκρίνοντο γὰρ αὐτοὶ τὰς τραγῳδίας οἱ ποιηταὶ τὸ πρῶτον. δῆλον οὖν ὅτι καὶ περὶ τὴν ῥητορικήν ἐστι τὸ τοιοῦτον ὥσπερ καὶ περὶ τὴν ποιητικήν, ὅπερ ἕτεροί ‹τέ› τινες ἐπραγματεύθησαν καὶ Γλαύκων ὁ Τήιος. ἔστιν δὲ αὕτη μὲν ἐν τῇ φωνῇ, πῶς αὐτῇ δεῖ χρῆσθαι πρὸς ἕκαστον πάθος, οἷον πότε μεγάλῃ καὶ πότε μικρᾷ καὶ μέσῃ, καὶ πῶς τοῖς τόνοις, οἷον ὀξείᾳ καὶ βαρείᾳ καὶ μέσῃ, καὶ ῥυθμοῖς τίσι πρὸς ἕκαστα. τρία γάρ ἐστιν περὶ ἃ σκοποῦσιν· ταῦτα δ᾽ ἐστὶ μέγεθος ἁρμονία ῥυθμός. τὰ μὲν οὖν ἆθλα σχεδὸν ἐκ τῶν ἀγώνων οὗτοι λαμβάνουσιν, καὶ καθάπερ ἐκεῖ μεῖζον δύνανται νῦν τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταί, καὶ κατὰ τοὺς πολιτικοὺς ἀγῶνας, διὰ τὴν μοχθηρίαν τῶν πολιτῶν. οὔπω δὲ σύγκειται τέχνη περὶ αὐτῶν, ἐπεὶ καὶ τὸ περὶ τὴν λέξιν ὀψὲ προῆλθεν· καὶ δοκεῖ φορτικὸν εἶναι,

[1404a] καλῶς ὑπολαμβανόμενον. ἀλλ᾽ ὅλης οὔσης πρὸς δόξαν τῆς πραγματείας τῆς περὶ τὴν ῥητορικήν, οὐχ ὡς ὀρθῶς ἔχοντος ἀλλ᾽ ὡς ἀναγκαίου τὴν ἐπιμέλειαν ποιητέον, ἐπεὶ τό γε δίκαιον μηδὲν πλέον ζητεῖν περὶ τὸν λόγον ἢ ὥστε μήτε λυπεῖν μήτ᾽ εὐφραίνειν· δίκαιον γὰρ αὐτοῖς ἀγωνίζεσθαι τοῖς πράγμασιν, ὥστε τἆλλα ἔξω τοῦ ἀποδεῖξαι περίεργα ἐστίν· ἀλλ᾽ ὅμως μέγα δύναται, καθάπερ εἴρηται, διὰ τὴν τοῦ ἀκροατοῦ μοχθηρίαν. τὸ μὲν οὖν τῆς λέξεως ὅμως ἔχει τι μικρὸν ἀναγκαῖον ἐν πάσῃ διδασκαλίᾳ· διαφέρει γάρ τι πρὸς τὸ δηλῶσαι ὡδὶ ἢ ὡδὶ εἰπεῖν, οὐ μέντοι τοσοῦτον, ἀλλ᾽ ἅπαντα φαντασία ταῦτ᾽ ἐστί, καὶ πρὸς τὸν ἀκροατήν· διὸ οὐδεὶς οὕτω γεωμετρεῖν διδάσκει. ἐκείνη μὲν οὖν ὅταν ἔλθῃ ταὐτὸ ποιήσει τῇ ὑποκριτικῇ, ἐγκεχειρήκασιν δὲ ἐπ᾽ ὀλίγον περὶ αὐτῆς εἰπεῖν τινές, οἷον Θρασύμαχος ἐν τοῖς Ἐλέοις· καὶ ἔστιν φύσεως τὸ ὑποκριτικὸν εἶναι, καὶ ἀτεχνότερον, περὶ δὲ τὴν λέξιν ἔντεχνον. διὸ καὶ τοῖς τοῦτο δυναμένοις γίνεται πάλιν ἆθλα, καθάπερ καὶ τοῖς κατὰ τὴν ὑπόκρισιν ῥήτορσιν· οἱ γὰρ γραφόμενοι λόγοι μεῖζον ἰσχύουσι διὰ τὴν λέξιν ἢ διὰ τὴν διάνοιαν.

Ἤρξαντο μὲν οὖν κινῆσαι τὸ πρῶτον, ὥσπερ πέφυκεν, οἱ ποιηταί· τὰ γὰρ ὀνόματα μιμήματα ἐστίν, ὑπῆρξεν δὲ καὶ ἡ φωνὴ πάντων μιμητικώτατον τῶν μορίων ἡμῖν· διὸ καὶ αἱ τέχναι συνέστησαν ἥ τε ῥαψῳδία καὶ ἡ ὑποκριτικὴ καὶ ἄλλαι γε. ἐπεὶ δ᾽ οἱ ποιηταί, λέγοντες εὐήθη, διὰ τὴν λέξιν ἐδόκουν πορίσασθαι τὴν δόξαν, διὰ τοῦτο ποιητικὴ πρώτη ἐγένετο λέξις, οἷον ἡ Γοργίου, καὶ νῦν ἔτι οἱ πολλοὶ τῶν ἀπαιδεύτων τοὺς τοιούτους οἴονται διαλέγεσθαι κάλλιστα. τοῦτο δ᾽ οὐκ ἔστιν, ἀλλ᾽ ἑτέρα λόγου καὶ ποιήσεως λέξις ἐστίν. δηλοῖ δὲ τὸ συμβαῖνον· οὐδὲ γὰρ οἱ τὰς τραγῳδίας ποιοῦντες ἔτι χρῶνται τὸν αὐτὸν πρόπον, ἀλλ᾽ ὥσπερ καὶ ἐκ τῶν τετραμέτρων εἰς τὸ ἰαμβεῖον μετέβησαν διὰ τὸ τῷ λόγῳ τοῦτο τῶν μέτρων ὁμοιότατον εἶναι τῶν ἄλλων, οὕτω καὶ τῶν ὀνομάτων ἀφείκασιν ὅσα παρὰ τὴν διάλεκτόν ἐστιν, οἷς [δ᾽] οἱ πρῶτοι ἐκόσμουν, καὶ ἔτι νῦν οἱ τὰ ἑξάμετρα ποιοῦντες [ἀφείκασιν]. διὸ γελοῖον μιμεῖσθαι τούτους οἳ αὐτοὶ οὐκέτι χρῶνται ἐκείνῳ τῷ τρόπῳ, ὥστε φανερὸν ὅτι οὐχ ἅπαντα ὅσα περὶ λέξεως ἔστιν εἰπεῖν ἀκριβολογητέον ἡμῖν, ἀλλ᾽ ὅσα περὶ τοιαύτης οἵας λέγομεν. περὶ δ᾽ ἐκείνης εἴρηται ἐν τοῖς περὶ ποιητικῆς.

***
[1403b] [1] Τρία είναι τα θέματα που πρέπει να γίνουν αντικείμενο μελέτης σε μια πραγματεία για τον ρητορικό λόγο: πρώτον από πού πρέπει να αντλούνται τα αποδεικτικά στοιχεία, δεύτερον καθετί που σχετίζεται με τη γλωσσική διατύπωση, τρίτον ποιά πρέπει να είναι η διάταξη των μερών του λόγου. Εμείς μιλήσαμε ήδη για τις αποδείξεις και είπαμε από πόσες πηγές αντλούνται· διευκρινίσαμε ότι οι πηγές αυτές είναι τρεις· περιγράψαμε τη φύση τους και εξηγήσαμε γιατί είναι μόνο τρεις. Είπαμε δηλαδή ότι όλοι, γενικά, οι ακροατές/κριτές πείθονται είτε γιατί οι ίδιοι έχουν οδηγηθεί σε μιαν ορισμένη ψυχική κατάσταση, είτε γιατί πιστεύουν ότι οι ρήτορες έχουν κάποιες συγκεκριμένες ιδιότητες, είτε γιατί το πράγμα έχει αποδειχθεί. Μιλήσαμε επίσης για τα ενθυμήματα και είπαμε από πού πρέπει να αντλούνται· υπάρχουν, πράγματι, από τη μια διάφορα είδη ενθυμημάτων και από την άλλη διάφοροι τόποι.

Σειρά έχει τώρα να μιλήσουμε για τη γλωσσική διατύπωση· γιατί δεν είναι, βέβαια, αρκετό ο ρήτορας απλώς να κατέχει αυτά που πρέπει να πει· είναι ανάγκη και να τα πει με τον τρόπο που πρέπει — κάτι που, φυσικά, συμβάλλει πολύ στο να δημιουργηθεί στο ακροατήριο η εντύπωση ότι ο λόγος έχει μιαν ορισμένη ποιότητα. Διερευνήσαμε λοιπόν πρώτα πρώτα αυτό που και κατά τη φυσική σειρά είναι πρώτο: τί είναι αυτό που δίνει στα ίδια τα πράγματα αξιοπιστία· αμέσως μετά έρχεται το πώς θα τα παρουσιάσουμε με την κατάλληλη γλωσσική διατύπωση· τρίτο είναι αυτό που, ενώ έχει πολύ μεγάλη σημασία, δεν έγινε ως τώρα αντικείμενο μελέτης: η ηθοποιία — κάτι που άργησε να κάνει την εμφάνισή του στην τραγική και ραψωδική ποίηση, γιατί στην αρχή τις τραγωδίες τις έπαιζαν οι ίδιοι οι ποιητές τους. Είναι λοιπόν φανερό ότι υπάρχει και στη ρητορική κάτι σαν αυτό που υπάρχει στην ποίηση (ενσχέσει με την ποίηση, το θέμα το πραγματεύθηκαν διάφοροι συγγραφείς, ένας από αυτούς και ο Γλαύκωνας από την Τέω). Πρόκειται για το πώς πρέπει να χρησιμοποιείται η φωνή προκειμένου να εκφρασθεί το κάθε επιμέρους πάθος: πότε να είναι δυνατή, πότε χαμηλή και πότε μέτρια· επίσης πώς πρέπει να γίνεται η χρήση των τόνων: πότε ο τόνος να είναι οξύς, πότε βαρύς και πότε μέτριος· ακόμη, ποιοί ρυθμοί πρέπει να χρησιμοποιούνται στην κάθε επιμέρους περίπτωση. Τρία είναι, πράγματι, τα σημεία στα οποία στρέφουν την προσοχή τους όσοι ασχολούνται με το θέμα, και αυτά είναι η ένταση, η αρμονία και ο ρυθμός. Αυτοί λοιπόν που χρησιμοποιούν σωστά τα τρία αυτά στοιχεία, είναι που κερδίζουν, σχεδόν πάντοτε, τα βραβεία στους δραματικούς αγώνες· και, ακριβώς όπως οι ηθοποιοί θεωρούνται σήμερα εκεί σημαντικότερα πρόσωπα από τους ποιητές, συμβαίνει το ίδιο και στους πολιτικούς αγώνες λόγω της φθοράς των πολιτευμάτων. Ως σήμερα, πάντως, δεν υπάρχει καμιά ειδική πραγματεία για το θέμα αυτό, αφού και οι σχετικές με το ύφος έρευνες προχώρησαν με καθυστέρηση. Η εντύπωση, άλλωστε, που επικρατεί

[1404a] —και είναι σωστό που αντιμετωπίζεται έτσι— είναι ότι πρόκειται για κάτι το ταπεινό και ασήμαντο. Δεδομένου όμως ότι στο σύνολό της η απασχόληση με τη ρητορική τέχνη σημαίνει απασχόληση με το φαίνεσθαι, πρέπει να δείξουμε ενδιαφέρον και για το θέμα της ηθοποιίας, όχι γιατί αυτό είναι το ορθό, αλλά γιατί είναι απαραίτητο: το σωστό είναι τίποτε άλλο να μην απαιτούμε από έναν λόγο παρά μόνο τούτο: να μη δυσαρεστεί ούτε να ευφραίνει τον ακροατή· το σωστό είναι, ο αγώνας να βασίζεται μόνο στα ίδια τα πράγματα, οπότε όλα τα άλλα, τα πέρα από την απόδειξη, είναι παραπανίσια. Και όμως η ηθοποιία έχει, όπως το είπαμε, μεγάλη δύναμη, λόγω της φθοράς που έχει υποστεί το ακροατήριο. Ό,τι και να ᾽ναι, η γλωσσική έκφραση δεν μπορεί παρά να έχει μια, μικρή έστω, θέση σε κάθε διδασκαλία· γιατί, αν είναι να κάνουμε κατιτί σαφές, υπάρχει κάποια διαφορά αν ο λόγος μας γι᾽ αυτό γίνει με αυτόν ή μ᾽ εκείνον τον τρόπο· η διαφορά μπορεί να μην είναι και τόσο μεγάλη, όμως όλα αυτά τα πράγματα δεν είναι παρά ένας απλός εντυπωσιασμός και έχουν για στόχο τους τον ακροατή· γι᾽ αυτό και κανένας δεν διδάσκει με αυτόν τον τρόπο τη γεωμετρία. Όταν λοιπόν θα υπάρξει η τέχνη αυτή, θα λειτουργήσει όπως η τέχνη του ηθοποιού. Κάποιοι συγγραφείς προσπάθησαν να κάνουν, ώς κάποιο σημείο, λόγο για την τέχνη αυτή (παράδειγμα ο Θρασύμαχος στο έργο του Έλεοι). Έπειτα, η ηθοποιία είναι φυσικό χάρισμα και πολύ λίγο κυβερνιέται από τεχνικούς κανόνες, ενώ η σωστή χρήση του λόγου προϋποθέτει τέχνη. Γι᾽ αυτό και όσοι έχουν αυτή την ικανότητα κερδίζουν, κι αυτοί με τη σειρά τους, βραβεία, όπως και οι ρήτορες που διαθέτουν καλή ηθοποιία· απόδειξη ότι οι γραπτοί λόγοι επιδρούν πιο πολύ με τη γλωσσική τους μορφή παρά με το νοηματικό τους περιεχόμενο.

Την πρώτη κίνηση την έκαναν οι ποιητές· αυτό ήταν και το φυσικό, αφού οι λέξεις δεν είναι παρά μιμήσεις και αφού ο άνθρωπος είχε στη διάθεσή του τη φωνή, το πιο κατάλληλο για μίμηση όργανο του σώματος. Έτσι γεννήθηκαν και οι διάφορες τέχνες: του ραψωδού, του ηθοποιού και άλλες. Καθώς όμως οι ποιητές, παρόλο που έλεγαν ασήμαντα πράγματα, φαίνονταν πως αποκτούσαν την υπόληψη και αναγνώρισή τους χάρη στον τρόπο με τον οποίο τα έλεγαν, έκανε πρώτος την εμφάνισή του ο ποιητικός τρόπος του λέγειν· παράδειγμα ο λόγος του Γοργία — αλλά και σήμερα ακόμη οι περισσότεροι από τους αμόρφωτους και ακαλλιέργητους ανθρώπους θεωρούν ότι οι ρήτορες αυτού του είδους μιλούν εξαιρετικά όμορφα. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια: η αλήθεια είναι ότι τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο πεζός λόγος είναι διαφορετικά από αυτά που χρησιμοποιεί η ποίηση. Το δείχνει η πραγματικότητα: ούτε και οι ποιητές τραγωδιών δεν χρησιμοποιούν πια την ποιητική γλώσσα με τον ίδιο τρόπο, αλλά, όπως πέρασαν από τα τετράμετρα στον ιαμβικό στίχο επειδή αυτός περισσότερο από όλα τα άλλα μέτρα μοιάζει με τον πεζό λόγο, έτσι και από τις λέξεις εγκατέλειψαν εκείνες που βρίσκονται έξω από τον λόγο της καθημερινής κουβέντας, με τις οποίες οι παλαιότεροι ποιητές στόλιζαν τον λόγο τους, όπως κάνουν ακόμη και σήμερα οι επικοί ποιητές· είναι, γι᾽ αυτό, γελοίο να γίνονται αντικείμενο μίμησης αυτοί που δεν χρησιμοποιούν —και οι ίδιοι πλέον— εκείνο το είδος του λόγου· είναι, επομένως, φανερό ότι δεν υπάρχει καμιά ανάγκη να μιλήσουμε εμείς τώρα με τρόπο εξαντλητικό για όλα όσα μπορεί κανείς να πει σχετικά με το θέμα της γλωσσικής διατύπωσης, αλλά μόνο για ό,τι σχετίζεται με την περιοχή για την οποία είναι ο λόγος μας. Για το άλλο εκείνο είδος κάναμε ήδη λόγο στην Ποιητική.